Tài liệu Nghiên cứu xây dựng kế hoạch bài dạy và tổ chức dạy học theo chủ đề “sự chuyển hóa của chất” trong bộ môn khoa học tự nhiên ở bậc trung học cơ sở theo chương trình gdpt mới

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KHOA HÓA HỌC ---------- NGUYỄN ĐOÀN MINH TÂM NGHIÊN CỨU XÂY DỰNG KẾ HOẠCH BÀI DẠY VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC THEO CHỦ ĐỀ “SỰ CHUYỂN HÓA CỦA CHẤT” TRONG BỘ MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN Ở BẬC TRUNG HỌC CƠ SỞ THEO CHƯƠNG TRÌNH GDPT MỚI KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN SƯ PHẠM Đà Nẵng, 5/2022 ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KHOA HÓA HỌC ---------- ĐỀ TÀI: NGHIÊN CỨU XÂY DỰNG KẾ HOẠCH BÀI DẠY VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC THEO CHỦ ĐỀ “SỰ CHUYỂN HÓA CỦA CHẤT” TRONG BỘ MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN Ở BẬC TRUNG HỌC CƠ SỞ THEO CHƯƠNG TRÌNH GDPT MỚI KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN SƯ PHẠM Sinh viên thực hiện Lớp Giảng viên hướng dẫn : Nguyễn Đoàn Minh Tâm : 18SHH : TS. Trần Đức Mạnh Đà Nẵng, 5/2022 LỜI CẢM ƠN Khoa học tự nhiên là một môn học mới được đưa vào dạy học ở chương trình cấp Trung học cơ sở từ năm học 2021 – 2022 thay thế cho ba môn học: Vật lý, Hóa học, Sinh học. Chương trình môn học Khoa học tự nhiên được xây dựng theo quan điểm dạy học tích hợp, với trọng tâm là các chủ đề nhằm kiểm tra, đánh giá và phát triển năng lực của học sinh một cách toàn diện. Sự thay đổi này theo chương trình GDPT mới là một sự cần thiết, mang tính thiết yếu nhằm bắt kịp một trong những xu hướng giáo dục đang được coi trọng ở nhiều quốc gia trên thế giới cũng như ở Việt Nam: giáo dục STEM. Chính vì thế, người giáo viên ở bộ môn mới này cũng cần thay đổi những phương pháp dạy học đã dần trở nên lỗi thời, tập trung vào việc xây dựng và phát triển cho học sinh một thế giới quan khoa học đúng đắn, hoàn hiện, khách quan và đa chiều, từ đó hướng học sinh đến việc phát triển những năng lực và phẩm chất cần thiết, có thể áp dụng vào giải quyết các tình huống khoa học được đặt ra trong thực tiễn. Tuy vậy, việc thay đổi từ phương pháp dạy học truyền thống đã tồn tại trong nhiều năm qua sang các phương pháp dạy học tích cực vẫn còn nhiều khó khăn đối với các giáo viên. Đặc biệt đối với bộ môn Khoa học tự nhiên là một môn học thực nghiệm, việc xây dựng kế hoạch bài dạy, xây dựng những phương pháp kiểm tra, đánh giá theo năng lực của học sinh vẫn còn rất nhiều bất cập. Các giáo viên cũng đã tiếp cận những quan điểm, phương pháp dạy học mới, hiện đại hơn để phát huy được năng lực học sinh và để phù hợp với các yêu cầu của Chương trình GDPT 2018. Tuy nhiên, những thay đổi này chưa thực sự rõ rệt, vẫn còn tồn tại những bất cập yếu kém ở nhiều nơi, những kiểu dạy học theo lối một chiều, hiện tượng “thầy đọc trò viết” vẫn còn diễn ra rất phổ biến. Một bộ phận nhỏ thầy giáo, cô giáo vẫn còn quan niệm rằng đến trường là dạy cho học sinh kiến thức, điều này vô hình chung làm cho nền giáo dục nước nhà dậm chân tại chỗ, làm cho những giờ học trở nên nhàm chán mà hơn hết là làm cho học sinh không biết vận dụng những kiến thức đã học vào thực tế cuộc sống. Chính từ đó, tôi khi đưa ra đề tài này với mong muốn có thể giải quyết phần nào bất cập trên, giúp giáo viên có thể xây dựng được các chủ đề dạy học và phương pháp kiểm tra đánh giá phù hợp với phát triển năng lực học sinh cũng như đáp ứng được yêu cầu của Chương trình GDPT 2018. SVTH: Nguyễn Đoàn Minh Tâm Để hoàn thành được đề tài Khóa luận tốt nghiệp này, em xin chân thành cảm ơn TS. Trần Đức Mạnh. Thầy đã trực tiếp hướng và tận tình chỉ bảo em tìm ra hướng nghiên cứu, các bước tiếp cận thực tiễn dạy học, tìm kiếm những nguồn tài liệu đáng tin cậy trong và ngoài nước. Thầy đã giúp đỡ em rất nhiều suốt quá trình tiến hành khảo sát, điều tra, đánh giá và thực nghiệm sư phạm, hướng dẫn em cách xử lý và phân tích số liệu, giải quyết vấn đề và tìm ra hướng kết luận để em có thể hoàn thành bài Khóa luận tốt nghiệp của mình một cách tốt nhất. Em cũng xin bày tỏ lòng biết ơn tới Ban giám hiệu trường Đại học Sư phạm Đại học Đà Nẵng, Ban chủ nhiệm khoa Hoá học, các phòng ban trong nhà trường, các thầy cô giáo trong khoa Hoá học đã luôn động viên, chỉ dẫn, đóng góp ý kiến và tạo những điều kiện thuận lợi cho em trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Lần đầu tiên thực hiện đề tài Khóa luận tốt nghiệp, việc mắc những sai sót là điều không thể tránh khỏi, vì vậy những đóng góp quý báu từ quý thầy cô chắc chắn sẽ giúp em khắc phục những lỗi sai đó và hoàn thiện đề tài nghiên cứu một cách tốt hơn. Em xin cảm ơn quý thầy cô! Đà Nẵng, ngày 10 tháng 05 năm 2022 Tác giả Nguyễn Đoàn Minh Tâm SVTH: Nguyễn Đoàn Minh Tâm MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................3 BẢNG CÁC THUẬT NGỮ VIẾT TẮT TRONG ĐỀ TÀI ........................................7 DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU TRONG ĐỀ TÀI ...................................................8 PHẦN MỞ ĐẦU: KHÁI QUÁT ĐỀ TÀI ....................