Tài liệu Người phụ nữ ê đê trong đời sống xã hội tộc người

BÓ CIÀO DUC VA DÀO TAO DAI HOC QUÓC GIÀ HA NÓI TRUÒNG DAI HOC KHOA HOC XÀ HÓI VA NHÀN VÀN THU NHUNG MLO DUON DU ^«« . /v NGUOI PHU Nir E DE TRONO DÒI SONG XÀ HÒI TOC NGlTÒI ^ ^ CHUYEN NGANH : DAN TOC HOC MA SO : 5.03.10 A ^ LUAN AN TIEN SI LICH SlT Nguòri huóng dàn khoa hoc PGS.TS LE SY CIAO PGS.TS KHÓNG DIÈN : OAi HOC c ' j o r ^^-^ - A „-'." • HA NOI - 2001 MUCLUC Trang MÒ DAU 1 Chutmg 1 : Tong quan ve nguòi E de 11 1.1. Khài quàt ve mòi truòng thien nhien va nguòi È de 1.2. Dòi song kinh té ^ 1.3. Té choc xà hói truyén thÓngcìia nguòi È de 1.3.1. Quan niém ve xà hói màu he 1.3.2. Té choc xà hói truyén thóng Tiéu két chuong 1 Chuang 2: Nguòi phu nù E de trong xd hói truyén thóng 2.1. Khài quàt càc 1^ thuyét ve giói trong Dàn toc hoc 2.2. Nguòi phu mi E de trong già dình 2.2.1. Càu triic ciia già dình truyén thóng {gap djué) 2.2.2. Quan niém ve con gài va con trai trong già dình 2.2.3. Thòi ky truòng thành 2.2.4. Hón nhàn 2.2.5. MÓi quan he vg - chóng trong già dình 2.2.6. MÓi quan he giiìa càc già dình nhó trong già dình 2.3. Nguòi phu nC trong mÓi quan he vói xà hói buon làng 2.3.1. Vai trò ciia bà phìi thìiy va nguòi dò de 2.3.2. Thàn phàn va vi tri ciia nguòi phu nù trong xà hói Tiéu két chuong 2 Chuctng 3 : Nguòi phu nùE de trong dui song xà hai mài 3.L Nhiing bién dóng lich sir 3.LI Chình sàch cùa thuc dàn Phàp 3.L2. Chình sàch cùa chình quyén Sài Gòn va cùa ngiròì My 3.L3. Chình sàch cùa Dàng va Nhà niróc Viet Nam 3.2. NhOng thay dèi trong cóng dóng va dòd song già dình 3.2.1. Tó choc xà hói mói 3.2.2. Vi tri cùa nguòi phu nu trong già dình hién nay 3.2.3. Thuc trang cùa quan he hón nhàn 3.2.4. Nguòi phu nix vói viéc tham già càc boat dóng xà hói va nghé nghiép 3.2.5. Su tham già chình quyén cùa phu nu E de Tiéu két chuong 3 11 16 22 22 25 41 42 42 48 48 52 57 65 70 76 , 80 80 82 86 87 87 87 91 95 100 100 111 131 137 144 146 KÉT LUAN Thuàt ngur chi he thóng thàn toc 147 149 DANH MUC TÀI LIÉU THAM KHÀO Bang tra càc chùr viét tàt trong tài liéu tham khào 151 160 PHAN PHU LUC Phu lue 1 : Bàn dò hành chình tinh Dak Lak Phu lue 2 : Danh sàch nhiing nguòi duoc phòng vàn Phu lue 3 : Mot so hình anh ve nguòi E de MÒ DAU 1. Tinh càp thiét cùa de tài Ngucfi È de là mot trong so' nàm dàn toc thiéu so ò Viét Nam thuóc nhóm ngón ngfi Nam Dào, ho cu trù chù yéu a tinh Dak Lak, mot so ìt cu tru rài ràc 0 càc tinh Khành Hòa, Phu Yèn, Già Lai, va càc tinh khàc ... Mot trong nhiing dac diém nei bàt cùa nguòi E de là che dò màu he dién hình, duac phàn ành ro net trong càc Iinh vuc : té choc xà hói, hón nhàn - già dình, che dò thùa ké' tài san, v.v... Do vày, nguòi phu nu E de co vi tri va vai trò quan trong khóng nhung trong dòi song xà hói truyén thóng, ma con trong cà dòi song xà hói hién nay. Tu tnróc dén nay, dà co khà nhiéu cóng trình cùa càc hoc già trong va ngoài nuóc nghién curu ve nguòi E de duói góc dò dàn toc hoc, va dà dung lai mot bure tranh khà day dù ve càu truc xà hói màu he cùng nhu vàn hóa truyén thóng cùa dàn toc này. Day là nhung két qua nghién curu co già tri ve mat khoa hoc dàng tran trong. Tuy nhién, co thè nói ràng, trong càc cóng trình nghién curu ve càc dàn toc thiéu so a Tày nguyén nói chung va nguòi È de nói riéng, vàn de giói, ma nguòi phu nu là mot bó phàn quan trong cùa nò, chua dugc càc hoc già truóc day quan tàm mot càch dùng mure. Trong khi dò, tu nhung nàm 70 cùa théky này, giói vói trong tàm là thàn phàn va vai trò cùa nguòi phu ni? trong càc xà hói khàc nhau, dà tra thành mot trong nhimg vàii de nghién culi nói bàt cùa càc nhà nhàn hoc xà hói, dàn toc hoc, va xà hói hoc trén thè giói. Riéng ò Viét Nam, càc cóng trình nghién cuu ve nguòi phu nix thuóc càc dàn toc thiéu s6 con rat ìt va tàn man, dac biét là nguòi phu nir trong trong càc xà hói màu he, ma nguòi È de là mot vi du dién hình, lai càng mang tình càp thiét trong nghién culi va thuc tién. Trén ca sa này, viéc di sàu nghién curu ve nguòi phu nir È de sé góp phàn làm hoàn chinh thém bure tranh xà hói màu he cùa ho trong truyén thóng, va eiing de hiéu hon ve nhirng thay dói cùa nò dang dién ra trong qua trình dói mói cùa dat nuóc