Tài liệu Nghiên cứu “văn hóa dân gian” trong phạm vi tiểu thuyết “đàn hương hình”

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH ______________________ Trần Văn Tuân LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Thành phố Hồ Chí Minh - 2012 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH __________________ Trần Văn Tuân Chuyên ngành Mã số : Văn học nước ngoài : 60 22 30 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. Đinh Phan Cẩm Vân Thành phố Hồ Chí Minh - 2012 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả trình bày trong luận văn là trung thực. Trần Văn Tuân LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, tôi xin gởi lời cảm ơn đến: - Tiến sĩ Đinh Phan Cẩm Vân, người trực tiếp và tận tình hướng dẫn khoa học cho tôi. - PGS.TS Hồ Sĩ Hiệp người đã gợi ý cho tôi tìm đề tài luận văn. - Trường Đại học Sư phạm TPHCM, Khoa Ngữ văn, Phòng Sau Đại học và thư viện đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành luận văn này. - Gia đình, bạn bè đã ủng hộ, tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình làm luận văn. Xin chân thành cảm ơn! Tác giả luận văn Trần Văn Tuân MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1. VĂN HÓA DÂN GIAN - NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN .............................................................................. 14 1.1. Khái niệm văn hóa dân gian.................................................................. 14 1.2. Mối quan hệ giữa văn hóa dân gian và văn học viết............................. 17 1.3. Quê hương Cao Mật với hành trình sáng tạo của Mạc Ngôn ............... 24 1.3.1. Tình yêu đối với quê hương ............................................................ 24 1.3.2. Quan niệm tiểu thuyết của Mạc Ngôn ............................................ 25 Tiểu kết ......................................................................................................... 27 Chương 2. VĂN HÓA DÂN GIAN VỚI THẾ GIỚI NHÂN VẬT VÀ NGÔN NGỮ ĐÀN HƯƠNG HÌNH.......................................... 28 2.1. Nhân vật Tôn Bính ................................................................................ 28 2.1.1. Tôn Bính với làn điệu Miêu Xoang ................................................ 30 2.1.2. Tôn Bính và cuộc khởi nghĩa đậm màu sắc dân gian .................... 37 2.2. Nhân vật Tôn Mi Nương ....................................................................... 43 2.2.1. Tôn Mi Nương với Miêu Xoang. .................................................... 43 2.2.2. Tôn Mi Nương sự phá vỡ văn hóa truyền thống ............................ 45 2.2.2.1. Tôn Mi Nương với “đôi chân bàn cuốc” .................................. 45 2.2.2.2. Tôn Mi Nương với tình yêu vượt lễ giáo ................................. 50 2.3. Miêu Xoang ở ngôn ngữ dân gian ........................................................ 55 2.3.1. Khẩu ngữ ......................................................................................... 56 2.3.2. Từ ngữ thô tục ................................................................................. 57 2.2.3. Miêu Xoang và giọng mèo.............................................................. 59 Tiểu kết ......................................................................................................... 60 Chương 3. VĂN HÓA DÂN GIAN VỚI THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT ĐÀN HƯƠNG HÌNH .................................................................. 61 3.1. Không gian Miêu Xoang trong Đàn hương hình .................................. 