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................................1 2. Mục tiêu đề tài ........................................................................................................1 3. Nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................................................1 4. Đối tượng nghiên cứu.............................................................................................2 5. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................................3 6. Hiệu quả nghiên cứu ..............................................................................................3 7. Nội dung chính........................................................................................................4 8. Tổng quan các phương pháp nghiên cứu.............................................................6 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN DẠY HỌC BỘ MÔN ..............8 KHOA HỌC TỰ NHIÊN Ở CẤP TRUNG HỌC CƠ SỞ .........................................8 1.1. Khái niệm dạy học...............................................................................................8 1.1.1. Khái niệm dạy học truyền thống .....................................................................8 1.1.2. Khái niệm dạy học theo phương pháp dạy học mới .......................................8 1.1.3. Các nguyên tắc dạy học theo chương trình GDPT mới ...............................10 1.2. Cấu trúc dạy học bộ môn Khoa học tự nhiên .................................................12 1.2.1. Khái niệm Khoa học tự nhiên .......................................................................12 1.2.2. Mục tiêu dạy học và cấu trúc dạy học bộ môn Khoa học tự nhiên ..............14 1.2.3. Sự cần thiết phải tổ chức dạy học tích hợp môn Khoa học tự nhiên ............16 1.3. Tổ chức dạy học bộ môn Khoa học tự nhiên theo chương trình Giáo dục phổ thông tổng thể 2018...........................................................................................17 1.3.1. Yêu cầu cần đạt về phẩm chất và năng lực chung: ......................................18 1.3.2. Yêu cầu cần đạt về năng lực đặc thù: ...........................................................18 1.4. Xây dựng tiêu chí đánh giá chủ đề “Sự chuyển hóa của chất” trong bộ môn Khoa học tự nhiên ....................................................................................................21 1.5. Tổ chức kiểm tra đánh giá năng lực trong dạy học theo chủ đề ..................22 1.5.1. Khát quát khái niệm kiểm tra, đánh giá trong học tập: ...............................22 1.5.2. Mục tiêu đánh giá, kiểm tra trong dạy học theo chủ đề: ..............................23 1.5.3. Phương pháp và công cụ kiểm tra, đánh giá năng lực của HS trong dạy học theo phương pháp tích cực: ....................................................................................24 1.6. Kết luận chương 1 .............................................................................................27 SVTH: Nguyễn Đoàn Minh Tâm CHƯƠNG 2: XÂY DỰNG CHỦ ĐỀ VÀ TIÊU CHÍ ĐÁNH GIÁ CHỦ ĐỀ .........28 “SỰ CHUYỂN HÓA CỦA CHẤT” TRONG BỘ MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN .......................................................................................................................................28 2.1. Tổng quan chủ đề “Sự chuyển hóa của chất” ................................................28 2.1.1. Lý do lựa chọn chủ đề ...................................................................................28 2.1.2. Tổng quan kiến thức trong chủ đề ................................................................29 2.2. Khái quát mục tiêu dạy học chủ đề .................................................................44 2.1.1. Về năng lực ...................................................................................................44 2.1.2 Về phẩm chất .................................................................................................45 2.3. Xây dựng kế hoạch dạy học chủ đề “Sự chuyển hóa của chất” ....................45 2.4. Kết luận chương 2 .............................................................................................71 CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ..............................................................72 3.1. Mục đích của thực nghiệm sư phạm ...............................................................72 3.2. Phương pháp nghiên cứu..................................................................................72 3.2.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận ..................................................................72 3.2.2. Phương pháp điều tra ...................................................................................72 4.2.