hién nay. Trén C0 so càc nguón tài liéu, thu tich khàc nhau dà dugc cóng bó ò trong va ngoài nuóc, va nhiing tu liéu thu thàp dugc qua càc chuyén di dién da, duói góc dò nghién cuu dàn toc hoc, cóng trình này eó gang dung lai mot bure tranh khà day dù, va he thóng ve vi tri, vai trò cùa nguòi phu nu É de trong dòi song xà hói truyén thóng, eiing nhu nhirng thay dói ve vai trò cùa ho duói su tàc dóng manh me cùa qua tiình phàt trién kinh té - xà hói a Tày Nguyén va Dak Lak hién nay. Hon nira, thóng qua vi tri, va vai trò cùa nguòi phu nii con làm sàng tò xà hói màu he E de duói càc góc canh khàc nhau : xà hói, kinh té, vàn hóa trong truyén thóng va hién dai. Dac biét, trong cóng cuóc dói mói va hién dai hóa dà't nuóc hién nay, phu nii dà va dang dóng vai trò quan trong trong tàt eà càc Iinh vuc: kinh té, xà hói, chình tri, vàn hóa, ... Do vày, viéc nghién cùu ve phu nir nói chung dang dugc quan tàm, nhàt là viéc nghién curu vai trò, vi tri cùa nguòi phu nir dàn toc thiéu so trong su nghiép phàt trién kinh té - xà hói hién nay a càc vùng mién nùi va cao nguyén lai càng trò nén càn thiét. Vi vày, cóng trình nghién cuu ve nguòi phu nii È de, truóc hét, ve mat hoc thuàt, góp phàn bó sung ve mat tu liéu, va làm sàng tò thiét che màu he tmyén thóng cùa nguòi È de thóng qua nghién cùu nguòi phu nii, va nhiing thay dói ve vi tri, vai trò cùa ho trong xà hói hién dai. Thur hai, ve mat xà hói, cóng trình này góp phàn cung càp nhiing ca sa khoa hoc de giùp chình quyén trung uang va dia phuang nghién cuu, va eó chình sàch thìch hgp de khuyén khìeh, phàt huy dugc su tham già róng rài cùa phu nii càc dàn toc thiéu so vào su nghiép phàt trién kinh té- xà hòi, vàn hóa, giào due ò vùng nùi cùng nhu vùng cao nguyén cùa Viét Nam hién nay. 2. Ljch sur nghién curu cùa de tài Tu truóc dén nay, dà eó nhiéu cóng trình nghién cuu, bài viét cùa càc nhà nghién cùu a trong nuóc va nuóc ngoài viét ve càc dàn toc thiéu so a Tày Nguyén nói chung, va ve nguòi E de nói riéng. Trong càc cóng trình, va bài nghién curu ve nguòi É de, ò càc mure dò khàc nhau càc tàc già déu quan tàm óén vai trò, vi tri cùa nguòi phu nii trong xà hói va già dình truyén thóng cùa ho. Tàc p h ^ viét ve nguòi E de som nhàt, co le là cóng trình khào cùu cùa nhà thàm hiém nguòi Phàp Henri Maitre vói tua de : " Càc xù Thuang a mién Nam Dóng Duang : cao nguyén Dac Lac " [47]. Trong dò, H. Maitre chù yéu mò ta ve dòi sÓng xà hói, kinh té, tón giào, phong tue tàp quàn, v.v... cùa hai dàn toc E de va Mnòng. Tàc phim cùa óng là nguón tài liéu eó già tri, mò tà khà chàn thuc ve cuóc song cùa hai dàn toc này trong nhiing nàm dàu thè ky 20. Ong khóng de càp nhieu dèh vi tri cìia nguòi phu nù" E de, ngoai trù trong phàn hón nhàn, óng co nhàc dén tàp tue cué nué va su tài hón ciia nguòi dàn bà góa, óng viét: "... Thinh thodng mot nguòi dàn bà góa muó'n tài hón, cho mot nguùi làm mói tói dàt yéu cdu véri cha me nguòi ma mình chgn ma khóng he bdo truóc cho ngUói dò biét. Néu cha me va nguòi con trai dóng y cóng viéc duoc gidi quyét va nguòi chóng mói cuòi dén a nhà nguòi va cùng vai cha me; nhung trong truòng hgp này, chi phi ve li cuòi do cha me va chiù...'" [Al, 44 - 45]. Tuy nhien, trong cuón sàch này, Herui Maitre eiing khóng mó tà ky ve thiét che màu he ciia nguòi É de. Nei bàt nhà't trong giai doan này, phài ké dén bó Luàt tue È de {Bi due) [65] do Sabatier tién hành thu thàp va bien tàp lai vào nàm 1915, sau dò duoc dùng chinh thùrc trong Tòa àn phong tue cùa tinh Dak Lak trong mot thòi gian khà dai. Bó Luàt tue này dà cho thày mot càch day dù ve thiét che màu he È de trong moi khia canh cùa cuóc song. Hon nùa, nò con cho thày vai tró quan trong cùa nguòi phu nù È de vói tu càch là nguòi duy tri nói gióng cùa già dình, dóng ho, là biéu tuong cùa xà hói màu he truyén thóng. Co thè nói ràng, cóng trình eó già tri lón ve mat khoa hoc va tu liéu, dò là dò là cuón sàch " Nguòi Rhadé, mot xd hói màu quyén' [104], cùa nhà dàn toc hoc nguòi Phàp Anne de Hauteclocque - Howe. Day là cóng trình dàu tién nghién cùu ve xà hòi màu he cùa nguòi É de trong pham vi cùa mot buon. Bà Anne. H. Howe dà chon buon PóC, huyén Chu Mga, làm noi dién dà trong hon 