61 3.1.1. Miêu Xoang với không gian đường phố ......................................... 62 3.1.2. Miêu Xoang với không gian pháp trường....................................... 65 3.2. Miêu Xoang với kết cấu Đàn hương hình............................................. 70 3.2. 1. Kết cấu đối lập về âm thanh .......................................................... 73 3.2.2. Kết cấu đứt – nối và đảo lộn sự kiện .............................................. 77 3.3. Yếu tố Kỳ - Mỹ trong hình phạt Đàn hương hình ................................ 84 3.3.1. Hình phạt trong Đàn hương hình .................................................... 84 3.3.2. Đàn hương hình sự Kì – Mỹ của hình phạt. ................................... 87 Tiểu kết ....................................................................................................... 101 KẾT LUẬN .................................................................................................. 102 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 104 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trung Quốc là một trong những chiếc nôi của văn minh nhân loại. Những thành tựu rực rỡ của nền văn minh ấy được kết tinh từ khoa học kĩ thuật, kiến trúc, hội họa, điêu khắc, triết học, tôn giáo, văn học... hết sức phong phú, đa dạng và đặc sắc. Về lĩnh vực văn học, trong giai đoạn lịch sử xã hội nào thì Trung Quốc cũng đạt nhiều thành tựu rực rỡ: Sở có Tao (Ly tao), Hán có Phú, Đường có Thơ, Tống có Từ, Nguyên có Khúc, Minh Thanh có Tiểu thuyết. Nếu xét về thơ ca, có thể khẳng định cho đến nay chưa có một nền thơ ca nào vượt qua thơ Đường, sự đồ sộ về số lượng và đặc sắc về nội dung nghệ thuật. Còn về thể loại tiểu thuyết, thời Minh - Thanh đã để lại những bộ tiểu thuyết nổi tiếng như Tam quốc diễn nghĩa, Tây du kí, Thủy hử, Hồng lâu mộng, Liêu trai chí dị... Trong nhiều năm trở lại đây, với chính sách cải cách mở cửa về kinh tế, xã hội, văn học nghệ thuật đã đạt được những thành quả tốt đẹp. Nhiều nhà văn Trung Quốc được đông đảo bạn đọc thế giới và Việt Nam biết đến như: Mao Thuẫn, Ba Kim, Giả Bình Ao, Vương Mông, Quỳnh Dao, Cao Hành Kiện, Phùng Kí Tài, Kim Dung, Trương Hiền Lượng, Mạc Ngôn, Vệ Tuệ... Nền văn học Trung Quốc đương đại có một diện mạo mới, với những bước đột phá và cách tân về thi pháp và thể loại. Nhà văn Mạc Ngôn được coi là một trong những đại diện tiêu biểu của nền văn học Trung Quốc đương đại. Sáng tác của ông là sự kết hợp nhuần nhuyễn những yếu tố văn hóa dân gian truyền thống với phương pháp sáng tác hiện đại. Tác phẩm của ông thực sự đã thu hút được sự quan tâm của nhiều tầng lớp độc giả trong cũng như ngoài nước. Theo Annie Wang: “Mạc Ngôn được coi như một ứng cử viên tiềm năng của giải Nobel trong con mắt cả giới lãnh đạo Bắc Kinh lẫn các tác giả 2 như Kenzaberô Oe”. [1, tr.114]. Ngày 11 - 10 – 2012 vinh dự lớn nhất cuộc đời sáng tác, Mạc Ngôn được nhận giải Nobel Văn học 2012. Trong sự nghiệp sáng tác của Mạc Ngôn, tiểu thuyết Đàn hương hình là tác phẩm tiêu biểu cho sự đổi mới của nhà văn trên phương diện thi pháp tiểu thuyết và những tinh hoa văn hóa trong nghệ thuật sáng tác được tập trung thể hiện ở cuốn tiểu thuyết này. Đàn hương hình là câu chuyện diễn ra tại vùng Đông Bắc - Cao Mật vào năm 1900 vào cuối thời kì nhà Thanh. Tác phẩm kể lại cuộc đấu tranh mang tính tự phát của người dân vùng Đông Bắc - Cao Mật chống lại quân Đức, khi chúng tiến hành xây dựng tuyến đường sắt Giao Tế chạy qua thôn Cao Mật. Tôn Bính là nhân vật trung tâm được xây dựng dựa trên nguyên mẫu một nhân vật có thật trong lịch