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm .............................................................73 3.2.4. Phương pháp thống kê ..................................................................................73 3.3. Nội dung nghiên cứu .........................................................................................73 3.4. Kết quả định lượng quy trình xây dựng chủ đề dạy học ...............................73 3.4.1. Về chủ đề dạy học tích hợp đã xây dựng ......................................................73 3.4.2. Về những mục tiêu kiến thức và năng lực HS có thể đạt được .....................75 3.5. Kết quả định lượng sự hứng thú của học sinh đối với bộ môn Khoa học tự nhiên ..........................................................................................................................76 3.5.1. Về mức độ hứng thú của HS đối với môn Khoa học tự nhiên ......................76 3.5.2. Về ý kiến của HS môn Khoa học tự nhiên khó hay dễ ..................................76 3.5.3. Về kiến thức bài học Khoa học tự nhiên được giáo viên truyền tải dễ hiểu, dễ nắm bắt ...............................................................................................................76 3.5.4. Về bài học Khoa học tự nhiên liên hệ với thực tế đời sống ..........................77 3.5.5. Về HS giải thích được vấn đề thực tiễn dựa trên kiến thức Khoa học tự nhiên........................................................................................................................77 3.5.6. Về các thí nghiệm trong sách giáo khoa Khoa học tự nhiên được mô tả dễ hiểu, gần gũi ...........................................................................................................78 3.6. Kết luận chương 3 .............................................................................................78 KẾT LUẬN ..................................................................................................................79 TÀI LIỆU THAM KHẢO...........................................................................................81 SVTH: Nguyễn Đoàn Minh Tâm BẢNG CÁC THUẬT NGỮ VIẾT TẮT TRONG ĐỀ TÀI Nghĩa của chữ viết tắt Viết tắt CT Chương trình GDPT Giáo dục phổ thông CTGDPT Chương trình giáo dục phổ thông GD Giáo dục GD&ĐT Giáo dục và đào tạo DHTH Dạy học tích hợp DHTHTCĐ Dạy học tích hợp theo chủ đề PPDH Phương pháp dạy học PP Phương pháp YCCĐ Yêu cầu cần đạt GV Giáo viên HS Học sinh SGK Sách giáo khoa KHTN Khoa học tự nhiên NL Năng lực PC Phẩm chất THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông KHBD Kế hoạch bài dạy SVTH: Nguyễn Đoàn Minh Tâm DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU TRONG ĐỀ TÀI Bảng 1.1: Các thành phần năng lực Khoa học tự nhiên .....................................21 Bảng 1.2: Tiêu chí đánh giá chủ đề trong bộ môn Khoa học tự nhiên ...............22 Bảng 1.3: Tiêu chí so sánh đánh giá theo năng lực và đánh giá theo chuẩn kiến thức, kỹ năng HS .................................................................................................26 Bảng 1.4: Phương pháp, công cụ đánh giá và quy trình tổ chức kiểm tra đánh giá năng lực HS ...................................................................................................26 Bảng 3.1. Kết quả đánh giá của thầy/cô về các chủ đề dạy học đã xây dựng ....74 Bảng 3.2. Kết quả khảo sát về những mục tiêu kiến thức và năng lực HS có thể đạt được theo thang điểm từ 1 đến 10 .................................................................75 Bảng 3.3. Kết quả khảo sát về mức độ hứng thú của HS đối với môn Khoa học tự nhiên ................................................................................................................76 Bảng 3.4. Kết quả khảo sát về ý kiến của HS độ khó/dễ môn Khoa học tự nhiên .............................................................................................................................76 Bảng 3.5. Kết quả khảo sát về về kiến thức bài học Khoa học tự nhiên được giáo viên truyền tải dễ hiểu, dễ nắm bắt .....................................................................77 Bảng 3.6. Kết quả khảo sát về bài học Khoa học tự nhiên liên hệ với thực tế đời sống .....................................................................................................................77 Bảng 3.7. Kết quả khảo sát về HS giải thích được vấn đề thực tiễn dựa trên kiến thức Khoa học tự nhiên .......................................................................................77 Bảng 3.8. Kết quả khảo sát về các thí nghiệm trong sách giáo khoa Khoa học tự nhiên được mô tả dễ hiểu, gần gũi ......................................................................78 SVTH: Nguyễn Đoàn Minh Tâm PHẦN MỞ ĐẦU: KHÁI QUÁT ĐỀ TÀI 1. Tính cấp thiết của đề tài Khoa học tự nhiên – một môn học mới vừa được đưa vào giảng dạy trong chương trình THCS từ năm học 2021 – 2022 – là môn học tích hợp các môn khoa học cơ bản: Hóa học, Vật lý, Sinh học và Khoa học Trái đất, trở thành một môn học hoàn toàn mới thay thế cho ba môn học cũ. Sự thay đổi này theo chương trình GDPT mới là một sự cần thiết, mang tính thiết yếu nhằm bắt kịp một trong những xu hướng giáo dục đang được coi trọng ở nhiều quốc gia trên thế giới cũng như ở Việt Nam – giáo dục STEM. Chính vì thế, việc xây dựng chủ đề trong bộ môn Khoa học tự nhiên theo chương trình GDPT mới là một điều vô cùng cấp thiết, nhằm định hướng cho học sinh các kiến thức và kỹ năng hoàn hiện và tổng kết ở cấp THPT, định hướng được sự phát triển bản thân và định hướng giáo dục nghề nghiệp. 