Tài liệu Nghiên cứu về lịch sử cổ đại của con đường thương mại trung hoa ở biển nam trung quốc

THÁP ĐÔI LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số hiệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Tác giả luận án HÀ BÍCH LIÊN CHỮ VIẾT TẮT BEFEO : Bulletin de L'Ecole Francaise d'Extrême - Orient CHSEA : Cambridge History of Southeast Asia CHCPI : Centre d' Histoire et Civilisation de la Péninsule Indochinoise ĐNNTC : Đại Nam nhất thống chí ĐNTL : Đại Nam thực lục ISAS : Inslitute of Southeast Asian Studies NPHMVKCH : Những phát hiện mới về khảo cổ học Toàn Thƣ : Đại Việt sử kí toàn thƣ VBTLS : Viện bảo tàng lịch sử 1 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................................... 4 CHƢƠNG 1: NHỮNG MỐI QUAN HỆ CỦA CHAMPA TRONG GIAI ĐOẠN HÌNH THÀNH VÀ BƢỚC ĐẦU PHÁT TRIỂN (Từ đầu công nguyên đến thế kỷ X) ................ 17 1. Cơ sở ban đầu của những mối quan hệ. ....................................................................... 17 1.1. Từ ngƣời Nam Đảo đến ngƣời Chăm - điểm khởi đầu của những mối quan hệ... 17 1.2. Một vị trí thuận lợi cho việc buôn bán và giao lƣu văn hóa. ................................ 26 1.3. Những điều kiện kinh tế và xã hội. ....................................................................... 27 2. Những vƣơng triều đầu tiên - quan hệ liên vùng và liên quốc gia. .............................. 32 2.1. Vƣơng triều Simhapura và những mối quan hệ ban đầu. ..................................... 32 2.2. Quan hệ giữa Champa với Java và Campuchia trong thời kỳ vƣơng triều Miền Nam Virapura (750 - 850)............................................................................................ 43 2.3. Indrapura và những quan hệ mới. ............................................................................. 49 CHƢƠNG 2: NHỮNG MỐI QUAN HỆ TRONG THỜI KỲ VIJAYA (thế kỷ X - thế kỷ XV) ...................................................................................................................................... 65 1.Quan hệ Champa với các nƣớc trong khu vực thời kỳ thành lập và bƣớc đầu phát triển của Vijaya. ....................................................................................................................... 66 1.1. Quan hệ kinh tế - ngoại giao với các đảo Philippin. ............................................. 68 1.2. Mối quan hệ tay ba giữa Champa với Campuchia và Đại Việt trong vấn đề chính trị - lãnh thổ. ................................................................................................................. 72 2. Sự thay đổi trong đƣờng lối đối ngoại và những mối quan hệ trong thời kỳ phát triển của Vijaya (1220 - 1353). ................................................................................................ 82 2.1.Chuyển hƣớng kết thân với Đại Việt. .................................................................... 82 2.2. Duy trì và phát triển quan hệ với vùng hải đảo. .................................................... 93 2.3. Sự tiến triển trong giao thƣơng. ............................................................................ 96 3. Sự khủng hoảng của Champa và sự tái diễn những xung đột về chính trị - lãnh thổ trong quan hệ khu vực (1353 - 1471)............................................................................. 102 3.1. Những thay đỗi trong lịch sử khu vực. ............................................................... 