Tài liệu Nghệ thuật xây dựng bi kịch trong một số vở kịch tiêu biểu của uyliam sêchxpia

Header Page Kho¸ 1 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu PhÇn më ®Çu I. Lý do chän ®Ò tµi “T¸c phÈm v¨n häc lµ c«ng tr×nh nghÖ thuËt ng«n tõ do mét c¸ nh©n hoÆc tËp thÓ s¸ng t¹o nh»m biÓu hiÖn nh÷ng kh¸i qu¸t b»ng h×nh t­îng vÒ cuéc sèng con ng­êi, biÓu hiÖn t©m t­, t×nh c¶m, th¸i ®é cña chñ thÓ tr­íc thùc t¹i” (Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc). T¸c phÈm v¨n häc ®Ých thùc ë bÊt cø thêi ®iÓm nµo còng lµ di s¶n v¨n hãa cña nh©n lo¹i, cña thêi ®¹i vµ cña d©n téc. V× vËy, ®èi víi nh÷ng ng­êi häc tËp vµ lµm c«ng t¸c nghiªn cøu v¨n häc, viÖc t×m tßi, kh¸m ph¸ nh÷ng gi¸ trÞ v¨n häc cña nh©n lo¹i kh«ng chØ dõng ë viÖc tiÕp thu nÒn v¨n häc trong n­íc mµ cÇn h­íng tíi tiÕp thu nh÷ng tinh hoa v¨n häc thÕ giíi nhÊt lµ nh÷ng tinh hoa chãi loµ cña nÒn v¨n häc Ph­¬ng T©y. Kh«ng biÕt ®Õn c¸i chÕt, kh«ng biÕt ®Õn sù l·ng quªn, kh«ng sî bÞ lu mê trong kh«ng gian vµ thêi gian, ®ã lµ hiÖn t­îng Sªcxpia – c©y ®¹i thô cña nÒn v¨n häc Phôc H­ng. §· tõ l©u, d­êng nh­ con ng­êi «ng, sù nghiÖp s¸ng t¸c cña «ng cã mét m·nh lùc cuèn hót ng­êi ®êi ®Õn kú l¹, lµm say mª bao t©m hån ®éc gi¶. Sªcxpia (1564 1616) lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n ho¸ vÜ ®¹i nhÊt cña nh©n lo¹i. ¤ng kh«ng chØ lµ vÜ nh©n cña thêi ®¹i Phôc H­ng Anh mµ cßn lµ niÒm kiªu h·nh ngµn ®êi cña toµn thÕ giíi. ¤ng ®­îc ng­êi ®êi ®¸nh gi¸ nh­ mét “ng«i sao rùc rì chiÕu s¸ng trªn v¨n ®µn” [21.196]. Ngµy nay, nh©n lo¹i ®· cã kh«ng biÕt bao nhiªu lêi, biÕt bao nhiªu giÊy mùc, biÕt bao nhiªu sù so s¸nh… dµnh cho «ng sù t«n kÝnh vµ ng­ìng mé ®Ó kh¼ng ®Þnh tµi n¨ng bÊt diÖt cña «ng. Ben Gi«nx¬n – mét nhµ v¨n ®­¬ng thêi, b¹n løa sau cña Sªcxpia ®· ph¶i thay ®æi th¸i ®é, c¸ch nh×n ®èi víi Sªcxpia vµ ®­a ra nh÷ng nhËn ®Þnh r»ng Sªcxpia lµ “linh hån cña thêi ®¹i” vµ cho r»ng “Sªcxpia kh«ng chØ thuéc vÒ thêi ®¹i cña m×nh mµ thuéc vÒ tÊt c¶ mäi thêi ®¹i”. ¤ng cßn viÕt: “Anh sÏ sèng khi s¸ch anh cßn sèng vµ khi chóng t«i cßn ®ñ trÝ th«ng minh ®Ó ®äc s¸ch vµ ca ngîi anh” (NguyÔn §øc Nam – Sªcxpia vµ chóng ta – T¹p chÝ V¨n häc sè 8/1995). Footer Page 1 of 95. 