sử, nhưng theo Mạc Ngôn, trong tiểu thuyết, Tôn Bính đã được nâng lên rất nhiều. Ông được xây dựng thành một nhân vật anh hùng chẳng kém gì Lý Tư Thành. Tác phẩm lấy bối cảnh thời kì Mãn Thanh, câu chuyện chỉ diễn ra trong phạm vi hẹp ở vùng Đông Bắc - Cao Mật với quan hệ giữa ba gia đình Tôn Bính, Triệu Giáp và vị quan huyện Tiền Đinh. Đặc biệt là nàng Mi Nương con gái Tôn Bính vợ Triệu Tiểu Giáp, anh chàng đồ tể bất lực chuyện chăn gối, nàng còn là dâu Triệu Giáp, lại là người tình quan huyện Tiền Đinh. Trớ trêu nhất là khi người Đức xây tuyến đường sắt Giao Tế đi qua Cao Mật, làm đứt long mạch ảnh hưởng đến phong thủy và cuộc sống của nhân dân. Tôn Bính đứng lên chống Đức, tri huyện Tiền Đinh bắt sống ông, giao cho Triệu Giáp xử tử Đàn hương hình. Nàng Tôn Mi Nương đứng ở trung tâm mối quan hệ, cha ruột bị bắt chờ hành xử, cha chồng là người đứng ra hành hình, người tình lại là kẻ bắt cha ruột. Đặc biệt hơn, câu chuyện xoay quanh quan hệ tình yêu vụng trộm mà cháy bỏng của Mi Nương và quan huyện, cùng với cuộc hành hình man rợ của Triệu Giáp dành cho Tôn Bính. Nhưng Đàn hương hình đã đặt ra những vấn đề lớn không chỉ ở thôn Đông Bắc - Cao Mật mà còn của cả lịch sử phát 3 triển đất nước Trung Hoa. Đó là mâu thuẫn gay gắt giữa chính nghĩa là những người dân đứng lên chống lại quân xâm lược và phi nghĩa là kẻ đi xâm lược và bọn tay sai bán nước. Cuộc đấu tranh của Tôn Bính, xét theo quan điểm hiện đại là hành động ngu muội, không chịu tiếp nhận cái mới, nhưng nó đã phản ánh được thái độ phản ứng của nhân dân Trung Quốc trước quân xâm lược. Thông qua đó, Mạc Ngôn đã chỉ ra sự vận động trong ý thức hệ của người dân Cao Mật nói riêng và nhân dân Trung Quốc nói chung. Một vấn đề khác được Mạc Ngôn đề cập đến trong tác phẩm là mâu thuẫn giữa văn hóa hiện đại và truyền thống. Vấn đề này không chỉ tồn tại khi đó, mà cho đến nay, nó vẫn là vấn đề đáng được quan tâm. Trong tác phẩm, để thể hiện vấn đề này, Mạc Ngôn đã đưa ra hai hệ thống âm thanh tồn tại song song với nhau. Đó là âm thanh của tuyến đường sắt Giao Tế đại diện cho sự xuất hiện của yếu tố hiện đại. Đối nghịch với âm thanh đường sắt là làn điệu Miêu Xoang lại vang lên tiêu biểu cho nền văn hóa dân gian truyền thống, lâu đời. Hai loại âm thanh này đã trở thành nỗi ám ảnh trong từng trang viết của Mạc Ngôn. Cũng theo Mạc Ngôn, việc xây dựng kết cấu truyện theo kiểu chương mở đầu phải đẹp như đầu chim phượng hoàng, phần kết thúc phải mạnh mẽ, có sức thuyết phục như đuôi con báo, phần giữa phải phình to ra và nhiều mỡ như bụng của con lợn, (Đầu phụng - Bụng heo - Đuôi beo) không nằm ngoài ý muốn tôn vinh giá trị nền văn hóa dân gian. Ở đây, nền văn hóa dân gian là loại hình hí kịch Miêu Xoang, một loại hình nghệ thuật của người dân Đông Bắc - Cao Mật. Với tư cách là một trong những tác phẩm mới của Mạc Ngôn, tiểu thuyết Đàn hương hình rất có thể sẽ trở thành cột mốc quan trọng đánh dấu sự quay trở về với văn hóa truyền thống, với nghệ thuật và phong tục dân gian trong sáng tác của Mạc Ngôn. Sức cuốn hút của nền văn hóa truyền thống lâu đời và sự phát triển rực rỡ từ cổ đến kim của nền văn học Trung Quốc đã làm say mê không biết bao 4 nhiêu thế hệ độc giả. Sự ảnh hưởng của nền văn học này không chỉ ở các thời đại trước mà ngày hôm nay, văn học Trung Quốc vẫn tỏa hương thơm ngát đến các nền văn học khác trong khu vực. Ngoài sức cuốn hút về thành tựu thì văn học Trung Quốc là một trong những nền văn học lớn trên thế giới được đưa vào hệ thống giáo dục Việt Nam từ cấp trung học phổ thông đến bậc đại học và sau đại học. Với bản thân là người làm