2. Mục tiêu đề tài Trong chương trình THCS, bộ môn Khoa học tự nhiên là một môn học bắt buộc, giúp học sinh phát triển toàn diện các phẩm chất, năng lực đã được hình thành ở cấp tiểu học và đặt nền móng vững chắc cho việc nhìn nhận thế giới tự nhiên dưới góc độ khoa học; hoàn thiện vốn tri thức, các kỹ năng nền tảng và các phương pháp học tập để có thể phát triển năng lực và tư duy một cách hoàn thiện. Chính vì vậy, việc xây dựng các chủ đề ở bộ môn này nhằm giúp giáo viên có thể định hướng một cách đúng đắn và toàn diện cho học sinh, tạo điều kiện cho học sinh tham gia khám phá thế giới tự nhiên, phát triển nhận thức, tư duy logic và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn thông qua các hoạt động giảng dạy, trải nghiệm, thực hành thí nghiệm, giúp học sinh bắt kịp sự đổi mới qua từng ngày của thế giới mà các em đang sống, cũng như nhìn nhận thế giới một cách khách quan hơn. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu Đề tài với mục đích xây dựng chương trình môn Khoa học tự nhiên với đầy đủ những mục tiêu và yêu cầu cần đạt của Chương trình tổng thể theo chương trình GDPT mới, từ đó hoàn thành được những nhiệm vụ ban đầu được đặt ra khi thực hiện đề tài này: - Nghiên cứu dạy học ở lĩnh vực Khoa học tự nhiên bậc THCS trong hệ thống GDPT tổng thể nhằm tìm ra sự tương quan với các yếu tố giáo dục khác, từ đó hình thành một hệ thống giáo dục thống nhất, định hướng phát triển toàn diện cho HS. SVTH: Nguyễn Đoàn Minh Tâm Trang 1 - Khảo sát sự yêu thích của HS cấp THCS đối với bộ môn Khoa học tự nhiên bậc THCS nhằm định hướng các phương pháp dạy học tích cực phù hợp với thực tiễn, năng lực của HS, từ đó góp phần làm tăng hứng thú cho HS. - Khảo sát thực tiễn các mức độ nhìn nhận thế giới tự nhiên dưới góc độ khoa học của HS cấp THCS, từ đó xây dựng các chủ đề lồng ghép khám phá thế giới xung quanh, nhằm định hướng thế giới quan cho HS một cách đúng đắn, giúp HS có thể tự tìm hiểu, sáng tạo và có những cái nhìn đa chiều hơn đối với thế giới mà em đang sống, góp phần phát triển những năng lực, nhận thức của HS một cách toàn diện. - Đề xuất được quy trình xây dựng chủ đề lĩnh vực Khoa học tự nhiên và quy trình tổ chức kiểm tra đánh giá năng lực của HS thông qua dạy học theo các phương pháp mới. - Xây dựng được chủ đề Khoa học tự nhiên bậc THCS: “Sự chuyển hóa của chất” theo chương trình GDPT tổng thể mới năm 2018, có thể vận dụng thực tiễn vào trong giảng dạy tại các trường THCS kể từ năm học 2023 – 2024. - Khảo sát thực tiễn chương trình GDPT mới tại một số trường THCS trên địa bàn thành phố Đà Nẵng và cách thức tổ chức dạy học theo chương trình mới phù hợp với thực tiễn hiện nay. 4. Đối tượng nghiên cứu Đề tài tập trung làm rõ các nội dung sau: - Làm nổi bật hiệu quả của việc triển khai dạy học bộ môn Khoa học tự nhiên theo phương pháp mới với chủ đề “Sự chuyển hóa của chất” đã được đề xuất từ nghiên cứu qua đề tài. - Nghiên cứu đề xuất khung đánh giá năng lực trong dạy học, xây dựng quy trình, giải pháp tổ chức dạy học và kiểm tra đánh giá trong dạy học tích cực ở trường THCS đáp ứng với sự đổi mới theo chương trình GDPT hiện nay. - Đề xuất các biện pháp nâng cao chất lượng các phương pháp dạy học tích cực mới, tạo điều kiện cho học sinh cấp THCS nâng cao vốn kiến thức, những kỹ năng, phẩm chất cần đạt, kích thích hứng thú học tập của học sinh với bộ môn Khoa học tự nhiên cũng như nâng cao năng lực nhận thức thực tiễn của học sinh đối với thế giới tự nhiên. SVTH: Nguyễn Đoàn Minh Tâm Trang 2 5. Phạm vi nghiên cứu - Đề tài với mục đích nghiên cứu xây dựng chủ đề “Sự chuyển hóa của chất” cũng như các phương pháp dạy học tích cực trong môn Khoa học tự nhiên bậc THCS và tham gia thực nghiệm sư phạm tại một số trường THCS trên địa bàn thành phố Đà Nẵng trong năm học 2021 – 2022, hướng đến kết quả của việc triển khai dạy học theo phương pháp mới với các giải pháp, chủ đề trong đề tài. - Chủ đề “Sự chuyển hóa của chất” đã được đưa ra trong đề tài là một đề tài nổi bật, quan trọng, gần gũi với HS cấp THCS, đặc biệt là HS khối lớp 8, phù hợp với sự phát triển trong suy nghĩ, tâm lý của HS, có những ứng dụng thực tiễn đặc trưng giúp HS hình thành các kỹ năng quan sát, nhận biết về sự thay đổi, chuyển hóa của vật chất ở môi trường xung quanh, giúp HS có thể hình thành và phát triển kiến thức, năng lực, những phẩm chất cần thiết một cách toàn diện và có thể quan sát thế giới tự nhiên một cách khách quan hơn dưới góc độ khoa học. 6. Hiệu quả nghiên cứu Đề tài được xây dựng với mong muốn đề xuất được khung đánh giá năng lực của GV trong dạy học và xây dựng được chủ đề “Sự chuyển