103 3.2. Sự tái diễn những xung đột trong vấn đề lãnh thổ. ............................................. 105 3.3. Nguyên nhân nào đã dẫn đến việc mất kinh đô Vijaya và đƣa vƣơng quốc này đến bƣớc đƣờng suy vong? ............................................................................................... 111 CHƢƠNG 3: HẬU CHAMPA VÀ ĐOÀN KẾT CỦA CÁC MỐI QUAN HỆ (TỪ CUỐI THẾ KỈ XV - THẾ KỈ XVII) ............................................................................................. 115 1. Vùng đất Champa sau sự kiện 1471. ......................................................................... 116 2. Quan hệ giữa Chiêm Thành và Đại Việt - Từ Chiêm Thành quốc đến trấn Thuận Thành. ............................................................................................................................ 124 3. Hội nhập - Lịch sử và tất yếu. .................................................................................... 133 PHẦN KẾT LUẬN ................................................................................................................ 146 TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................................... 151 2 BẢN ĐỒ VƢƠNG QUỐC CHAMPA MỞ ĐẦU 1. Ý nghĩa khoa học và mục đích nghiên cứu. Champa là một vƣơng quốc cổ ra đời sớm trong khu vực Đông Nam Á, có địa bàn chủ yếu ở vùng đồng bằng duyên hải Miền Trung Việt Nam ngày nay. Do án ngữ một vị trí quan trọng trên con đƣờng giao lƣu quốc tế Đông - Tây, những thuyền bè ngƣợc xuôi trong hệ thống mậu dịch Châu Á đều phải dừng chân nơi đây, nên ngƣời Chăm đã từng có những mối liên hệ rộng rãi với các nƣớc trong và ngoài khu vực, Sách An Nam chí lược của Lê Trắc biên soạn vào năm 1333 phần các dân biên cảnh phục dịch có đƣa ra lời bình về vị trí tự nhiên của Chiêm Thành (Champa); "Nƣớc này ở ven biển, những thuyên buôn của Trung Hoa vƣợt biên đi lại với các nƣớc ngoại phiên đều tụ ở đây, để lấy củi, nƣớc chứa. Đấy là bến thứ nhất ở phƣơng Nam". Nói một cách hình ảnh, những con thuyền đó "'bám'' vào bờ biên Champa, ít nhất la 500 km nếu tính từ mũi Varella để đi vào vịnh Siêm hay tối eo Malacca và ngƣợc lại, từ eo Malacca đi vào Vịnh Bắc Bộ để tới đƣợc Trung Hoa. Tuy nhiên, điều quan trọng để vùng bờ biên Champa xƣa đƣợc biết đến nhƣ một tuyến đƣờng giao thông và sau đó là thƣơng mại và văn hóa không phải chỉ do vị trí tự nhiên của nó, mà chính vì đó là vùng cƣ trú của một cộng đồng dân cƣ có nhà nƣớc riêng của mình, có một nên văn hóa phát triên không thua kém bất cứ một nên văn hóa đƣơng thời nào. Và cũng chính họ là chủ thể của những mối quan hệ đến, và đi trên vùng biển này. 4 Vị trí tự nhiên thuận lợi cho xu hƣớng mở rộng giao lƣu với thế giới bên ngoài cũng chính là điều kiện tiên quyết dẫn tới việc ra đời sớm của vƣơng quốc cổ Champa trong khu vực Đông Nam Á. Hơn 15 thế kỷ, để tồn tại và phát triển, Champa đã thiết lập nhiều mối quan hệ với các quốc gia xung quanh nó. Những quan hệ đó không chỉ là quan hệ về chính trị - lãnh thổ mà còn là quan hệ về kinh tế, văn hóa. Do vậy, nghiên cứu những mối quan hệ này cũng là để hiểu rõ hơn về lịch sử Champa và lịch sử các nƣớc xung quanh. Đề cập đến những vân đề có liên quan đền một vƣơng quốc cổ ngày nay không còn tồn tại là một việc khá phức tạp, mặc dù tính bức thiết trong lĩnh vực chuyên môn luôn là một đòi hỏi. Qúa trình phát triển của lịch sử khu vực cho thấy nhiều mối quan hệ xảy ra giữa các nƣớc ở các thời kỳ khác nhau đã đánh dấu sự tồn tại hay diệt