công tác giảng dạy nên việc nghiên cứu tác giả Mạc Ngôn nhằm mục đích làm thỏa mãn sự đam mê của bản thân và phục vụ cho công tác chuyên môn. Vì vậy, chúng tôi chọn đề tài Văn hóa dân gian trong tiểu thuyết Đàn hương hình để nghiên cứu. 2. Lịch sử vấn đề Về lịch sử nghiên cứu tiểu thuyết Mạc Ngôn, đã có rất công trình nghiên cứu như các bài báo, các bài tham luận về tác phẩm của ông. Ở đây, chúng tôi xin tổng hợp những bài nghiên cứu và chia lịch sử nghiên cứu về tác giả Mạc Ngôn thành hai nhóm vấn đề lớn như sau: 2.1. Những công trình nghiên cứu Mạc Ngôn ở Việt Nam Trong hàng chục cuốn tiểu thuyết Mạc Ngôn đã viết, ba cuốn tiểu thuyết có tiếng vang và gây xôn xao dư luận nhất. Đó là Cao lương đỏ, Báu vật của đời và Đàn hương hình. Tác phẩm Cao lương đỏ được giải thưởng toàn quốc năm 1985- 1986, người ta vẫn thích Cao lương đỏ vì tác phẩm viết hơi nặng về cái xấu của người Trung Quốc, mãi đến khi nó được đưa lên màn ảnh và được giải “Cành cọ vàng” tại liên hoan phim Canne năm 1994 thì dư luận mới tạm lắng xuống. Tiểu thuyết Báu vật của đời có nhiều người không thích vì nó hơi dung tục, đến Đàn hương hình bên cạnh người khen thì không ít kẻ chê. Đàn hương hình in năm 2001, song chỉ sau 4 tháng đã được tái bản với số lượng trên 1000 cuốn. Trong tình hình thị trường sách hiện nay, Đàn hương hình trở thành một hiện tượng đáng chú ý trong lĩnh vực xuất bản và phát hành. Đàn hương hình ở Việt Nam cũng được nhiều nhà văn hoan 5 nghênh. Theo thời gian, những bài viết, những công trình nghiên cứu về tiểu thuyết Mạc Ngôn ngày càng phong phú và đa dạng. Lịch sử tìm hiểu tiểu thuyết Mạc Ngôn dần dần có bề dày và tất nhiên chưa có dấu hiệu dừng lại. Sẽ có những hướng nghiên cứu được mở rộng từ một hay một vài khía cạnh đến tổng thể thế giới nghệ thuật của tiểu thuyết Mạc Ngôn. Nhưng dù được tiếp cận theo hướng nào, hầu hết những nghiên cứu đó đều chạm đến “văn hóa dân gian” vì gần như mọi phương diện nghệ thuật tiểu thuyết của nhà văn đều thấm đẫm tính dân gian. Lịch sử nghiên cứu “văn hóa dân gian” trong tiểu thuyết Mạc Ngôn vì vậy, có thể nói, gắn liền và song hành với lịch sử nghiên cứu Mạc Ngôn và tiểu thuyết của ông. Tác giả Nguyễn Khắc Phê với bài viết "Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết của Mạc Ngôn qua hai tiểu thuyết Báu vật của đời và Đàn Hương hình" (Tạp chí Sông Hương số 166 năm 2002), đã nhấn mạnh đến khả năng bao quát hiện thực lịch sử rộng lớn và nêu lên vấn đề xung đột văn hóa Đông – Tây, trong Đàn hương hình ông quan tâm đến đối chọi Đông - Tây, sẽ nhận ra từ hai loại âm thanh quyện vào tuổi ấu thơ của tác giả (tiếng xe lửa và làn điệu Miêu Xoang). Âm thanh đường sắt là làn sóng văn minh phương Tây đang đe dọa và bóp chết văn hóa dân tộc. Chuyện cũ mà ý nghĩa vẫn rất "thời sự". Ngoài sự đối nghịch giữa văn hóa Đông - Tây thì trong Đàn hương hình nhà văn đã dùng phương pháp "lạ hóa" và "huyền thoại hóa" để cường điệu và phóng đại những cuộc hành hình như: tùng xẻo năm trăm miếng thịt, mà đặc biệt nhất là cảnh tử hình bằng cọc đàn hương, đâm từ hậu môn lên miệng để cho phạm nhân đau khổ cùng cực nhưng không thể chết. Bài viết đã có chú tâm đến vấn đề văn hóa dân gian nhưng chỉ giới hạn ở phạm vi nhỏ như ngôn ngữ, và những yếu tố dân gian trong hai tác phẩm. Nhưng vấn đề văn hóa dân gian trong tiểu thuyết Đàn hương hình vẫn chưa được khám phá trọn vẹn. 6 Hai bài nghiên cứu có phần toàn diện đầu tiên về tiểu thuyết Mạc Ngôn là “Thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết Mạc Ngôn” (Tạp chí Văn học nước ngoài, số 4, năm 2003) và "Mạc Ngôn và tiểu thuyết