hóa của chất” theo đúng chương trình GDPT tổng thể mới, với mục đích áp dụng được trong dạy học lĩnh vực Khoa học tự nhiên ở bậc THCS sẽ nâng cao được chất lượng dạy học, đáp ứng với yêu cầu đổi mới của chương trình GDPT mới. Chính vì thế, tôi xây dựng đề tài này với những hiệu quả dự kiến như sau: - Nghiên cứu đề xuất khung đánh giá năng lực trong dạy học, xây dựng quy trình, giải pháp tổ chức dạy học và kiểm tra đánh giá trong dạy học theo các phương pháp dạy học tích cực ở trường THCS đáp ứng đổi mới giáo dục hiện nay. - Đề tài có thể trở thành nguồn tư liệu học tập và nghiên cứu giảng dạy cho các bạn sinh viên ngành Sư phạm Hóa học, Sư phạm Vật lý, Sư phạm Sinh học, Sư phạm Khoa học tự nhiên trong quá trình học tập cũng như tham gia công tác thực nghiệm sư phạm tại các trường THCS. - Các trường Đại học Sư phạm có cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học theo các phương pháp tích cực để bổ sung, cập nhật vào nội dung đào tạo các ngành sư phạm. - Đề tài trở thành nguồn tài liệu tham khảo cho giáo viên bộ môn Khoa học tự nhiên cấp THCS để làm sáng kiến kinh nghiệm giảng dạy. SVTH: Nguyễn Đoàn Minh Tâm Trang 3 - Áp dụng kết quả nghiên cứu của đề tài vào công tác giảng dạy tại trường THCS nhằm góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy bộ môn Khoa học tự nhiên theo chương trình GDPT mới, đáp ứng được yêu cầu đổi mới của bậc THCS trong thời gian sắp tới. 7. Nội dung chính Đề tài đã xây dựng được chủ đề “Sự chuyển hóa của chất” trong chương trình môn học Khoa học tự nhiên cụ thể hoá những mục tiêu và yêu cầu của Chương trình tổng thể theo chương trình GDPT mới, đồng thời nhấn mạnh các quan điểm sau: - Xây dựng dựa trên quan điểm dạy học tích hợp ba môn học khoa học thực nghiệm, nhằm tạo cho học sinh nhận thức được sự thống nhất trong cách nhìn nhận và phân tích đối tượng, sự vật, hiện tượng thực tiễn, những khái niệm và nguyên lý chung định hướng phát triển năng lực và tư duy một cách toàn diện và có hiệu quả. - Xây dựng dựa trên tính kế thừa và phát triển, đảm bảo các ưu điểm của các chương trình môn học đã có của nền giáo dục Việt Nam, đồng thời tiếp thu kinh nghiệm xây dựng chương trình môn Khoa học tự nhiên của những nền giáo dục tiên tiến trên thế giới, bảo đảm kết nối chặt chẽ giữa các lớp học và bậc học với nhau và liên thông chặt chẽ với chương trình các môn Tự nhiên và Xã hội, Khoa học ở cấp tiểu học, Vật lý, Hoá học, Sinh học ở cấp THPT và đưa ra được định hướng giáo dục nghề nghiệp cho học sinh. - Xây dựng với mục tiêu giáo dục toàn diện cho học sinh, góp phần hình thành và phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực của học sinh thông qua nội dung giáo dục theo chương trình GDPT mới với sự chú trọng vào những kiến thức, kỹ năng cơ bản, bảo đảm tính thiết thực, thể hiện tính toàn diện và hiện đại, chú trọng thực hành, vận dụng những kiến thức, kỹ năng để giải quyết vấn đề trong học tập và thực tiễn. Thông qua các phương pháp, hình thức tổ chức giáo dục nhằm phát huy tính chủ động tích cực và đánh thức tiềm năng của mỗi học sinh, nhằm đưa ra các phương pháp kiểm tra, đánh giá phù hợp với mục tiêu giáo dục, đảm bảo sự phát triển năng lực, phẩm chất của học sinh một cách toàn diện qua từng cấp học và có thể định hướng nghề nghiệp cho học sinh một cách đúng đắn, tạo ra một cơ hội học tập suốt đời cho học sinh. - Xây dựng kết hợp cả lý thuyết lẫn thực hành phù hợp với thực tiễn nền giáo dục Việt Nam, giúp học sinh có thể vận dụng những kiến thức, kỹ năng đã học để giải quyết các vấn đề trong đời sống, phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh, nhằm hình thành năng lực hoá học và góp phần hình thành, phát triển các phẩm chất chủ SVTH: Nguyễn Đoàn Minh Tâm Trang 4 yếu và năng lực chung được quy định trong Chương trình tổng thể. Từ đó, góp phần phát triển lối tư duy, những phẩm chất và kỹ năng cần đạt cho học sinh một cách toàn diện, đặt ra mục tiêu giáo dục định hướng nghề nghiệp cho học sinh phù hợp với năng lực và sở thích, điều kiện và hoàn cảnh khách quan của từng học sinh. Từ những mục tiêu và yêu cầu trên, nội dung của đề tài đảm bảo được sự thống nhất, khách quan trong việc xây dựng chủ đề “Sự chuyển hóa của chất” ở bộ môn Khoa học tự nhiên khối lớp 8, cấp THCS theo chương trình GDPT mới, với đầy đủ các phần như sau: Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và các đề mục, nội dung chính của đề tài có 4 chương: CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN DẠY HỌC BỘ MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN Ở CẤP TRUNG HỌC CƠ SỞ. 1.1. Khái niệm dạy học. 1.2. Cấu trúc dạy học bộ môn Khoa học tự nhiên. 1.3. Tổ chức dạy học bộ môn Khoa học tự nhiên theo chương trình Giáo dục phổ thông tổng thể 2018. CHƯƠNG 2: XÂY DỰNG CHỦ ĐỀ VÀ TIÊU CHÍ ĐÁNH GIÁ CHỦ ĐỀ “SỰ CHUYỂN HÓA CỦA CHẤT” TRONG BỘ MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN. 2.1. Tổng quan chủ đề “Sự chuyển hóa của chất”. 2.2. Xây dựng tiêu chí đánh giá chủ đề “Sự chuyển hóa của chất” trong bộ môn Khoa học tự nhiên. 