vong của nhiều vƣơng quốc lớn nhỏ. Champa nằm trong trƣờng hợp nào và liệu có phải chỉ do quan hệ? Với một bờ biển dài, Champa có thể thiết lập mối quan hệ thƣờng xuyên với thế giới Hải đảo. Nhƣng mặt khác, Champa lại nằm kẹp giữa hai nƣớc lớn là Đại Việt và Campuchia. Sự đa dạng, phức tạp trong những mối quan hệ đó, có lẽ là điêu mà K. Hall đã nghĩ đến khi đƣa ra một so sánh "chỉnh thể Champa giống các quốc gia sông nƣớc Malay... hơn là những quốc gia láng giềng làm nông nghiệp trồng lúa nƣớc ở lục địa về phía Tây và phía Bắc của nó" [111, 253] [126, 13]. K.Hall còn đƣa ra một bức tranh về "'một thể chế hóa yếu ớt" khối liên minh ở Champa giữa những vị vua chúa ở những hệ thống sông khác nhau - một quan điểm dƣờng nhƣ đã đƣợc đặt ra từ J. Boisselier (1963) khi ông muốn nói đến tính địa phƣơng ẩn hiện trong mỗi phong cách nghệ thuật. Thật ra đây là một vấn đề khá lý thú nảy sinh trong khi nghiên cứu mối quan hệ giữa Champa với các nƣớc trong khu vực. Liệu có phải trong quan hệ với các quôc gia trong khu vực, Champa luôn thể 5 hiện sự phân tán trong thể chế chính trị? Mối quan hệ giữa Champa với các nƣớc vùng Hải đảo thực chất có phải chỉ là mối quan hệ đồng tộc? Kinh tế thƣơng mại biển khu vực đóng vai trò gì trong các mối quan hệ này? Vấn đề dƣờng nhƣ phức tạp hơn khi đề cập đến quan hệ của vƣơng quốc cổ này với các vƣơng quốc láng giềng. Là một quốc gia nông nghiệp trồng lúa nƣớc giống nhƣ Đại Việt và Campuchia, lại nằm trên cùng một địa bàn có môi trƣờng sinh thái tƣơng đối giống nhau, có cả những thói quen giống nhau trong sản xuât và đời sống, Champa có một mối quạn hệ thƣờng xuyên với Đại Việt và Campuchia cả về kinh tế, văn hóa, chính trị - lãnh thổ. Luận án dành một phần để bàn đến mối quan hệ này, đặc biệt là quan hệ về chính trị lãnh thổ. Quá trình phát triển của lịch sử Champa không thể tách rời với những mối quan hệ đó. Thậm chí trong từng giai đoạn, trong một khoảng khắc nào đó của lịch sử, quan hệ với các quốc gia láng giềng còn liên quan trực tiêp đến vận mệnh của vƣơng quốc. Sự thật thì từ mội quốc gia độc lập thời cổ trung đại ở Đông Nam Á, Champa đã bị co hẹp dần về lãnh thổ và đến thế kỷ XVII nó đá không còn tôn tại với tƣ cách là một quốc gia. Nhƣ vậy, mục đích của luận án là nhằm tìm hiểu một cách có hệ thống những mối quan hệ đã có, đã xảy ra giữa vƣơng quốc cổ Champs. với các quốc gia trong khu vực. Những mối quan hệ đó đã phát triển, thay đổi nhƣ thế nào qua từng giai đoạn lịch sử. Hệ quả trực tiếp của nó đối với lịch sử Champa? Có thể chính các mối quan hệ này. trong nhiều hoàn cảnh lịch sử khác nhau, là một nguyên nhân quan trọng dẫn đến sự phát triển, tồn tại và suy vong của vƣơng quốc cổ Champa? Tuy nhiên, nhƣ sẽ đƣợc trình bày, luận án còn hƣớng tới phản ánh qúa trình phát triển của lịch sử cũng là quá trình hình thành một cách tự nhiên những quan hệ giữa các cộng đồng dân cƣ ở gần nhau. Sự hội nhập của 6 Champa vào Việt Nam đã xảy ra trong những hoàn cảnh lịch sử đặc biệt, chịu "sức hút " của một dân tộc láng giềng có năng lực tiến thủ mạnh hơn - nhƣ cách nghĩ của học giả Đào Duy Anh [2, 234]. Nhƣng có thể đó cũng là sức hút của một nên kinh tế, một nên văn hóa vừa xa lạ, vừa gần gũi, là kết quả của một quá trình giao lƣu, quan hệ tiếp xúc bình thƣờng nhƣng cũng có khi là ép buộc, cƣỡng bức giữa hai quốc gia phong kiến ở kề sát nhau... nhƣ đã từng xảy ra trong lịch sử. Và cuối cùng, tất cả những vấn đề đó cũng là nhằm để hiểu rõ, hiểu đúng