Đàn hương hình" (Tạp chí Sông Hương số 166 năm 2002). Ở hai bài viết này, giáo sư Lê Huy Tiêu đã phân tích những đặc trưng của thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết Mạc Ngôn như: phép lạ hóa, nghệ thuật tự sự... Ngoài ra ở hai bài viết tác giả cũng đã đề cập về ngôn ngữ dân gian trong tiểu thuyết Mạc Ngôn đượm mùi dân dã, chen nhiều ca dao thành ngữ, lời văn có nhiều lời hay ý đẹp, có thanh có tục. Song trong giới hạn của bài nghiên cứu có tính khái quát về những đặc điểm nghệ thuật trong tiểu thuyết Mạc Ngôn, những biểu hiện cụ thể của vấn đề văn hóa dân gian vẫn còn nhiều vấn đề tác giả chưa bàn đến. Nguyễn Thị Minh Quân trong luận văn thạc sỹ Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết Đàn hương hình của Mạc Ngôn (Đại học Sư phạm Hà Nội, năm 2006), ngoài các vấn đề lớn mà tác giả đã phân tích như: người tự sự, không gian tự sự, thời gian tự sự... luận văn còn phân tích làn điệu dân gian Miêu Xoang đặc trưng của tác phẩm như giọng “mèo” được sử dựng phổ biến trong tác phẩm và Miêu Xoang trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu đối với người dân Cao Mật. Người đọc thực sự cuốn hút khi trực tiếp nghe làn điệu Miêu Xoang. Nhưng ở giới hạn và phạm vi nghiên cứu của đề tài thì người viết không đi sâu phân tích biểu hiện cụ thể của văn hóa dân gian trong tác phẩm. Luận văn thạc sỹ Người kể chuyện trong tiểu thuyết Mạc Ngôn (Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2010) Bùi Thị Thanh Hương cho rằng ngôi kể chuyện và điểm nhìn là một trong những thủ pháp nghệ thuật tiêu biểu trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. Ngoài ra còn có giọng điệu kể chuyện như: giọng điệu dân dã, hài hước, dung tục, khoa trương, hoài nghi, bi phẫn... đây là vấn đề tác giả đã cụ thể hóa ngôn ngữ dân gian một 7 khía cạnh của văn hóa dân gian trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. Nhưng tác giả chỉ mới khái quát chung về ngôn ngữ dân gian trong tiểu thuyết Mạc Ngôn nói chung còn vấn đề cụ thể hóa trong tiểu thuyết Đàn hương hình tác giả vẫn còn để ngỏ. Luận văn thạc sỹ Tiểu thuyết Mạc Ngôn dưới góc nhìn văn hóa (Đại học Sư phạm Huế năm 2011) Phan Thị Thanh Tâm đã làm sáng rõ những nội hàm của văn hóa truyền thống và hiện đại cũng như xung quanh những xung đột giữa văn hóa truyền thống và hiện đại, giữa văn hóa Đông - Tây trong tiểu thuyết Mạc Ngôn nói chung và trong tiểu thuyết Đàn hương hình nói riêng. Tuy nhiên ở luận văn này người viết chỉ phân tích dưới góc độ văn hóa nói chung, tác giả chưa đi vào vấn đề cụ thể của văn hóa dân gian trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. Luận văn thạc sỹ Cái kì trong tiểu thuyết Mạc Ngôn (Đại học Sư phạm Thành Phố Hồ Chí Minh năm 2012) của Võ Nguyễn Bích Duyên cho rằng sức hấp dẫn của tiểu thuyết Mạc Ngôn là do những hình tượng nghệ thuật đậm chất kì như: kì nhân, kì cảnh, kì tài và những con người kì lạ, không gian kì lạ, âm thanh kì lạ, mùi vị, sắc màu kì lạ và biết bao câu chuyện chỉ có thể sinh ra từ sự hư cấu, phóng đại của nhà văn. Cùng với cách viết hiện đại một mặt Mạc Ngôn chịu ảnh hưởng của cách kể chuyện của những người dân quê ông, miệng lưỡi của dân gian. Luận văn này chỉ giải quyết vấn đề cái kì nên yếu tố dân gian chưa được tác giả thật sự chú ý khai thác. Nhìn chung tất cả những công trình khoa học ở trong nước chúng tôi đã điểm qua, ít hoặc nhiều người viết có bàn đến văn hóa dân gian trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. Nhưng ở biểu hiện cụ thể hóa vấn đề văn hóa dân gian trong tiểu thuyết Đàn hương hình thì chưa tác giả nào bàn đến. Vì