1 Header Page Kho¸ 2 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu Thi hµo Gít khi bµn vÒ kÞch cña Sªcxpia ®· kh«ng k×m nÐn næi sù xóc ®éng ®Õn bµng hoµng, ng©y ngÊt: “T«i kh«ng nhí cã quyÓn s¸ch nµo, cã biÕn cè nµo trong ®êi sèng cña t«i mµ l¹i g©y cho t«i mét Ên t­îng m·nh liÖt nh­ nh÷ng vë kÞch cña Sªcxpia… Khi ®äc nã, ng­êi ta sî h·i, thÊy tr­íc m¾t ta lµ quyÓn s¸ch cña vËn mÖnh con ng­êi vµ ng­êi ta cßn nghe c¬n lèc cña cuéc sèng ®ang lËt m¹nh c¸c trang” (NguyÔn §øc Nam, L­¬ng Duy Trung – Shakespeare vµ chóng ta – NXB V¨n ho¸, Hµ Néi 1976). G.Biªlinxki ®· tõng nhËn xÐt vÒ tÝnh ch©n thùc, sinh ®éng trong nh÷ng t¸c phÈm cña Sªcxpia: “cã ®­îc c¸i n¨ng khiÕu s¸ng t¹o ë bËc cao nhÊt vµ ®­îc phó bÈm mét trÝ tuÖ bao trïm c¶ thÕ giíi, «ng ®ång thêi cã ®­îc c¸i phÈm chÊt kh¸ch quan cña mét thiªn tµi, c¸i phÈm chÊt nµy khiÕn «ng tr­íc hÕt lµ mét nhµ so¹n kÞch vµ thÓ hiÖn ra trong c¸i kh¶ n¨ng thÊu hiÓu c¸c ®èi t­îng ®óng nh­ chóng tån t¹i, kh«ng phô thuéc vµo c¸ nh©n m×nh, tù chuyÓn m×nh vµo trong c¸c ®èi t­îng vµ sèng ®êi sèng cña chóng” [15.75]. Nh÷ng lêi ca ngîi Êy lµ viÕt vÒ kÞch cña Sªcxpia nãi chung nh­ng còng chÝnh lµ viÕt vÒ bi kÞch cña «ng. Ng­êi cïng thêi víi «ng ca ngîi «ng lµ “nhµ th¬ cã giäng l­ìi ngät ngµo”; “nhµ viÕt kÞch tµi ba vµ nhµ hµi kÞch bËc thÇy khã s¸nh”. Ngoµi th¬ ra, Sªcxpia cßn s¸ng t¸c kho¶ng 37 vë kÞch trong ®ã cã 12 vë, cßn bi kÞch chiÕm mét sè l­îng lín trong s¸ng t¸c cña «ng. Trong “W.Shakespeare tuyÓn tËp t¸c phÈm” c¸c dÞch gi¶ biªn so¹n ®· c«ng nhËn: “Víi Sªcxpia s©n khÊu thêi kú Phôc H­ng ®· ®i vµo lÞch sö s©n khÊu thÕ giíi nh­ mét thÕ kû hoµng kim. Hay nãi mét c¸ch kh¸c, Uyliam Sªcxpia ®· lµm cho s©n khÊu Anh thÕ kû XVI ®¹t tíi thêi kú cùc thÞnh mµ sau nµy kh«ng bao giê nã cã thÓ v­¬n tíi ®­îc n÷a”. H¬n n÷a “lµ con ®Î cña mét d©n téc – d©n téc Anh, lµ s¶n phÈm cña mét thêi ®¹i – thêi ®¹i Phôc H­ng, b»ng s¸ng t¸c cña m×nh, Sªcxpia ®· v­ît ra khái biªn giíi cña ®Êt n­íc m×nh vµ ®i ®Õn víi toµn thÓ nh©n lo¹i, v­ît qua c¸c thêi ®¹i vµ ®i th¼ng ®Õn ngµy nay mµ h×nh ¶nh vÉn t­¬i míi rùc rì” [17.5]. §iÒu nµy chøng tá tµi n¨ng kiÖt xuÊt cña Sªcxpia trªn kÞch tr­êng thÕ giíi. Nh­ G¬-rin mét nhµ so¹n kÞch chuyªn nghiÖp cïng thêi víi Sªcxpia ®· gäi «ng lµ “ng­êi vung ngän gi¸o lµm n¸o ®éng kÞch tr­êng” [15.68]. Nh­ng tõ tr­íc ®Õn nay, nhiÒu nhµ nghiªn cøu còng nh­ phÇn lín ®éc gi¶ th­êng quan t©m nghiªn cøu, t×m hiÓu m¶ng hµi kÞch cña Sªcxpia bëi nh÷ng hµi kÞch ®ã ®· mang ®Õn cho n­íc Anh “vui vΔ mét thêi Footer Page 2 of 95. 