hơn về một tộc ngƣời có một nên văn hóa riêng đầy bản sắc, đã hội nhập vào văn hóa Việt Nam từ trong lịch sử và là một phần không thể thiếu của văn hóa Việt Nam ngày nay. 2. Giới hạn nội dung nghiên cứu và những đóng góp mới của luận án. Vấn đề mà luận án đặt ra chỉ nhằm tìm hiểu một khía cạnh nhỏ trong mảng nghiên cứu về lịch sử Champa - quan hệ với các nƣớc trong khu vực. Bản thân vấn đề đã tạo sự giới hạn nhất định cho đề tài, bởi vì không phải tất cả các vƣơng quốc đƣơng thời đều có quan hệ với Champa, Các vƣơng quốc của ngƣời Miến là một ví dụ. Nhƣng mặt khác, Champa còn có Quan hệ với những nƣớc ở gần và có thuyền bè đi qua lại vùng biển Champa thƣờng xuyên nhƣ Trung Hoa, Ấn Độ. Trong từng giai đoạn hay trong một sự kiện lịch sử nào đó, không thể không đề cập tới những ảnh hƣởng của Trung Hoa, Ấn Độ. Bởi vì, đây cũng là hai nền văn minh lớn trên thế giới lúc bấy giờ và có ảnh hƣởng đến quá trình phát triển của lịch sử Champa. Giữa nƣớc này hay nƣớc khác, các mối quan hệ diễn ra khác nhau nhƣng không phải là quan hệ song phƣơng mà đan xen, ảnh hƣởng qua lại và thay đổi theo từng giai đoạn lịch sử. Sự thay đôi này tạo thành một chuỗi 7 những mối quan hệ nối tiếp, chi phối lẫn nhau để tạo nên một thực tế lịch sử nhƣ ngày nay. Cụ thể luận án tập trung giải quyết những nội dung chính sau: 1. Vấn đề buôn bán và trao đổi sản phẩm trên cơ sở một vị trí thuận lợi về vùng biển và cảng biển. Điều này ít nhiều tạo nên diện mạo của một nền kinh tế ngoại thƣơng ở Champa. Và đó cũng là nội dung chính của những quan hệ về kinh tế đƣợc luận án đề cập tới. 2. Những quan hệ về chính trị thƣờng gắn với những lợi ích về lãnh thổ, đất đai. Hòa bình hay chiến tranh, xung đột hay khoan nhƣợng... Tất cả còn trực tiếp gắn với chính sách đối ngoại của các triều vua Champa, nội tình của vƣơng quốc cũng nhƣ những thay đổi trong tình hình khu vực. 3. Những biểu hiện và mức độ của giao lƣu văn hóa. Dĩ nhiên văn hóa có con đƣờng đi riêng của nó nhƣng cũng không thể tách rời những mối quan hệ về kinh tế, chính trị. Thậm chí trong nhiều trƣờng hợp, quan hệ văn hóa giữa Champa với các nƣớc còn là kết quả của những mối quan hệ trên. Tập trung làm sáng tỏ ba nội dung trên, luận án có thể có những đóng góp mới nhƣ sau: - Trình bày có hệ thống lịch sử bang giao của vƣơng quốc cổ Champa, hay nói cách khác, Champa - nhìn từ góc độ những mối quan hệ với bên ngoài. - Trong quá trình giải quyết các vấn đề đặt ra, dựa trên nhiều nguồn tài liệu khác nhau mà chủ yếu là tiếp tục khai thác tài liệu bi kí, thƣ tịch cổ, niên 8 giám Chăm, văn kiện xứ Panduranga và những kết quả nghiên cứu của khảo cổ học những năm gần đây, luận án góp phần làm phong phú thêm tƣ liệu về giao lƣu kinh tế, chính trị, văn hóa trong khu vực thời cổ trung đại. Đồng thời, trên cơ sở đó, luận án đƣa ra một cách nhìn khách quan về mối quan hệ chính trị và lãnh thổ của Champa với các nƣớc láng giềng trong quá khứ, từ đó có những kiến giải khoa học về nguyên nhân suy vong của vƣơng quốc cổ này và quá trình sáp nhập của Champa vào Việt Nam trong lịch sử. 3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề. Cuối thế kỷ XIX, Những khám phá của khảo cổ học và việc tiếp xúc với bi ký Champa đã gây nên sự chú ý của các nhà nghiên cứu về lịch sử Champa và những lĩnh vực khác liên quan đến lịch sử. Thƣ mục của P.B. Lafont và của Lƣơng Ninh (1992) đã cho biết con số ít nhất là hơn 1000 tài liệu. Những học giả ngƣời Pháp là những ngƣời đầu tiên nghiên