1 nàm (tìt thàng 4 nàm 1961 dén thàng 6 nàm 1962). Co thè nói ràng bà dà miéu tà xà hòi màu he É de qua nhiing boat dóng cùa mot buon ó thòi diém dò mot càch ti mi dén ngac nhién, tu nhiing su kién lón nhu dàm cuòi, dàm tang, làm nhà cho dén nhùng viéc nhò nhàt nhu mot cuóc cài va nhò cùa nhùng nguòi phu nii trong già dình. Nói dung chình cùa cuón sàch là tàp trung mó tà ve lèi song cùa nguòi È de trong khung cành xà hói cùa mot buon ò thòi diém ma bà Anne H. Howe tién hành quan sàt. Tuy nhién, qua mó tà cùa bà, chàn dung cùa phu nfi È de thòi bà'y giò hién lén khà rò net va sinh dóng. Ò mién Nam, trong khoàng thòi gian tu cuòi nhiing nàm 50 cho dén tnróc nàm 1975, eiing co khà nhiéu cóng trình nghién curu giói thiéu chung ve càc dàn toc thiéu sÓ ò vùng Tày Nguyén nói chung, dàng chù y nhà't là càc cóng trình cùa Cùu Long Giang va Toan Anh [24], Nguyén Trac DT [12], Làn Dình [22], Le Thém [58]. Nhìn chung, càc tàc già trén déu giói thiéu mang tình chà't dai cuong, tóm tàt ve càc dàn toc thiéu so - ma ho goi là nguòi Thuong, trong dò eó de càp xà hói màu he cùa mot so dàn toc thuóc ngón ngù Nam Dào ò vùng này. Ngoài ra, con co mot sÓ bài viét giói thiéu ve che do màu he cùa nguòi È de dàng trén càc nguyét san khàc nhau, nhu Che dò mau he cùa dóng bào È de cùa Y.D [17], Càch dàt tén lót cùa nguòi Thuang De cùa Y Yak Nié [94], v.v... Co thè nói ràng, tu sau nàm 1975, viéc nghién cùu ve càc dàn toc bàn dia ò Tày Nguyén nói chung, va nguòi É de nói riéng mói dugc tién hành mot càch eó he thóng, va di sàu hon. Càc nghién cùu ve nguòi E de va che dò màu he cùa ho dugc di càp duói càc khia canh khàc nhau cùa vàn hóa, xà hói. Truóc hét, càn phài ké dén cóng trình Dai cuong càc dàn toc È de, Mnóng a Dac Lac [21] cùa mot nhóm càn bó nghién cùu cùa vién Dàn toc hoc, do giào su Bé Viét Dàng làm chù bién. Day là cóng trình khào cùu dàu tién, giói thiéu bue tranh toc nguòi cùa hai dàn toc È de va Mnóng duói càc khia canh: nhàn chung, tó choc xà hòi, san xu^t kinh té, hòn nhàn - già dình, v.v.... Sau dò, cóng trình Vàn hóa dàn gian È de [62] do Ngó Dure Thinh chù bién là mot chuyén khào ve vàn hóa cùa nguòi È de, trong dò, càc tàc già dà giói thiéu ve càc nghi thóc lién quan dén chu ky dòri song cùa con ngUói, ve hòn nhàn, già (fình, v.v... Day là nhiing nguón tài liéu eó già tri ve mat khoa hoc de càc nhà dàn toc hoc tham khào khi nghién ciiu ve nguòi È de. Trong càc nghién curu chuyén sàu ve che dò màu he cùa càc dàn toc thiéu sÓ ò Tày Nguyén, eó thè ké dén càc bài nghién cùu de càp dén che dò màu he cùa nguòi È de qua tó choc dòng ho, hình thùc hón nhàn, he thóng thàn toc nhu cùa Phan Hihi Dàt [10], [11], Viét Bang, Nguyén Nam Tién [1], Nguyén Thi Hòa [29], Vù Dình Lai [38], [39]. Nhung dàng chù ^ nhà't là cóng trình ''Già dình va hón nhàn truyén thdng a càc dàn toc Malayó - Pólynéxia Truòng San -Tày Nguyén'' [43] cùa Vù Dình Lai, trong dò tàc già dà xem xét thiét che màu he qua hòn nhàn va già dình, va dua ra nhiing nhàn xét ve vai trò cùa nguòi phu nii: " .... Phu nit trong dai già dình màu he giù vai trò chi phdi, là nguòi chù cùa nhà dai, nguòi coi giù va phàn phàt khdu phàn cho mói thành vién, dàp ùng nhu cdu mac cho ed già dình, va chi phu nU mài duac thùa kétài san.'' [43, 34]. Trong phàn két luàn, tàc già dà dua ra mot nhàn xét khà sàu sàc ve xà hòi màu he cùa càc dàn toc Malayo- polynesian nhu sau : " Thuc ra, vdn de he chi là quy dình càch tinh tu he (tinh dòng ho va tén) quyén thùa ketài san, quyén so hùu, quyén kévi chùc vu xa hòi va gan vài no là càc tàp tue trong hon nhàn, già dình do viéc tinh tu he quy dinh. he tuy et nhién khóng phài là thuac do dành già su phot trién ve kinh té- xàhói giùa càc dàn toc..'' [43, 139]. Cung nghién cùu ve thiét che xà hói màu he È de, mot so nhà nghién cùu khàc lai xem xét nò qua viéc phàn tich bình dién xà hói cùa ngói nhà dai E de nhu Chu Thài San vói càc bài viét Ve ngói nhà dai È de nhu là mot phàn ành xà hói [53], Ngói nhà dai ngày nay cùa nguòi È de [52]. Nhà nghién cùu Nguyén Thi Hòa thì tàp tmng tìm hiéu ve càc loai hình nhà ò, càch thùc bó tri trong nhà, va mÓi lién he cùa nò gàn lién vói nhiing thay dói cùa già dình màu he cùa