vậy luận văn của chúng tôi sẽ cụ thể hóa vấn đề văn hóa dân gian trong tiểu thuyết Đàn hương hình của Mạc Ngôn. 8 2.2. Những công trình nghiên cứu Mạc Ngôn ở Trung Quốc Những bài trả lời phỏng vấn được Lâm Kiến Phát và Vương Nghiên tập hợp trong Mạc Ngôn và những lời tự bạch (Nhà xuất bản Văn học Hà Nội năm 2004) do Nguyễn Thị Thại dịch, đã tập hợp những bài phát biểu, bài diễn thuyết của Mạc Ngôn và những cuộc trả lời phỏng vấn trong và ngoài nước như bài nói chuyện Diễn đàn của các nhà văn tại trường Đại học Tô Châu về vấn đề "Thử bàn về nguồn tư liệu dân gian của sáng tác văn học" Mạc Ngôn đã khẳng định "Cái gọi là sáng tác dân gian, vấn đề cuối cùng là tâm lí sáng tác của nhà văn [...] đó là anh viết cho bà con dân thường hay anh là một dân thường để viết, vì vậy nhà văn phải sáng tác từ vị trí của người dân' [41, tr 29]. Ngoài ra còn có các bài phát biểu "Vì sao tôi lại viết Gia tộc cao lương đỏ", bài nói chuyện ở Trường Đại học Stan - phooc Mỹ, đã bàn về vấn đề "Đói khát và cô đơn là tài sản sáng tác của tôi", bài nói chuyện ở Trường Đại học Colompia, Mỹ "Về Báu vật của đời của tôi" hay bài diễn thuyết ở thư viện Đài Bắc về vấn đề "Tôi và tư trào văn học chủ nghĩa lịch sử".... Nhìn chung những bài nói chuyện, những bài phát biểu, đã cung cấp cho chúng tôi những thông tin bổ ích về động cơ, quan điểm, lập trường sáng tác của nhà văn Mạc Ngôn. Cũng như việc đề cập đến những ảnh hưởng của William Faulkner, Gunter Grass, Garcia Marquer đến Mạc Ngôn về đề tài, hiện thực lịch sử, khuynh hướng sử thi, lịch sử hay phong cách dân gian trong sáng tác của ông. Bên cạnh những nghiên cứu có tính chất tổng hợp, khái quát còn có nhiều bài viết tìm hiểu một số tác phẩm tiêu biểu của Mạc Ngôn như bài trả lời phỏng vấn với Trương Huệ Mẫn "Cái gì nâng đỡ Đàn hương hình" Có thể thấy sự xuất hiện ngày càng nhiều bài viết, công trình nghiên cứu tác giả và tác phẩm Mạc Ngôn đã chứng minh sức thu hút cũng như vai trò, vị trí của Mạc Ngôn trên văn đàn Trung Quốc hiện nay. Tuy nhiên, do điều kiện và khả 9 năng hạn chế, người viết chưa tiếp xúc được trực tiếp với các bài viết, công trình này. Ngoài ra, trên các trang web tiếng Anh cũng có nhiều bài viết đề cập đến Mạc Ngôn và tiểu thuyết của ông. Tuy nhiên những bài viết này chỉ mang tính chất giới thiệu khái quát về con người, sự nghiệp cũng như một số tác phẩm của Mạc Ngôn đã được xuất bản ở các nước phương Tây. Tóm lại, các công trình nghiên cứu nói trên đều có đề cập đến nội hàm văn hóa và văn hóa dân gian, song chỉ mới dừng lại trên một số phương diện nhất định của văn hóa, và vấn đề “văn hóa dân gian”. Tuy nhiên trong tiểu thuyết Đàn hương hình của Mạc Ngôn văn hóa dân gian là một trong những vấn đề trọng tâm xuyên suốt tác phẩm. Vì vậy nghiên cứu “văn hóa dân gian” trong tiểu thuyết Đàn hương hình, chúng tôi hi vọng sẽ bổ sung thêm một phần nhỏ vào lịch sử nghiên cứu tác giả, vẫn đang còn để ngỏ. Đặc biệt là những biểu hiện cụ thể của “văn hóa dân gian” trong tác phẩm này và hàng loạt tiểu thuyết của ông cùng các tiểu thuyết gia Trung Quốc đương đại. 3. Đối tượng nghiên cứu Chúng tôi chủ yếu tập trung nghiên cứu biểu hiện “văn hóa dân gian” trong tiểu thuyết Đàn hương hình của Mạc Ngôn cả hai phương diện nội dung tư tưởng và hình thức nghệ thuật, biểu hiện ở làn điệu Miêu Xoang, trong xây dựng hình tượng nhân vật, với những phong tục tập quán, ngôn ngữ dân gian, đến nghệ thuật hành hình... Để việc nghiên cứu có thể được tiến hành trên một cơ sở lý thuyết ổn định và rõ ràng, chúng tôi cũng sẽ đi vào giới thuyết nội hàm khái niệm “văn hóa dân gian” và