cứu lĩnh vực này. Có thể kể đến những nhà nghiên cứu rất xuât sắc trong các lĩnh vực khác nhau. Abel Bergaigne, E.Aymonier, L.Finot nghiên cứu về văn bia; E. M Durand nghiên cứu về dân tộc học; về khảo cổ học có LY.Claeys và về nghệ thuật có H. Parmentier, và sau ông là Ph. Stern, Jean Boisselier... Trong lĩnh vực lịch sử, năm 1911, G. Maspero xuất bản cuốn Vương quốc cổ Champa. Đây là tác phẩm duy nhất viết về lịch sứ Champa từ đâu cho đến năm 1471. G.Maspero viết lịch sử Champa theo vƣơng triều, trong đó ông có đề cập đến những xung đột quân sự giữa Champa với các nƣớc xung quanh nhƣ là một biểu hiện về tính hiếu chiến của ngƣời Chàm, mà ông giải thích là do những hạn chế về điều kiện tự nhiên. Có thể nói đây là một tác phẩm có giá trị cao về mặt tƣ liệu, đặt nền móng cho việc nghiên cứu lịch sử Champa. Sau G. Maspero, J. Leuba viết Một vương quốc đã bị diệt vong- người Chàm 9 và dân tộc Chàm. Tác giả dựng lại lịch sử Champa và chủ yếu la lịch sử quan hệ để trình bày quá trình diệt vong của vƣơng quốc cổ này. Một cách lý giải còn phiến diện, nhƣng cũng chính vì vậy mà tác phẩm chỉ đề cập đến những quan hệ về chiến tranh mà chủ yếu là quan hệ chiến tranh giữa Champa với Trung Quốc và Việt Nam. Năm 1944, G. Codes đề cập đến lịch sử Champa trong khuôn khổ của một tác phẩm viết chung về Lịch sử cổ đại ở các nước Viễn Đông chịu ảnh hưởng của nền văn minh Ấn Độ. Phần lịch sử Champa cũng chỉ đƣợc đề cập đến năm 1471 và chú trọng lịch sử chính trị. Ba năm sau, R. Stein công bố những nghiên cứu của mình về thời kỳ đầu của Champa qua tác phẩm Nước Lâm Ấp, vị trí và sự đóng góp của nó vào sự hình thành Champa và các quan hệ của nó với Trung Quốc. Trong đó, Stein đã trình bày sự hình thành của Lâm Ấp (Lin Yi) cổ đại và "sự tiến triển từ Lâm Ấp đến Champa", phân tích và chứng minh cả về mặt lịch sử và về mặt ngôn ngữ. Sự nghiên cứu này đƣợc bổ sung vào năm 1958 bởi Wang Gungwu trong công trình Nghiên cứu về lịch sử cổ đại của con đường thương mại Trung Hoa ở biển Nam Trung Quốc. Có thể coi đây là tác phẩm đầu tiên đề cập đến con đƣờng thƣơng mại của Lâm Ấp trong những thế kỷ đầu công nguyên. Nhƣng nếu nhƣ lịch sử Champa trƣớc năm 1471 đƣợc khá nhiều ngƣời đề cập đến thì giai đoạn sau 1471 lại rất hiếm. Năm 1991, luận án tiến sĩ của Po Dharma Le Ponduranga nghiên cứu lịch sử giai đoạn 1805 - 1835 ở một vùng dân cƣ phía Nam của Champa cũ, vùng Panduranga. Trƣớc đó Po Darma cũng đã tổng kết những quan điểm của mình về lịch sử Champa trong bài nghiên cứu Tình hình nghiên cứu gần đây về niên đại sáp nhập của Champa vào Việt Nam. Ông cho rằng Paduranga là một tiểu quốc tự trị trong "liên bang Champa", sự kiện 1471 chỉ đánh dấu sự diệt vong của tiểu quốc 10 Vijaya, và cho rằng: "Champa, một thể chế chính trị có tổ chức đã không biến mất vào thế kỷ XV, cũng không phải vào thế kỷ XVII, mà chỉ đến nửa đầu thế kỷ XIX nó mới bị diệt vong". Luận điểm này, đứng về mặt khoa học có lẽ còn là vấn đề phải tranh cãi. Tuy nhiên xin đƣợc đề cập đến sau, ở chƣơng III của luận án. Ở Việt Nam, nghiên cứu về Champa không còn là một vấn đề mới mẻ. Đã có nhiều thế hệ học giả quan tâm nghiên cứu, đặc biệt trong lĩnh vực khảo cổ học. Hai thập niên cuối của thế kỷ XX, việc nghiên cứu di tích văn hóa vật chất đã đạt đƣợc những thành tựu đáng kê. Thông báo hàng năm của viện Khảo cổ luôn có những báo cáo mới, những kết quả mới. Đây cũng chính là một nguồn tài liệu gốc, mang tính cập nhật cao mà tôi sử dụng trong