2.3. Tổ chức kiểm tra đánh giá năng lực trong dạy học theo chủ đề. CHƯƠNG 3: XÂY DỰNG KẾ HOẠCH DẠY HỌC CHỦ ĐỀ “SỰ CHUYỂN HÓA CỦA CHẤT” TRONG BỘ MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN. 3.1. Khái quát mục tiêu dạy học chủ đề. 3.2. Xây dựng kế hoạch dạy học chủ đề “Sự chuyển hóa của chất”. CHƯƠNG 4: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM. 4.1. Mục đích của thực nghiệm sư phạm. 4.2. Phương pháp nghiên cứu. 4.3. Nội dung nghiên cứu. 4.4. Kết quả định lượng quy trình xây dựng chủ đề dạy học. SVTH: Nguyễn Đoàn Minh Tâm Trang 5 4.5. Kết quả định lượng sự hứng thú của học sinh đối với bộ môn Khoa học tự nhiên. 8. Tổng quan các phương pháp nghiên cứu 8.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận dạy học - Nghiên cứu các văn kiện của Đảng và Nhà nước, các chỉ thị của Bộ Giáo dục và Đào tạo về đổi mới phương pháp dạy học hiện nay, luật Giáo dục, các tạp chí Giáo dục trong và ngoài nước, các tài liệu về lý luận dạy học bậc THCS, tâm lý học giáo dục trẻ em lứa tuổi 10 - 15, các phương pháp dạy học tích hợp, các phương pháp dạy học và kỹ thuật dạy học tích cực mới,... - Nghiên cứu các tài liệu về dạy học tích hợp bộ môn Khoa học tự nhiên ở các nước trên thế giới, nghiên cứu, so sánh và đối chiếu các chương trình dạy học theo mô hình STEM ở các nước. - Nghiên cứu phân tích nội dung, những yêu cầu cần đạt của chương trình GDPT tổng thể mới năm 2018. - Nghiên cứu tìm ra ưu điểm và nhược điểm của những phương pháp dạy học tích cực mới, so sánh và đối chiếu với phương pháp dạy học truyền thống. - Nghiên cứu một số luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ, các bài báo khoa học, đề tài nghiên cứu liên quan đến vấn đề nghiên cứu đã được đăng tải ở trong và ngoài nước. - Nghiên cứu các tài liệu tham khảo khác trong và ngoài nước. 8.2. Phương pháp nghiên cứu thực nghiệm - Tổ chức triển khai thực nghiệm các kết quả nghiên cứu theo các nội dung mà đề tài đề xuất thực hiện nhằm đánh giá hiệu quả hoặc tìm ra những mặt chưa phù hợp và có thể đưa ra các giải pháp tương ứng để cải thiện hoặc nâng cao hiệu quả. 8.3. Phương pháp điều tra - Điều tra năng lực thực tiễn của HS bậc THCS, điều tra sự hứng thú của HS khối lớp 6 với bộ môn Khoa học tự nhiên. - Điều tra lấy ý kiến phản hồi của GV về quy trình thiết kế, phương pháp tổ chức dạy học, phương pháp kiểm tra đánh giá trong dạy học, lấy ý kiến đóng góp của GV nhằm sửa đổi và hoàn thiện chủ đề “Sự chuyển hóa của chất” đã được nêu ra trong đề tài. - Điều tra lấy ý kiến của GV về các ưu điểm, nhược điểm của các phương pháp dạy học mới so với phương pháp dạy học truyền thống, tham khảo ý kiến của các GV SVTH: Nguyễn Đoàn Minh Tâm Trang 6 có tuổi nghề những khó khăn, thách thức trong việc đổi mới chương trình GDPT cũng như thay đổi từ giảng dạy riêng ba môn Hóa học – Vật lý – Sinh học sang chương trình dạy học tích hợp trong bộ môn Khoa học tự nhiên. 8.4. Phương pháp thống kê - Dựa vào các số liệu thu được, thống kê, phân tích và xử lý kết quả, từ đó rút ra những tổng kết cho đề tài. SVTH: Nguyễn Đoàn Minh Tâm Trang 7 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN DẠY HỌC BỘ MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN Ở CẤP TRUNG HỌC CƠ SỞ 1.1. Khái niệm dạy học 1.1.1. Khái niệm dạy học truyền thống Theo Xavier Roegiers: “Lý thuyết sư phạm tích hợp là một quá trình học tập trong đó toàn thể các quá trình học tập góp phần hình thành ở học sinh những năng lực rõ ràng, có dự tính trước những điều kiện cần thiết cho học sinh, nhằm phục vụ cho các quá trình học tập trong tương lai, hoặc nhằm hòa nhập học sinh vào cuộc sống lao động. Lý thuyết sư phạm tích hợp tìm cách làm cho quá trình học tập có ý nghĩa.” Quá trình dạy học là quá trình phối hợp một cách thống nhất hoạt động điều khiển, tổ chức, truyền đạt kiến thức, kinh nghiệm của người giáo viên với hoạt động lĩnh hội kiến thức của người học sinh nhằm đáp ứng mục tiêu dạy học. Đó là một quá trình biện chứng, thể hiện song song hai hoạt động “dạy” và “học”, được vận hành bởi các yếu tố: mục tiêu dạy học, nguyên tắc dạy học, nội dung dạy học, phương pháp dạy học, phương tiện dạy học, hình thức tổ chức dạy học, hoạt động dạy – học, kết quả dạy học, môi trường sư phạm và các mối quan hệ liên quan. Tuy vậy, hoạt động “dạy” vẫn thống lĩnh trong quá trình trên, truyền tải kiến thức một cách thụ động và máy móc, học sinh tiếp thu kiến thức nhưng không có khả năng vận dụng kết quả vào thực tiễn. Quá trình dạy học mang đến những kết quả: - Cung cấp kiến thức cho học sinh, xây dựng và phát triển học sinh theo lối truyền đạt, giảng dạy thụ động. - Phát triển kiến thức, kỹ năng của học sinh theo hướng truyền thụ định hướng, kiểm tra, đánh giá với kết quả học sinh đạt được qua các bài kiểm tra và xếp loại theo điểm số. - Tái hiện chính xác khả năng tri thức của học sinh. - Giáo dục nhân cách cho học sinh qua các môn học định hướng để hình thành các phẩm chất phù hợp với các giá trị và chuẩn mực đạo đức xã hội. 1.1.2. Khái niệm dạy học theo phương pháp dạy học mới Ngày nay, bởi sự