nguòi E de xua va nay. TTieo tàc già, viéc tach già dình lón ra thành càc già dình nhò dà chuyén vai trò chù nhà cùa nguòi phu nii lón tuoi sang càp vg chóng cùa tiéu già dình [31]. Nhìn chung, càc cóng trình, va càc bài nghién cùu cùa càc tàc già trong va ngoài nuóc déu de càp dén xà hói màu he cùa nguòi E de duói nhiing góc dò, va quan diém khàc nhau. Tuy nhién, nhìn chung, vi tri, vai trò cùa nguòi phu nù È de dugc de càp dén trong càc nghién cùu trén con tàn man, va chua co tàc già nào di sàu vào nghién cùu ve nguòi phu nu E de mot càch he thóng, cu thè, hoac nói dùng han là chua eó cóng trình nào xem xét phu nù E de nhu là mot dói tugng de nghién cùu xà hói màu he cùa ho. Vi vày, day là vàn de ma luàn àn này cÓ gang nghién cùu mot càch eó he thóng, va cu thè. 3. Muc dich nghién cini va y nghia thuc tién cùa luàn àn 3J. Muc dich nghién cùu Thóng qua viéc miéu tà, phàn tich ve vai trò, vi tri cùa nguòi phu nu E de trong dòi song xà hói toc nguòi, nhàm làm sàng tò che dò màu he cùa nguòi E de trong xà hói truyén thóng, cùng nhu nhùng thay dòi cùa nò trong qua trình diéu chinh de thich nghi va hòa nhàp vào dòi song kinh té - xà hói, chmh tri va vàn hóa cùa cà nuóc nói chung, va vùng Tày Nguyén nói riéng. 3.2. Y nghia thuc tién cùa Luàn àn Góp phàn nghién cùu ve nguòi phu nù trong xà hói màu he, de qua dò nhàn thùc dugc mot càch dùng dàn vai trò va vi tri cùa ho trong boi cành kmh té - xà hòi mói hién nay. Trén ca sa nhùng càn cu khoa hoc này, giùp chmh quyén càc càp de ra va thuc hién chình sàch dàn toc, va càc chuang trình phàt trién ve kinh té, vàn hóa, xà hói ... phù hgp han, sàu sàt han dói vói càc dàn toc thiéu SÓ dua vào nhiing dac diém kmh té, xà hòi, va vàn hóa cùa tìmg nhóm toc nguòi, va cùa tùmg vùng. 4. Dói tugng va pham vi nghién cuu cùa luàn àn 4d. Dói tugng nghién cùu Dói tugng nghién cùu cùa de tài là phu nii È de thuóc càc thè he khàc nhau, càc ngành nghé khàc nhau trong ba vùng : thành phó Buon Ma Thuót, huyén Kròng Buk, huyén Kròng Ana cùa tinh Dak Lak. 4.2. Pham vi nghién cùu Vàn hóa là mot khài niém róng, va thuòng dugc hiéu là bao góm tàt cà, tu tìn nguòng, phong tue, tàp quàn... cho dén cóng cu san xuà't, dung cu sinh boat, nhà cùa, va càc san ph£m vàt chat va tinh thàn nói chung do con nguòi tao ra v.v... Vói 5^ nghia này, nhà dàn toc hoc nguòi Nga Trébócxaròp dà dua ra dinh nghla ve vàn hóa nhu sau : ''Hiéu theo nghia róng, vàn hóa là tdt cà nhiing gì con nguòi tao nén trong qua trình lao dóng chàn tay va lao dóng tri oc déthòa man moi nhu càu vàt chat va tinh thàn cùa mình." [80]. Trén ca so này, pham vi nghién cùu cùa luàn àn dugc xàc dinh là mot ITnh vuc thuóc ve vàn hóa, vói nói dung nghién cùu cu thè là dòi song kinh té, tó chùc xà hòi, hòn nhàn va già dình, v.v... cua nguòi E de trong xà hói truyén thóng va hién dai, thóng qua dói tugng nghién cùu là nguòi phu nù. Dia bàn nghién cùu dugc tàp trung a ba vùng vói mot so dàc diém kinh té, xà hòi, va thành phàn cu dàn khàc nhau, nhung déu là càc vùng eó s6 lugng nguòi È de tàp trung cao. Truóc hét, thành phó Buon Ma Thuót eó 31.148 nguòi E de sinh song [75]. Day là thù phù cùa tinh Dak Lak, là tmng tàm kmh té, xà hói, va vàn hóa cùa tinh, dóng thòi, cùng là nai tàp tmng cóng chùc nguòi È de nhiéu nhà't. Thù hai, là huyén Kròng Buk vói so dàn È de là 21.431 nguòi [75], day là vùng Buon Ho cu dugc coi là tmng tàm vàn hóa cùa nguòi A E de thòi xua, vi vày, hién nay, a day con bào luu dugc nhiéu phong tue tàp quàn tmyén thóng cùa dàn toc È de. Hàu hét cu dàn È de a huyén Kròng Buk là nòng dàn trong eà phé va tróng lùa rày. Thù ba, huyén Kròng Ana vói so dàn É de là 24.671 nguòi [75], nhung day là huyén khà róng, va lai chia thành hai cành bàc va nam. Vi vày, diém nghién cùu cùa chùng tói tàp tmng vào vùng phìa bàc cùa huyén này - nai eó nhiéu buon E de thuóc dia bàn quàn ly cùa cóng ty cà phé nhà nuóc nhu còng ty cà phé Chu Quynh, cóng ty cà phé Èa Tiéu, còng ty cà phé Èa Sim, v.v... Cu dàn E de ò day, da so là nòng dàn tróng eà phé, nhung ve mat hành chmh, ho dugc ggi là cóng nhàn nòng nghiép cùa càc cóng ty cà phé. Dac biét, Kròng Ana con là huyén co so lugng tin dò Tm Lành là nguòi É de dùng