luận án của mình. Việc nghiên cứu Champa dƣới góc độ dân tộc học, nghệ thuật, văn hóa cũng khá sôi nổi. Các tác phẩm nhƣ Văn hóa Chăm của Phan Xuân Biên và các cộng sự, Văn hóa Champa của Ngô Văn Doanh, một số bài nghiên cứu của Trần Kỳ Phƣơng... đã trở nên khá quen thuộc. Nhiều nhà nghiên cứu cũng quan tâm đến những vấn đề thuộc lĩnh vực lịch sử. Đáng kể là phần lịch sử Champa đƣợc viết trong cuốn giáo trình Lịch sử Việt Nam của trƣờng Đại học Tổng hợp Hà Nội (1992). Ngƣời viết là giáo sƣ Lƣơng Ninh đã đề cập đến lịch sử Champa một cách khá toàn diện, từ lịch sử chính trị cho đến lịch sử kinh tế, văn hóa, xã hội. Đáng tiếc là do nhiều lý do khách quan ông mới chỉ công bố đƣợc phân lịch sử Champa trƣớc thế kỷ X, dƣới nhan đề Cuộc đấu tranh giành độc lập của nhân dân Champa, tức là chƣơng V, trong giáo trình. Ngoài ra ông còn có một số bài nghiên cứu về các vấn đề khác nhƣ văn bia, nghệ thuật. Bài viết gần đây nhất, năm 1999, đăng trong tạp chí Nghiên cứu lịch sử là Các di tích và vấn đề lịch sử Nam Chăm, đề cập đến những di tích văn hóa ớ vùng Nam Chăm nhƣ là một băng chứng thể hiện sự thống 11 nhất của vƣơng Quốc cổ Champa. Một số tác giả cũng đã đề cập đến lịch sử quan hệ nhƣng chủ yếu là quan hệ với Đại Việt trong một số tác phẩm nhƣ Lý Thường Kiệt của Hòang Xuân Hãn, Cuộc kháng chiến chống xâm lược Nguyên Mông thế kỷ XIII của Hà Văn Tấn - Phạm Thị Tâm. Việt sử xứ Đàng Trong 1558 - 1777 - cuộc Nam tiến của dân tộc Việt Nam của Phan Khoang, Việt Nam sử lược của. Trần Trọng Kim... Ngoài ra cũng cân phải kể đến một số bài nghiên cứu khác, trong đó có những bài viết và đăng trong các tạp chí ở miền Nam từ những năm 50 của thế kỷ nhƣng những vấn để đặt ra cho đến nay, vẫn chƣa đƣợc giới nghiên cứu kế thừa và lƣu tâm tới nhƣ về quan hệ Việt - Chăm, sự ảnh hƣởng và " hòa nhập" văn hóa là một ví dụ. Các tác giả Vũ Lang và Nguyễn Khắc Ngữ có bài viết Ảnh hưởng văn hóa Chàm qua Việt Nam, Tân Việt Điểu với bài Ảnh hưởng và di tích Chiêm Thành trong nền văn hóa Việt Nam. Nhƣ vậy, việc nghiên cứu Champa đã có và khá phong phú. Tuy nhiên có một điều dễ nhận thấy là chƣa có một tác phẩm nào đề cập đến vấn đề quan hệ giữa Champa với các nƣớc trong khu vực một cách hoàn chỉnh trên các lĩnh vực: kinh tế, chính trị, văn hóa. Còn có nhiều khoảng trống trong lĩnh vực nghiên cứu này. Mặc dầu vậy, điểm qua một số công trình nghiên cứu mang tính chuyên khảo, ta thấy cũng đã có nhiều học giả quan tâm đến vấn đề lịch sử quan hệ của Champa trên nhiều khía cạnh khác nhau. Quan hệ về chính trị - lãnh thổ thƣờng gắn với những hoạt động quân Sự, chiến tranh đã đƣợc đề cập đến trong một số tác phẩm đã nêu trên. Năm 1942, Ph. Stern công bố tác phẩm Nghệ thuật Champa (xứ An Nam cũ) và tiến trình của nó. Sáu đó, ngƣời học trò của ông là J. Boisselier (1963) đã rất xuất sắc trong một tác phẩm chuyên khảo đồ sộ, Nghệ thuật tạo tượng Champa - nghiên cứu về các đạo giáo và tiếu tượng học, Ph. Stern và LBoisselier có 12 đề cập đến những quan hệ giao lƣu văn hóa để lại những dấu ấn trong nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc Champa. Pierre Dupont (1949). trong một chuyên khảo nhỏ Nước Chân Lạp và Panduranga đề cập đến mối quan hệ giữa Chân Lạp và Panduranga, về một vƣơng triều có những mối quan hệ tiếp nối truyền thống tốt đẹp đã có từ thế kỉ VII, khi kinh đô còn ở Trà Kiệu. Ông còn có chuyên luận về Những sự đóng góp của Trung Quốc trong phong cách Phật giảo ở Đồng Dương, nêu những nhận xét về