mối quan hệ giữa văn hóa dân gian và văn học. Đồng thời, chứng minh rằng “văn hóa dân gian” là một trong những yếu tố truyền thống trong văn học Trung Hoa, và trong tiểu thuyết Mạc Ngôn, đặc biệt là tiểu thuyết Đàn hương hình sẽ giúp ích chúng ta trong việc đánh giá “văn hóa dân gian” trong tiểu thuyết Mạc Ngôn như một yếu tố quan 10 trọng thể hiện sự kế thừa, tiếp nối và sáng tạo của Mạc Ngôn đối với văn học dân tộc. 4. Phạm vi nghiên cứu Chúng tôi tiến hành nghiên cứu “văn hóa dân gian” trong phạm vi tiểu thuyết “Đàn hương hình” của Mạc Ngôn đã được dịch và xuất bản tại Việt Nam. Ngoài ra trong quá trình nghiên cứu chúng tôi sẽ tham khảo những sáng tác ở các thể loại khác như truyện dài, truyện ngắn, tản văn, những bài trả lời phỏng vấn hay bài nói chuyện của Mạc Ngôn với độc giả… đã được dịch và xuất bản ở Việt Nam như: 1. Đàn hương hình (2002), Trần Đình Hiến dịch, NXB Phụ nữ 2. Cao lương đỏ (2003), Trần Đình Hiến dịch, NXB Văn học 3. Báu vật của đời (2001), Trần Đình Hiến dịch, NXB Văn nghệ 4. Rừng xanh lá đỏ (2003), Trần Đình Hiến dịch, NXB Văn học 5. Tửu quốc (2004), Trần Đình Hiến dịch, NXB Hội Nhà văn 6. Tổ tiên có màng chân (2006), Thanh Huệ, Bùi Việt Dương dịch, NXB Văn học 7. Sống đọa thác đày (2007), Trần Trung Hỷ dịch, NXB Phụ nữ 8. Tứ thập nhất pháo (2007), Trần Trung Hỷ dịch, NXB Văn nghệ Ngoài ra chúng tôi còn tham khảo thêm một số truyện vừa của Mạc Ngôn như: Châu Chấu đỏ, Trâu thiến, Ma chiến hữu, Con đường nước mắt... 5. Phương pháp nghiên cứu Để tìm hiểu vấn đề "văn hóa dân gian " trong tiểu thuyết Đàn hương hình của Mạc Ngôn, chúng tôi đã sử dụng một số phương pháp nghiên cứu sau: 5.1. Phương pháp tiểu sử Phương pháp tiểu sử là phương pháp tìm hiểu và nghiên cứu tiểu sử nhà văn để lý giải tác phẩm văn học. Các sáng tác của Mạc Ngôn thường chịu sự chi phối và ảnh hưởng của những trải nghiệm thời tuổi trẻ với những khó 11 khăn của cuộc sống. Do vậy, việc sử dụng phương pháp này vào nghiên cứu tiểu thuyết Mạc Ngôn, dưới góc độ nó là sản phẩm của một thời tăm tối, đáng sợ với sự đeo bám của cái đói, cái rét và sự vây bọc của nỗi cô đơn đối với tác giả. 5.2. Phương pháp so sánh Phương pháp so sánh là hiểu một sự vật thông qua các sự vật khác, ngoài ra nó là sự so sánh đối chiếu những sự vật, hiện tượng, hình tượng nghệ thuật mà nhà văn sử dụng trong tiểu thuyết Đàn hương hình với các phẩm khác của ông cũng như các nhà văn khác và các nền văn học khác nhau, các thời kì khác nhau. 5.3. Phương pháp lịch sử - xã hội học Ưu điểm của phương pháp này là nó đặt hiện tượng văn học vào bối cảnh xã hội để nghiên cứu, tránh cho chúng ta khỏi sa vào lối nghiên cứu siêu hình, xa rời thực tiễn. Tiểu thuyết Mạc Ngôn chủ yếu xoay quanh hai đề tài: thế sự và lịch sử. Tách rời bối cảnh xã hội, chúng ta sẽ không có được những lý giải xác đáng, mặc dù tiểu thuyết của ông là sản phẩm của hư cấu và tưởng tượng, nhưng chúng một mặt là sự biến dạng của những hiện tượng, sự kiện có thực; mặt khác, "văn hóa dân gian" như là một phương thức phản ánh hiện thực của Mạc Ngôn. Do vậy, nắm bắt bối cảnh xã hội, lịch sử sẽ góp phần nhận ra những biểu hiện cũng như giá trị nghệ thuật của "văn hóa dân gian" trong tiểu thuyết của ông. 5.4. Phương pháp liên ngành Chúng tôi sử dụng phương pháp này khi nghiên cứu luận văn nhằm vận dụng các quan điểm và thành tựu văn hóa nói chung, đặc biệt là văn hóa dân gian để tìm hiểu, lí giải tiểu thuyết Đàn hương hình của Mạc Ngôn trên một số phương diện như các loại hình nghệ thuật dân gian Miêu Xoang, phong tục tập quán, ngôn ngữ dân gian và nghệ thuật hành hình. 12 5.5. Phương