hàng thù hai trong tinh vói 12.297 nguòi, chi xép sau huyén Kròng Pàc (12.748 nguòi) [27]. Do vày, ba vùng này dugc lua chon nhu là ba vùng tiéu bièu cho pham vi nghién cùu cùa luàn àn. Ngoài ra, dia bàn nghién cùu con dugc mò ròng sang mot so huyén khàc de tham khào va so sành, nhu huyén Kròng Nàng, huyén M'Dràk, huyén Chu Mga, v.v... 5. Phuong phàp nghién curu va nguón tài liéu 5.7. Ca sa phuong phàp luàn Phuang phàp luàn chù yéu trong luàn àn là chù nghla duy vàt bién chùng va chù nghla duy vàt lich su, dugc su dung de xem xét dói tugng nghién cùu trong su vàn dóng lién tue cùa qua trình phàt trién cùa lich su, tu hình thài kinh té xà hòi tmyén thóng dén hình thài kinh té - xà hói cao han hién nay. 5.2. Phuong phàp nghién cùu Phuang phàp chù dao trong nghién cùu là phuang phàp tmyén thóng cùa dàn toc hoc, dò là dién dà thuc dia nhàm quan sàt, tham già vào cuóc song cùa cóng dóng de thu thàp tu liéu, thóng tin theo tiing vùng, tÈmg buon trong dia bàn nghién cùu. Trong suót 9 nàm (tu 1990 dén 1999), chùng tói dà tién hành di dién dà nhiéu làn ò 20 buon È de, va 4 buon Mnòng thuóc 8 huyén cùa tinh Dak Lak, trong dò tàp tmng vào nghién cùu 8 buon thuóc 3 vùng : thành phó Buon Ma Thuót, huyén Kròng Buk, va huyén Kròng Ana. Trong nhiing dgt di dién dà, chùng tói dà gap ga nhiéu nguòi dàn E de, bao góm cà dàn óng va phu nu, thuóc nhiéu lùa tuoi khàc nhau. Dac biét, chùng tói dà eó nhiing cuóc tiép xùc va phòng vàn sàu mot so nguòi E de lón tuoi vón là khua buon (chù làng), khua phat kdi (nguòi xù kién), pò iéo yang (thày cùng), mjào 8 (bà phù thùy), bue (bà dò)... ò càc vùng khàc nhau, nhàm thu thàp thém tu liéu de hói CÓ lai xà hòi màu he xua kia cùa ho, cùng nhu nhung thay dói dang dién ra hién nay. Phàn lón tu liéu dugc su dung trong luàn àn là két qua thu thàp dugc tu càc chuyén di dién dà này. Ben canh dò, chùng tói con tién hành diéu tra, phòng v & bang bang hòi theo phuang phàp xà hói hoc dói vói 110 nguòi È de (80 phu nfi, va 30 dàn óng) thuóc càc thè he, va nghé nghiép khàc nhau ò 8 buon thuòc ba vùng dà dugc lua chon. Muc dich cùa phuang phàp phòng vStn là nhàm bó sung ve mat so liéu cho càc tu liéu lién quan dén nhiing thay dói dang dién ra hién nay cùa nguòi É de, cùng nhu vai trò cùa giói trong già dình va ngoài xà hòi. Dóng thòi, trong qua trình phòng vàn, chùng tói cùng quan tàm dén su khàc nhau ve tòn giào trong còng dóng nguòi E de, de nhàm tìm ra su khàc nhau ve quan niém, hành vi ùng xù dói vói càc vàn de vàn hóa, xà hói tmyén thóng va hién dai. 5.3. Nguón tài liéu su dung trong luàn àn Trong qua trình nghién cùu ve nguòi E de, va nguòi phu nu trong xà hói màu he cùa ho, chùng tói dà tham khào va thu thàp nhiéu cóng trình, bài nghién cùu cùa càc tàc già trong va ngoài nuùc eó lién quan dén dàn toc E de a mùc dò khàc nhau. Dóng thòi, chùng tói cùng tham khào càc còng trình viét ve xà hói màu he cùa càc dàn toc khàc nhau trén thè giói de tham khào va so sành vói nguòi E de. Day là nhung nguón tài liéu qui già giùp chùng tói eó dugc nhiing kién thùc khà toàn dién ve dói tugng ma mình nghién cùu, va khi dat nò trong mói quan he so sành vói càc dàn toc theo che dò màu he a Viét Nam cùng nhu trén thè giói. Tuy nhién, nguón tài liéu chù yéu cùa luàn àn là nhiing tu liéu dién dà dugc thu thàp trong nhiéu nàm, tu càc cuóc dién dà dàn toc hoc a nhiéu buon cùa nguòi E de a tinh Dak Lak. Ngoài ra, chùng tói con dugc tham khào mot so tài liéu chép tay eà nhàn cùa càc óng Y Wang Mio Duón Du, Ama Thin ve phong tue, tàp quàn nói chung cùa nguòi È de. 6. Dóng góp cùa luàn àn Luàn àn này co thè coi là cóng trình dàu tién di sàu nghién cùu ve nguòi phu nfi E de mot càch he thóng, day dù duói góc dò dàn toc hoc, dugc dat trong bòi cành cùa xà hói màu he tmyén thóng, cùng nhu hién dai de thày dugc nhirng thay dói ve moi mat dang dién ra trong long xà hói dò. Day eiing chinh là cài mói cùa luàn àn. Luàn àn góp phàn cung càp nhiing thóng tin xàc thuc cho càc nhà nghién cùu, nh^t là trong ngành dàn toc hoc ve xà hói màu he thóng qua vi tri va vai trò cùa nguòi phu nfi trong già dình, xà hói, de qua dò tiép tue tìm hiéu xà hòi màu he cùa càc dàn toc thiéu so khàc a Tày Nguyén, va a càc nuóc trong khu vuc. Ngoài ra, luàn àn con dóng góp nhiing thóng tin eó già tri ve mat khoa hoc de càc nhà làm chình sàch xem xét va dua ra càc chình sàch phàt trién phù hgp dac dièm cùa càc nhóm dàn toc khàc nhau, va theo tùng vùng cu thè. ?