phát triển nhanh chóng của khoa học, kỹ thuật, công nghệ đã làm cho khối lượng tri thức của loài người tăng lên một cách nhanh chóng, từ đó đã đặt ra một yêu cầu cao hơn đối với mô hình nhân cách con người trong thời đại mới. Cũng từ đây, mâu thuẫn giữa yêu cầu về nội dung học vấn phổ thông sâu - rộng với khả năng SVTH: Nguyễn Đoàn Minh Tâm Trang 8 tiếp thu khối lượng tri thức của người học dần nảy sinh, và mâu thuẫn giữa chức năng của người giáo viên là tổ chức, điều khiển người học nắm vững, hình thành kỹ năng ở từng môn học riêng rẽ với yêu cầu của xã hội đòi hỏi người học phải biết thu thập, chọn lọc xử lý thông tin liên quan đến nhiều lĩnh vực khác nhau và vận dụng vào thực tiễn cuộc sống cũng trở nên gay gắt. Chính vì lẽ đó, ta cần phải đặt ra một vấn đề: Làm thế nào để giải quyết mâu thuẫn trên? Dạy học theo xu hướng sử dụng những phương pháp dạy học tích cực là một trong những xu thế trong dạy học hiện đại và đã được nhiều nước phát triển trên thế giới thực hiện, nhằm giải quyết mâu thuẫn giữa yêu cầu về học vấn phổ thông, khả năng tiếp thu với khối tri thức khổng lồ của nhân loại đang ngày càng tăng lên. Việc dạy học theo những phương pháp tích cực thay thế cho dạy học truyền thống cũng đã cho phép học sinh chủ động quan sát, tiếp thu kiến thức và xem xét các hiện tượng dưới một cách nhìn tổng thể, khách quan, cũng từ đó phát huy được những ưu điểm, hình thành nên một con người toàn diện hơn, đáp ứng được xu thế của thời đại mới. Từ đó thông qua hoạt động dạy học mà học sinh có thể tiết kiệm thời gian học tập mà vẫn có được hiệu quả nhận thức, đồng thời còn phát triển ở học sinh lối tư duy biện chứng, có khả năng thông hiểu và vận dụng kiến thức một cách linh hoạt, vì thế việc nắm kiến thức sẽ sâu sắc, hệ thống và bền vững hơn. Theo đó, dạy học theo những phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực là sự định hướng một cách chính xác về nội dung và các phương pháp dạy học mà trong đó giáo viên là người tổ chức, hướng dẫn, lồng ghép những nội dung giáo dục vào các môn học có sẵn để học sinh thông qua nhiều lĩnh vực khác nhau, thu thập và chọn lọc thông tin nhằm giải quyết được các nhiệm vụ học tập, từ đó hình thành nên các kiến thức, kỹ năng mới, phát triển được những năng lực cần thiết, nhất là năng lực giải quyết vấn đề trong học tập và trong thực tiễn cuộc sống. Chính vì vậy, việc dạy học theo những phương pháp tích cực là một điều cấp thiết trong dạy học theo chương trình mới, giúp cho việc học tập của học sinh trở nên có ý nghĩa hơn, phát triển một cách toàn diện những năng lực và phẩm chất cần thiết, tiểu biểu như năng lực giải quyết vấn đề, đáp ứng được yêu cầu đổi mới của giáo dục hiện nay. SVTH: Nguyễn Đoàn Minh Tâm Trang 9 1.1.3. Các nguyên tắc dạy học theo chương trình GDPT mới Dẫn nguồn bởi TS. Đào Thị Việt Anh, giáo trình “Phát triển chương trình môn hóa học trường phổ thông”, việc dạy học theo chương trình THPT tổng thể mới được xây dựng dựa trên các nguyên tắc sau: Nguyên tắc 1. Thống nhất tích hợp và phân hóa: Bởi chương trình theo mô hình tiếp cận nội dung không tạo ra được sự ảnh hưởng có hiệu quả thực tiễn đến các yếu tố khác do có nhiều sự thiếu sót trong mục tiêu, phương pháp giảng dạy, quá chú trọng vào những kiến thức không cần thiết, kiến thức bị lặp lại, rời rạc nhưng thiếu đi sự liên kết với đời sống thực tế, từ đó việc tích hợp trong dạy học đã được đặt ra với yêu cầu khắc phục những hạn chế đó. Cũng từ đó, nguyên tắc thống nhất giữa tích hợp và phân hóa là một trong những nguyên tắc quan trọng của giáo dục học nói chung và dạy học tích hợp nói riêng. Nguyên tắc thống nhất tích hợp và phân hóa thể hiện cách thức tự tổ chức của quá trình giáo dục. Nguyên tắc này đòi hỏi khi xây dựng các nội dung dạy học theo chương trình GDPT mới cần phân tích, xem xét các đặc thù riêng của các lĩnh vực riêng đóng góp vào nội dung đó, đồng thời nó cũng làm rõ vai trò của các kiến thức của các môn học riêng trong mối quan hệ với nội dung dạy học. Ưu điểm của dạy học theo phương pháp mới so với phương pháp dạy học cũ được thể hiện ở những điểm sau đây: - Tập trung vào một số đề tài chính của nội dung học tập, những kiến thức chìa khóa mà HS cần ghi nhớ. Những nội dung này được sắp xếp, cấu trúc trong hệ thống các lớp học, bậc học từ thấp lên cao xuyên suốt và được định rõ mức độ về kiến thức, kỹ năng và hành vi, thái độ mà HS ở các lớp đạt được sau khi học tập các chủ đề. Trong các chương trình khung, mục tiêu, mức độ nội dung, các phương thức hoạt động của GV và HS,... được trình bày trong những bảng thống kê theo các hệ thống rành mạch. - Việc kiểm tra, đánh giá được thực hiện với mục đích cung cấp thông tin về sự đáp ứng các mục tiêu học tập đã được đề ra. Các thông tin này nhằm điều chỉnh việc xác định mục tiêu, lựa chọn, sắp xếp nội dung, thiết kế phương pháp dạy học cho phù hợp. Đó cũng là kết quả của phương pháp tiếp cận hệ thống, xem xét quá trình học tập qua nhiều mặt: mục tiêu học tập, nội dung quy định trong chương trình, sách giáo khoa, sách GV, thiết bị