pháp phân tích tổng hợp Trong quá trình thực hiện luận văn chúng tôi sẽ tiếp cận và khảo sát trực tiếp văn bản, từ đó sẽ phân tích đưa ra những luận điểm tổng hợp khái quát, của luận văn về vấn đề văn hóa dân gian trong đời sống xã hội và trong tiểu thuyết Đàn hương hình của Mạc Ngôn. Tất cả các phương pháp nghiên cứu đã nêu, người viết sẽ vận dụng linh hoạt trong quá trình nghiên cứu, để có một cái nhìn toàn diện, khách quan khi đánh giá vấn đề, chúng tôi còn phối hợp sử dụng các phương pháp khác nhau như: đối chiếu, thống kê... để làm rõ vấn đề văn hóa dân gian trong tiểu thuyết Đàn hương hình của Mạc Ngôn. 6. Đóng góp của luận văn Nghiên cứu “văn hóa dân gian” trong tiểu thuyết Đàn hương hình của Mạc Ngôn, chúng tôi hi vọng sẽ chỉ ra những đặc sắc của dấu ấn văn hóa dân gian với làn điệu Miêu Xoang, cùng với nghệ thuật hành hình man rợ trong tiểu thuyết Đàn hương hình của Mạc Ngôn trên cơ sở mối quan hệ giữa văn hóa dân gian và văn học viết, khẳng định một số nét phong cách cơ bản của nhà văn cùng với sự đóng góp của ông cho nền văn học đương đại Trung Quốc. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, cấu trúc luận văn gồm có 3 chương. Chương 1. Văn hóa dân gian – vấn đề lí luận và thực tiễn. Chúng tôi sẽ làm rõ nội hàm khái niệm văn hóa dân gian và mối quan hệ giữa văn hóa dân gian và văn học viết, cũng như tình yêu quê hương và quan niệm tiểu thuyết của Mạc Ngôn 13 Chương 2. Văn hóa dân gian với thế giới nhân vật và ngôn ngữ trong Đàn hương hình. Chương này chúng tôi phân tích ảnh hưởng của Miêu Xoang đối với thế giới nhân vật và ngôn ngữ Miêu Xoang trong tác phẩm. Chương 3. Văn hóa dân gian với thế giới nghệ thuật Đàn hương hình. Chúng tôi làm rõ Miêu Xoang với không gian nghệ thuật, Miêu Xoang với kết cấu tác phẩm và nghệ thuật hành hình. 14 Chương 1. VĂN HÓA DÂN GIAN - NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1 . Khái niệm văn hóa dân gian Trong một vài thập kỉ gần đây, văn hóa đã trở thành một trong những vấn đề thu hút sự quan tâm đặc biệt của các quốc gia, dân tộc trên thế giới, văn hóa gắn bó khăng khít với sự phát triển của lịch sử xã hội của từng quốc gia, từng dân tộc. Mọi hoạt động văn hóa nhằm xây dựng con người phát triển toàn diện về trí tuệ, đạo đức, lòng nhân ái, khoan dung và xây dựng lối sống có văn hóa, quan hệ hài hòa trong gia đình, cộng đồng xã hội. Văn hóa trở thành nhân tố thúc đẩy con người hoàn thiện nhân cách, mỗi người sẽ kế thừa, chọn lọc những tinh hoa văn hóa dân gian dung hòa với văn hóa đương đại. Thế nhưng để có khái niệm cụ thể về văn hóa và văn hóa dân gian là việc làm không hề dễ. Vì vậy chúng tôi sẽ hệ thống lại những định nghĩa về văn hóa và văn hóa dân gian nhằm làm rõ nội hàm khái niệm. Có thể nói văn hóa là cái liên quan gắn bó với mọi người, mọi cộng đồng quốc gia, mọi dân tộc, nhưng vấn đề này có rất nhiều cách hiểu khác nhau. Sau khi liên Hiệp Quốc phát động phong trào “Thập kỉ quốc tế phát triển văn hóa” (1987 – 1997) được toàn thế giới hưởng ứng, những vấn đề về văn hóa lại càng được nghiên cứu tìm hiểu một cách sâu rộng hơn. Người ta đã thấy rằng văn hóa là người bạn đồng hành của toàn nhân loại và giờ đây văn hóa đã trở thành nền tảng, động lực, mục tiêu phát triển an toàn của mọi quốc gia dân tộc trên toàn thế giới. Nguồn gốc của chữ “văn hóa” có từ thời Tây Hán và tác giả Lưu Hướng (năm 77 – 6 trước công nguyên) cho rằng: “việc trị thiên hạ của thánh nhân, trước là văn đức, sau là vũ lực. Phàm dùng vũ lực, lại không phục, văn hóa không thay đổi, thì sau đó xử chém” [63,tr.18]. Ý nghĩa của từ “văn hóa” thời