• Két càu cùa luàn àn : bao góm 3 phàn, va 3 chuang. Phàn ma dàu: (10 trang). Phàn nói dung: Góm 3 chuang. Chuong 1 : Tong quan ve nguòi É de (31 trang). Chuong 2: Nguòi phu nùE de trong xà hói truyén thóng (45 trang). Chuong 3: Nguòi phu nùÈ de trong dòi song xà hói mài (60 trang). Kéì luàn : (2 trang). Thuàt ngù chi he thóng thàn toc : (2 trang). Tài liéu tham khào : (9 trang). Bang tra chù viet tàt trong tal liéu tham khào : (1 trang) Phàn phu lue : - 1 bàn dò hành chmh tinh Dak Lak. - 1 danh sàch nhiing nguòi dugc phòng vàn - Mot SÓ hình ành ve nguòi È de va phu nu È de 10 CHirONG 1 TÓNG QUAN VE NGlTÒI È DE 1.1. Khài quàt ve mói truòng thién nhién va toc nguòi È de Theo so' liéu thóng ké cùa tóng diéu tra dàn so' nàm 1989, a Viét Nam, dàn toc È de co 194.710 nguòi, trong dò co 94.533 nam va 100.177 nù [75]. Riéng ò vùng Tày Nguyén, tinh Già Lai - Kon Tum (cu) chi co 123 nguòi E de, va tinh Làm Dóng là 40 nguòi. Trong khi dò, òr tinh Dak Lak, dàn toc E de chié'm coi 92% trong tóng so' dàn E de cùa toàn quóc, vói 179.134 nguòi [75]. Co thè nói ràng, Dak Lak là dia bàn cu tru chù yéu va làu dòi cùa nguòi E de tu hàng ngàn nàm nay, là noi dà tao ra bàn sàc riéng biét cho vàn hóa E de trong biic tranh chung cùa vùng vàn hóa Tày Nguyén. Day cùng chinh là ly do ma chùng tói chon Dak Lak de nghién cùu nguòi phu nù È de. Dak Lak là mot cao nguyén róng lón nàm ve phia tày nam cùa day Truòng Sofn, phia bàc giàp tinh Già Lai, phia nam giàp tinh Làm Dóng va Bình Phuóc, phia tày giàp Cam Pu Chia, va phia dóng giàp hai tinh Phù Yèn va Khành Hòa. Hién nay, Dak Lak là tinh lón nhà't nuóc ta vói dién tich tu nhién là 1.953.545 ha, trong dò dién tich dà't ba dan là 704.000 ha rà't thuàn Igi cho viéc phàt trién càc loai cày cóng nghiép nhu cà phé, cao su, che, ho tiéu v.v... [7]. Dia hình cùa cao nguyén này nghiéng déu tu Dóng sang Tày, vói dò cao trung bình tu 450 mét dé'n700 mét. Phia dóng nam cùa Dak Lak tàp trung mot SÓ nùi cao nhu: Chu Yang Sin cao 2.405 mét, Chu Dlié Puy cao 1.709 mét, va Chu Yang Làk là 1.687 mét, ngoài ra ò nhùng vùng khàc cùng co nhùng nùi cao tu 500 dén 800 mét. Khi hàu chia làm hai mùa rò rét : mùa mua bàt dàu tu thàng 5 va két thùc vào thàng 10, 11. Phia nam mùa mua dén som vào khoàng thàng 4, vào 11 càc thàng 8, 9 là co mua nhiéu nhàt. Trong khi dò, ò phia dòng (khu vuc M'Drak), mua két thùc muòn vào thàng 11, va lugng mua nhiéu nhà't là vào thàng 10,11 [70]. Han che lón nhàt cùa cao nguyén này là thiéu im trong mùa khò, mac dù tóng lugng mua cà nàm lón han lugng bóc hod, nhung mua tàp tmng cao trong vài thàng chù khóng rài déu trong cà nàm. Tmng bình lugng nuóc bÓc hcd là 1000 mm / nàm. Day cùng chmh là ca sa de càc toc nguòi thiéu SÓ ò Dak Lak xày dung ca càu mùa vu cho cày tróng can nhò nuóc tròi. He thóng song ngòi cùa Dak Lak khà phong phù vói nhiéu con song lón nhò khàc nhau, trong dò lón nhà't là song Sérépòk ma nguòi È de con ggi là Èa Kròng do hai song Kròng Ana (song cài) va Kròng Knò (song due) hgp thành. Ngoài ra con eó mot so song nhò khàc nhu Kròng Buk, Kròng Pac:. là chi nhành cùa Kròng Ana; song Ea Hleo lai chia ra làm hai nhành phu là song Ea Drang va Ea sup v.v...Dién tieh dàm ho ehiém khoàng 2000 hecta, dàc biét eó hÓ Làk róng khoàng 500 hecta nàm ve phia tày nam cùa tinh, day vùa là mot diém de nuòi cà nuóc nggt lai vùa là mot thàng cành thién nhién thu hùt khàch du lich dén tham quan [7]. Hién nay, E de là toc danh chình thùc dugc dùng trong càc vàn bàn cùa nhà nuóc, trong giói nghién cùu,và trén càc phuang tién thóng tin dai chùng. Truóc day, nguòi È de con eó mot so tén ggi khàc nhu Ra de, Ra de, va Rhadé, day là tén ma nguòi Phàp va mot so nhà nghién cùu nuóc ngoài thuòng dùng trong càc cóng trình nghién cùu cùa ho. Ve tén goi cùa nguòi È de dà eó nhiéu già thuyét khàc nhau nhu sau: - Già thuyét thù nhdt cho ràng E de là bàt nguón tu ale nghla là tre , va eó thè xua kia nguòi È de hay song trong vùng nhiéu cày tre nén co tén là È de [21], [24]. - Già thuyét thù hai lai cho ràng È de hay Rhade dugc lày tu tén anak aé die, nghla là con cùa thàn Die (aé die), mot vi thàn tói cao trong thàn thoai cùa nguòi È de, gióng nhu hình tugng óng Tròi cùa nguòi Kmh [24]. 