dạy học, phương pháp và hình thức tổ chức dạy học, cách thức kiểm tra, đánh giá,... SVTH: Nguyễn Đoàn Minh Tâm Trang 10 Sau khi áp dụng chương trình như vậy, nhà trường ở các nước phát triển đã tạo ra được hiệu quả dạy học mới, có sự khác nhau so với kiểu dạy học truyền thống vẫn đang tồn tại ở nhiều nước đang phát triển. Nguyên tắc 2. Lấy người học làm trung tâm: Trong chương trình cũ thiết kế cho GV, người GV đóng vai trò chủ đạo trong lớp học, đưa nội dung giảng dạy đến cho HS. Nhưng theo xu thế đổi mới dạy học thì nguyên tắc lấy người học làm trung tâm được đặt lên hàng đầu. Theo nguyên tắc này, HS là chủ thể của quá trình giáo dục. Trong dạy học theo những phương pháp dạy học tích cực mới, HS luôn đứng trước các tình huống có vấn đề mà để giải quyết chúng thì cần phải huy động nhiều kiến thức và kỹ năng đã học được từ các môn học khác nhau. Để giải quyết các tình huống như vậy HS phải tích cực, chủ động, sáng tạo, GV chỉ đóng vai trò là người tổ chức và cố vấn và cho HS giải quyết những tình huống trong bài học. Đây là chương trình hiện đại xuất phát từ người học, đưa ra những yếu tố: mục tiêu cần đạt, nội dung chương trình, phương pháp học tập, hình thức kiểm tra đánh giá,...với đích cuối cùng là phát triển kiến thức, kỹ năng và thái độ cho HS. Trong dạy học theo phương pháp tích cực, mối quan hệ giữa HS và GV là mối quan hệ tương tác, thông hiểu lẫn nhau. HS được tạo điều kiện tối đa cho các hoạt động phát triển toàn diện về kiến thức, năng lực, xây dựng nhân cách, thái độ, hành vi cũng như tham gia vào quá trình kiểm tra, đánh giá kết quả học tập để qua đó biết được điểm mạnh, điểm yếu của bản thân, tích cực phấn đấu để đạt được một kết quả cao hơn, từ đó có thể đạt được các mục tiêu học tập đã đề ra. Nguyên tắc 3. Tập trung vào năng lực: Đối với chương trình dạy học truyền thống mang quan niệm giáo dục là quá trình truyền thụ kiến thức, kinh nghiệm của các thế hệ trước cho thế hệ trẻ, nói cách khác, đó là quan niệm giáo dục mà GV truyền thụ kiến thức cho HS. Trong chương trình này, điều quan trọng nhất cần tập trung đến kiến thức mà GV truyền tải được: khối lượng, độ sâu sắc, tính hệ thống, mức độ khái quát hóa kiến thức,... Và từ đó, việc triển khai các hình thức kiểm tra đánh giá tập trung chủ yếu ở việc khảo sát mức độ nắm vững kiến thức của HS. Mô hình chương trình dạy học này tồn tại qua hàng ngàn năm và dần bộc lộ ra những điều bất cập: - Quá tải kiến thức. - Giảng dạy theo lối truyền thụ một chiều. SVTH: Nguyễn Đoàn Minh Tâm Trang 11 - Tư duy của HS theo lối mòn, hạn chế khả năng tìm tòi, khám phá, sáng tạo cũng như không tạo được năng lực tự chủ, tự học của HS. - Kiến thức nặng về lý thuyết nhưng không thể áp dụng trong thực tiễn. Từ những sự lỗi thời trên, nhiều nhà giáo dục học, thông qua thời kỳ phát triển toàn diện về kinh tế, khoa học – công nghệ cũng như nhiều lĩnh vực khác, đã đưa ra ý tưởng xây dựng chương trình giáo dục mới, hay còn gọi là cuộc cách mạng giáo dục, xuất phát từ quan điểm: Thay vì chú trọng truyền thụ kiến thức, cần quan tâm đặc biệt đến sự phát triển năng lực của HS, tạo cho HS có khả năng chiếm lĩnh tri thức, có thể phát hiện và giải quyết các vấn đề nảy sinh trong cuộc sống. Ngoài ra, chương trình dạy học truyền thống vốn phù hợp với văn hóa “tôn sư trọng đạo” từ xưa đến nay của dân tộc, nhưng theo sự phát triển và biến đổi nhanh chóng của xã hội hiện đại, phương pháp dạy học truyền thống đã trở nên cũ kỹ, lỗi thời, nếu không kịp thời thay đổi sẽ trở nên tụt hậu. Cũng chính vì lẽ đó, việc thay đổi các phương pháp dạy học, đưa những phương pháp dạy học tích cực mới vào việc truyền tải kiến thức đến cho HS như một xu hướng tất yếu, nhằm nâng cao được năng lực của HS một cách toàn diện, giúp HS có năng lực thích ứng và hòa nhập với cuộc sống xã hội đầy biến động, có thể giải quyết được những vấn đề nảy sinh trong đời sống thực tiễn hiện nay hơn là nặng về với những lý thuyết suông, không thể áp dụng được trong cuộc sống. 1.2. Cấu trúc dạy học bộ môn Khoa học tự nhiên 1.2.1. Khái niệm Khoa học tự nhiên Theo TS. Cao Cự Giác: “Khoa học tự nhiên là ngành khoa học nghiên cứu các sự vật, hiện tượng, quy luật tự nhiên và những ảnh hưởng của chúng đến cuộc sống của con người và môi trường.” – Dẫn theo sách Khoa học tự nhiên 6, Chân trời sáng tạo. Theo TS. Vũ Văn Hùng: “Khoa học tự nhiên là một nhánh của khoa học, nghiên cứu các hiện tượng tự nhiên, từ đó tìm ra các tính chất, các quy luật của chúng.” – Dẫn theo sách Khoa học tự nhiên 6, Kết nối tri thức và cuộc sống. Từ đó, ta có thể rút ra được kết luận, khoa học tự nhiên là một nhánh của khoa học, có liên quan đến mô tả, dự đoán, tìm tòi và hiểu biết về các hiện tượng tự nhiên và từ đó tìm ra các tính chất, quy luật của chúng. Khoa học tự nhiên phát triển thông qua các quá trình quan sát, nghiên cứu, tìm hiểu, thử nghiệm đến các đối tượng như thế giới tự nhiên, các hiện tượng xảy ra trong thiên nhiên, thế giới vật chất,... Khoa học tự nhiên bao gồm một số lĩnh vực chính như: SVTH: Nguyễn Đoàn Minh Tâm Trang 12