một ảnh hƣởng ngoại lai đối với phong cách nghệ thuật này. Gần đây hơn, ở hội nghị Champa tổ chức tại Copenhagen (23 tháng 5 năm 1987), trong một báo cáo, B.RLaíont đã nêu tóm tắt một số quan điểm của ông về mối quan hệ giữa Champa và các nƣớc Đông Nam Á. Nhiều mối quan hệ trên các lĩnh vực đã đƣợc ông đề cập tới và gợi ra những vấn đề thú vị, những hƣớng nghiên cứu theo chủ đề này. Tuy nhiên, dƣờng nhƣ ông có phần "cực đoan" khi đánh giá quan hệ giữa Champa với Đại Việt chỉ đơn thuần là quan hệ chiến tranh và dẫn đến sự triệt tiêu về mặt văn hóa (?) Anthony Reid cũng bàn đến vấn đề "Champa trong hệ thống thƣơng mại biển Đông Nam Á", đề xuất một thể chế chính trị đa trung tâm ở Champa giống nhƣ các vƣơng quốc của ngƣời Nam Đảo vùng Hải đảo. Còn K. Hall thì dành chƣơng VII trong tác phẩm cửa mình là Thương mại biển và tình trạng phát triển của Đông Nam Á cổ đại, thống kê những sản phẩm của thƣơng mại Chàm trong thƣ tịch cổ Trung Hoa và nhân mạnh tầm quan trọng của vị trí bờ biển Champa đối với nền ngoại thƣơng khu vực. Ngoài ra, dựa trên cơ sở sử liệu Trung Quốc và Việt Nam viết về tính hiếu chiến, giỏi chiến thuyền, thƣờng xuyên cƣớp bóc Đại Việt từ đƣờng biển của ngƣời Chàm, K. Hall còn cho rằng ở Champa cả nông nghiệp và mẫu dịch đều không làm cho vƣơng quốc giàu lên đƣợc, vì thế mà vƣơng quyền phải dựa trên hoạt động cƣớp bóc, và ông gọi Champa là "một quốc gia hải tặc"... 13 Những bài nghiên cứa riêng biệt nêu trên dẫu sao cũng không thể khái quát một cách đầy đủ vấn đề quan hệ của Champa với các nƣớc trong khu vực. Mặt khác, vì nhiều lý do khách quan cũng chƣa thể phản ánh hết đƣợc những phát hiện mới, những kết quả nghiên cứu mới về Champa trong những năm gần đây trên cơ sở nguồn tƣ liệu tại chỗ. 4. Nguồn sử liệu và phƣơng pháp nghiên cứu. Có nhiều nguồn sử liệu ghi lại những mối quan hệ của Champa với các nƣớc trong khu vực nhƣng tản mạn, thiếu hệ thống và khó nghiên cứu. Tuy nhiên, tôi đã cố găng khai thác để sử dụng nguồn tài liệu có trong văn bia, thƣ tịch cổ và những hiện vật, di tích khảo cổ học. Về văn bia, tôi sử dụng bản thống kê và dịch của các học giả ngƣời Pháp, chủ yếu là trong công trình Notes d'epigraphie Indochinoise của L.Finot cùng một loạt các bài nghiên cứu của ông về bi kí Mĩ Sơn đăng trong tập san Viễn Đông Bác Cổ, các tập II số 3 - 4 năm 1902; tập III số 4 năm 1903; tập XV năm 1915. Ngoài ra tôi còn sử dụng thống kê văn bia Champa của giáo sƣ Lƣơng Ninh đăng trong Tuyển tập văn học các dân tộc ít người ở Việt Nam. Số tự và ký hiệu của các văn bia tôi dùng trong luận án là ghi theo L.Finot. Về thƣ tịch cổ có thƣ tịch cổ Trung Hoa và thƣ tịch cổ Việt Nam. Thƣ tịch cổ Trung Hoa chủ yếu ghi lại các quan hệ ngoại giao và quân sự nhƣ Tam Quốc chí (phần Ngô thƣ, truyện thứ 15), Tấn thư (phần Lâm Ấp quốc, quyển 97), Tùy thư (quyển 82), Tân Đường thư (quyển 222), Cựu Đường thư (quyển 197)... Ngoài ra một số sách khác nhƣ Thủy kinh chú sách viết về địa lý thể kỷ VI, hay Lĩnh ngoại đại đáp, tập sách ghi chép về tỉnh Quảng Tây và các nƣớc ở Nam Hải, đƣợc biên soạn vào năm 1178 cũng 14 đƣợc tham khảo để biết thêm về điều kiện tự nhiên hay tiềm năng kinh tế của Champa dƣới cái nhìn của ngƣời Trung Hoa. Nguồn tài liệu mà thƣ tịch cổ Việt Nam cung cấp chủ yếu tôi khai thác trong Đại Việt sử kỷ toàn thư, Đại Nam thực lục tiền biên. Các sách khác nhƣ Việt sử lược, An Nam chí lược, Khâm định Việt sử thông giám cương mục... chủ yếu dùng để đối chiếu, so sánh. Ngoài