12 - Già thuyét thù ba thì cho ràng toc danh È de hay Rhadé nghia là con cùa bà H'Dé, nguòi dugc coi là bà tó cùa nguòi È de [106]. Ngòn ngù cùa nguòi È de thuóc nhóm Malayo-polynesien (Nam Dào) cùng mot nhóm ngòn ngu vói nguòi Chàm, nguòi Già rai, nguòi Chum, nguòi Raglay. Vi vày, nhiéu nhà Dàn toc hoc cho ràng, nguón góc cùa ho eó lién quan dén cu dàn eó Sa Huynh ò vùng Nam Tmng bó cùa Viét Nam vón là nhùng cu dàn nói ngòn ngù Nam Dào. Vào nhùng thè ky dàu Còng nguyén, mot bó phàn cu dàn eó Sa huynh da di cu lén Tày Nguyén de sinh song, va tai day ho chung sÓng vói càc cu dàn nói ngón ngù Mòn-Khmer là nhùng cu dàn sinh song làu dòi ò day. Mot bó phàn khàc cùa cu dàn Sa Huynh lai dinh cu ò ven bién mién Trung, do qua trình buon bàn va két hòn vói càc thuang nhàn nguòi An, nhóm cu dàn này dà chiù ành huòng sàu sàc cùa vàn hóa An Dò, sau này ho trò thành nguòi Chàm, va khoàng thè ky thù n sau cóng nguyén Vuang quóc Chàm Pa dà dugc thành làp [65]. Theo mot già thuyét khàc thì nguòi Chàm, nguòi E de, nguòi Giarai ...tue là nhùng dàn toc thuóc ngù he Nam Dao ò Viét Nam da di cu dén Viét Nam tu vùng phìa Tày Insulinde (tue là phia Tày cùa càc dào Nam A). Ngugc lai dòng lich su cùa vùng Tày Nguyén nói chung cùng nhu nguòi E de nói riéng, eó thè thày ràng càc cu dàn bàn dia cùa vùng cao nguyén ròng lón này tu xa xua dà phài ném trai va chiù ành huòng nhùng cuóc ehién tranh khóc liét thón tinh làn nhau giùa vuang quóc Làm Ap va Chàn Lap, rói sau dò lai chiù su thóng tri cùa hai vuang quóc này. Khoàng dàu thè' ky thù I, Hun Chen, mot nguòi An Dò dà thành làp vuong quò'c Phù Nam ò vùng dóng bang song Cùu Long hién nay. Sau dò de mò róng lành thè cùa mình, vuong quóc Phù Nam dà xàm chiém Chàn Lap, Xiém, mot phàn bàn dào Ma Lai. Dén thè ky thù VE, Phù Nam bi Chàn Lap xàm chié'm va sàt nhàp vào Chàn Lap [24]. 13 Trong khi dò, vào khoàng thè ky thù n sau còng nguyén, tai vùng ven bién mién Trung mot bó phàn dàn di cu nguòi An va Ma Lai dén sinh song va chiém cu vùng này, va thành làp vuong quóc Làm Ap. Theo su sàch thì lành thó cùa vuang quóc này kéo dai tu Quàng Bình, Quàng Tri cho dén Quàng Nam hién nay. Làm Ap da nhiéu làn mang quàn lén dành vùng Tày Nguyén va bàt càc bó lac a day phài cóng nap hàng nàm. Nàm 875 vua Indravaman II lén ngòi va dói tén nuóc là Chàm Pa (hay con ggi là Chiém Thành). Tu nàm 1123 dén nàm 1148 lai xày ra cuóc ehién tranh giùa Chàn Lap va Chàm Pa, trong khoàng thòi gian này càc toc nguòi a vùng Tày Nguyén bi huy dòng làm phu khuàn vàc, bi euóp bóc luong thuc. Nàm 1149 vua nguòi Chàm lue dò là Harivarman sau khi dành duói nguòi Chàn Lap da tién lén dành chiém Tày Nguyén, tu day càc bó lac nguòi thiéu so ò Tày nguyén nàm trong vòng ành huòng cùa vuang quóc Chàm Pa, va hàng nàm ho phài cóng nap hàng làm thó san qui hiém, va cà càc eó gài dep de làm thiép cho vua Chàm. Sau khi kinh dò Dò bàn cùa vuang quóc Chàm pa bi thà't thù vào nàm 1471, dóng thòi cùng dành dàu su sup dò cùa vuang quóc này, quàn linh Chàm ò vùng Tày Nguyén cùng rùt lui ve Khành Hòa, chàm dùt su thóng tri khóng truc tiép cùa vuang quóc Chàm pa dói vói vùng Tày Nguyén [105]. Tu thè ky XV trò di, sau khi vua Le Thành Tóng thón tmh Chàm Pa vào nàm 1471, vùng Tày Nguyén thuóc ve T r ^ Nam cùa quóc già Dai Viét, vùng này chay dai tu Quàng Nam tói Bình Thuàn. Càc triéu dai phong kién cùa Dai Viét da dua ra càc chình sàch nhàm hgp nhàt càc toc nguòi thiéu so a Tày Nguyén vói cu dàn nguòi Viét nhu chmh sàch ''dàn toc dóng hóa", hay chmh sàch "tri hành hiép nhà?' cùa triéu Nguyén [65]. Nhung tu cuòi thè ky 15 tra di, nhìn chung càc triéu dai phong kién cùa Dai Viét khóng kiém soàt dugc vùng Tày Nguyén mac dù ò mùc do nào dò ho coi Tày Nguyén nhu là mot phién quóc phu thuòc va hàng nàm nhiéu bó lac vàn phài cóng nap san vàt, làm thó san qui hiém cho vua. 14 Trong suót mày thè ky duói su thÓng tri khóng tnic tiép cùa vuong quóc Chàm Pa, vàn