ra tôi còn khảo cứu Ô châu cận lục, Đại Nam nhất thống chí, Dư địa chí, Phủ biên tạp lục nhƣ là một nguồn tài liệu quan trọng để nghiên cứu những vấn đề về lãnh thổ, biên giới, dân cƣ những vùng đất có liên quan đến quan hệ giữa hai nƣớc. Tôi cũng chú ý khai thác sử liệu trong Văn kiện xứ Panduranga, một tài liệu gốc rất có ý nghĩa, phản ánh tƣơng đối đầy đủ tình hình kinh tế, chính trị, xã hội trấn Thuận Thành giai đoạn thế kỷ XVII, XVIII. Về tài liệu di tích và hiện vật, ngoài những tài liệu có đƣợc qua công tác điền dã, tôi còn sử dụng khá nhiều những kết quả mà khảo cổ học phát hiện đƣợc những năm gần đây đƣợc công bố trong các hội. nghị thông báo khảo cổ học hàng năm của Viện Khảo cổ Trong quá trình làm đề tài, tôi đã sử đụng những phƣơng pháp nghiên cứu sau: 1. Phƣơng pháp tiếp cận hệ thống : Đặt Champa trong bối cảnh khu vực Đông Nam Á thời cổ trung đại để nghiên cứu. Coi Champa nhƣ một vƣơng quốc độc lập với các nƣớc khác trong khu vực bấy giờ và là một thành tố vừa tham gia vừa chịu sự tác động của những biến chuyển trong tình hình khu vực. Phƣơng pháp tiếp cận hệ thống là cơ sở để xem xét các vấn. đề trình bày trong luận án. 2- Phƣơng pháp khảo sát điền dã: tiếp xúc di tích, sƣu tầm gia phả, tài liệu dân gian. Đặc biệt là điều tra thực trạng ngƣời Chăm ở các tỉnh Ninh Thuận, Bình Thuận và Thành phố Hồ Chí Minh. 15 3. Phƣơng pháp liên ngành : Tôi đặc biệt chú trọng phƣơng pháp này trong quá trình thực hiện đề tài, khai thác và kết hợp ba loại tài liệu: lịch sử, dân tộc học, khảo cổ học. 4. Là một đề tài lịch sử, quan điểm khi nghiên cứu là tuân thủ phƣơng pháp lịch sử. Ngoài việc phân tích, so sánh mối liên hệ giữa các sự luận lịch sử, đề tài cố gắng trình bày các luận điểm trên cơ sở bám sát các sự kiện lịch sử , chân thực lịch sử, trình bày lịch sử nhƣ nó đã từng có. 5. Bố cục của luận án. Luận án gồm 180 trang. Phần nội dung chính là 160 trang, trong đó gồm phần mở đầu 13 trang, kết luận 5 trang, tài liệu tham khảo 10 trang. Luận án đƣợc chia làm 3 chƣơng: - Chƣơng I: Những mối quan hệ của Champa trong giai đoạn hình thành và bƣớc đầu phát triển (từ đầu công nguyên đến thế kỉ X). - Chƣơng II: Những mối Quan hệ trong thời kì Vijaya (thế kỉ X - thế kỉ XV) . - Chƣơng III: Hậu Champa và đoạn kết của các mối quan hệ (cuối thế kỉ XV- thế kỉ XVII). 16 CHƢƠNG 1: NHỮNG MỐI QUAN HỆ CỦA CHAMPA TRONG GIAI ĐOẠN HÌNH THÀNH VÀ BƢỚC ĐẦU PHÁT TRIỂN (Từ đầu công nguyên đến thế kỷ X) Ra đời trên một địa bàn khá hẹp, cƣ dân ít, nhƣng mƣời thế kỷ đầu lập quốc và phát triển, Champa vẫn tự đứng vững đƣợc trong khi hàng loạt các quốc gia cổ ở Đông Nam Á lục địa ra đời cùng thời với nó bị diệt vong. Vào thế kỷ X, một đỉnh cao, một thế kỷ độc đáo trong lịch sử của mình, Champa còn là một vƣơng quốc phát triển toàn diện và vững chắc so với các quốc gia trong khu vực. Điều gì khiến cho nó trở thành một vƣơng quốc phát triển ở Đông Nam Á lúc bấy giờ? Phải chăng trong một bối cảnh khu vực thuận lợi và Champa đã biết phát huy thế mạnh của mình: mở cửa giao lƣu với thế giới bên ngoài? 1. Cơ sở ban đầu của những mối quan hệ. 1.1. Từ người Nam Đảo đến người Chăm - điểm khởi đầu của những mối quan hệ. Một bộ phận của ngƣời Nam Đảo đã thiên di đến vùng biển miền Trung Việt Nam ngày nay. Họ trở thành ngƣời Chăm với tƣ cách là cƣ dân của vƣơng quốc cổ Champa. Nhƣng họ không phải là những ngƣời đầu tiên có mặt ở vùng đất này. Nhà nghiên cứu ngƣời Ao R. Heiner Gelder (1932) đã đƣa giả thiết về 17