hóa cùa càc toc nguòi tiiiéu so ò Tày Nguyén, va dac biét là cùa càc toc nguòi nói ngón ngù Nam Dào nhu É de. Già Rai, Chu Ru da chiù ành huòng khà sàu sàc vàn hóa cùa nguòi Qiàm trong càc Imh vuc xà hói, va tinh thàn, va vàn hóa vàt chat Nhùng phé tich vàn hóa ciia nguòi Chàm dugc tìm thày ò nhiéu khu vuc cùa Tày Nguyén, nhu thàp Yang Prong (thàn vi dai) ò Èa Hleo (Dak Lak) dugc xày dung vào cuòi thè ky XDI thòi vua Jaya Simhavamian IH, va theo nhùng chù khàc trén bia dà ò day thì dugc biét ràng nhà vua da cùng lùa gao, nò le, va voi cho còng trình k i ^ truc này [105, 1(X)]. Co le day là mot dén thò cùa tòn giào. Ngoài ra, ò Kon Klor (KonTum) tìm thày tugng thàn Siva, Bia k^^, rói tugng Yang Mum ò gàn Cheo Reo v.v... Vào thòi gian truóc khi nguòi Phàp àp dàt su thóng tri lén Tày Nguyén nói chung va Dak Lak nói riéng, nhìn chung lue dò nguòi É de eó nhiéu nhóm dia phuong khàc nhau, va mòi nhóm eó vùng cu trù riéng nhu sau [93], [104] : - Nhóm Kpà song ò vùng Buon Ma Thuót va càc buon xung quanh. - Nhóm Adham sÓng chù yéu ò hai huyén Kròng Buk, Chu Mgarvà mot sÓ ìt ò huyén Èa Sup. - Nhóm Ktul cu trù ò hai huyén Kròng Pac . va Kròng Bóng. - Nhóm Bih ò vùng thung lùng cùa huyén Kròng Ana. - Nhóm Kmng ò huyén Éa H'Leo. - Càc nhóm nhò nhu Blò, È pan, Kdrao, Hwing cu trù a huyén M'Dràk. - Nhóm MDhur, Dlié song ò mot so vùng tiép giàp vói hai tình Phù Yèn, Khành Hòa nhu là M'DràK, Kròng Nàng. (Xem bàn dò kèm theo) Mae dù eó nhiéu nhóm dia phuang khàc nhau nhu trén, nhung È de là mot dàn toc thóng nhàt ve y thùc toc nguòi, ve vàn hóa va ngón ngù, su khàc nhau giùa càc nhóm néu eó ehi là ve càch phàt àm, mot vài hga tiét cùa hoa vàn trang tri trén vày, ào, khó...Riéng nhóm Bih a vùng Kròng Ana là tuong dói khàc biét ve trang phuc, càch song vói càc nhóm dia phuang khàc cùa nguòn E de. Theo tài liéu cùa nguòi Phàp, vào nhirng nàm cuòi the ky 19 nhiéu 15 VÙNG o r TRÙ C O A C A C N H Ó M DIAPHirONG CÙADÀN TOC È DE in -L^ caAUtf PHÙ^lfiN KHANHHOA BÉNH PHUOC / / > ^ - ) LAMDÓNG KikmeCE CHUTHfCH 0 Nbdm Bih B ratte KraDg H Ofc nhóm nhò (DfatfBkU^nJCikoifwittg) • Nh6m MDhur.Dbé D t^nóta AdBuuDQ Nhóm tao] 1 )/ nhóm È de da CÓ mot vài vi tu truòng (mtao) giàu eó nói lén nhu là thù lình, ma quyén lue cùa ho co khi trai róng trén nhiéu buon trong vùng. Vi du, nhu Ama Bici thù linh cùa nhóm Kpa ò vùng Buon Ma Thuót hién nay, Aé Y Dàk là thù Imh cùa nguòi Bih ò vùng Kròng Ana; Ama Jhao thù linh cùa nhóm Ktul; Ama Ual thù lình cùa nhóm Adham. Ama H'Jik là thù lình cùa nhóm Kmng, va ò vùng M'DràK Aé Bung là thù lình nói tièng nhàt cùa càc nhóm Blò, Mdhur, Èpan [105]. Mae dù vày, buon (làng) vàn là don vi xà hói co bàn nhàt va dóc làp eó bó mày diéu hành buon riéng, kinh tè tu cung tu càp, va eó mot sÓ quy dinh riéng cùa tùng buon. 1.2. Dòi song kinh tè Cùng nhu phàn lón càc dàn toc thiéu so ò Tày Nguyén, nguòi E de song chù yéu bang canh tàc nuong rày, ky thuàt canh tàc con don giàn chù yéu theo phuang thùc chat, dÓt va luàn khoành. Nuong rày cùa nguòi E de thuòng chia làm hai loai: rày eù (hrrui kpuh), tue rày dang canh tàc, va rày mói Qima énah) de chuàn bi cho vu tróng sau. Loai rày su dung nhiéu nàm, nàng suàt lùa khóng cao thì nguòi ta bò hóa, va ggi nò là ksar. Nguòi È de co nhiéu gióng lùa khàc nhau, loai lùa 3, 4 thàng là hdrò, bla, ana... dugc tróng a rày mói, khi thu hoach ho dùng tay mot chù khóng gàt. Càc loai gióng lùa dai ngày 6 thàng nhu là asàn, ké, dio.,Azi tróng a rày eù va khi thu hoach ho lai dùng liém de càt. Lùa thuòng dugc tróng xen vói càc loai cày khàc nhu cà dàng, ót, dua, bi, bau va nguòi ta trón chung vói hat gióng lùa khi tria. Nàng suàt lùa rày nhìn chung khóng cao va khóng ón dinh, do ky thuàt canh tàc qua thò so va san xuàt dua vào thién nhién là chmh. Xua kia, khi thu hoach lùa, nguòi E de chi uóc luong so thòc thu duoc theo gùi, do vày khò xàc dinh dugc nàng suàt thuc té' cùa lùa rày. Khi thu hoach, nguòi ta càt lùa phoi trén rày, mafy hòm sau mòi tién hành dàp hoàc lày chàn vò lùa, ròi gùi ve kho thòc. Trong thòi gian làm co lùa hay thu hoach, nguòi È de thuc hién làm dèi cóng {bi mring), tue là càc già dình tàp hop lai làm luàn phién cho tùng già dinh. 16