2 Header Page Kho¸ 3 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu víi nh÷ng nô c­êi s¶ng kho¸i nhiÒu cung bËc. HoÆc cã ch¨ng khi nghiªn cøu m¶ng bi kÞch cña «ng, c¸c nhµ nghiªn cøu th­êng t×m hiÓu trªn nh÷ng vÊn ®Ò chung kh¸i qu¸t mµ ch­a ®i s©u vµo tõng vë bi kÞch víi nh÷ng gi¸ trÞ nghÖ thuËt, cô thÓ lµ nghÖ thuËt x©y dùng bi kÞch. Gia tµi nghÖ thuËt cña Sªcxpia râ rµng tån t¹i ë rÊt nhiÒu vë bi kÞch xuÊt s¾c. Nã chøng tá r»ng, ngay gi÷a lóc ®ang muèn c«ng chóng vui c­êi tho¶ thÝch «ng vÉn c¶m nhËn ®­îc mèi nguy c¬ ®e do¹ con ng­êi, m­u toan bãp nghÑt tiÕng c­êi cña con ng­êi, g©y nªn bao c¶nh tang tãc ®au th­¬ng khiÕn c¶ n­íc m¾t vµ c¶ m¸u ph¶i ®æ ra kh«ng Ýt. Do vËy, chóng t«i chän nghÖ thuËt x©y dùng bi kÞch cña Sªcxpia lµm ®èi t­îng nghiªn cøu víi môc ®Ých ®Ó hiÓu «ng hoµn chØnh trªn c¶ hai ph­¬ng diÖn bi kÞch lÉn hµi kÞch vµ nh»m kho¶ lÊp nh÷ng chç trèng l©u nay cßn tån t¹i cña ®éc gi¶ khi nghiªn cøu khai th¸c thiªn tµi cña Sªcxpia. Qua ®ã chóng ta cã c¸i nh×n ®Çy ®ñ h¬n, b¶n chÊt h¬n vÒ chñ nghÜa nh©n v¨n trong s¸ng t¸c cña Sªcxpia. H¬n n÷a, Sªcxpia cßn lµ mét t¸c gi¶ cã mÆt trong ch­¬ng tr×nh Phæ th«ng trung häc. Bªn c¹nh viÖc trÝch häc mét vµi ®o¹n trong vë hµi kÞch th× t«i nhËn thÊy bi kÞch chiÕm mét vÞ trÝ hÕt søc quan träng. Ch­¬ng tr×nh THPT kh«ng ph©n ban (líp 10) cã chän trÝch ®o¹n trong vë bi kÞch “R«mªo vµ JuliÐt” - ®o¹n trÝch håi II, c¶nh 2 mang tªn “ThÒ hÑn”. Vë bi kÞch “H¨m lÐt”, trÝch ®o¹n ë håi III, c¶nh 1 mang tªn “Sèng hay kh«ng sèng - ®ã lµ vÊn ®Ò” (tªn do nhµ so¹n s¸ch ®Æt.). Trong ch­¬ng tr×nh s¸ch gi¸o khoa chØnh lý hîp nhÊt n¨m 2000, t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm cña «ng còng cã mÆt. Lµ sinh viªn s­ ph¹m ngµnh ng÷ v¨n, lµ gi¸o viªn d¹y Ng÷ v¨n t­¬ng lai, lùa chän ®Ò tµi nµy, ng­êi viÕt kh«ng cã tham väng g× nhiÒu, chØ hy väng sÏ t×m ra mét con ®uêng b­íc vµo thÕ giíi nghÖ thuËt cña nhµ v¨n, t×m hiÓu nh÷ng tÊn bi kÞch trong hiÖn thùc x· héi Anh thêi Sªcxpia vµ hiÓu s©u s¾c h¬n vÒ nh÷ng vë bi kÞch cña «ng. ViÖc lùa chän ®Ò tµi nµy võa mang tÝnh khoa häc, võa mang tÝnh thêi sù g¾n liÒn víi thùc tÕ gi¶ng d¹y ë tr­êng phæ th«ng. Th«ng qua viÖc t×m hiÓu, nghiªn cøu vÒ nghÖ thuËt x©y dùng bi kÞch cña Uyliam Sªcxpia, qua mét sè t¸c phÈm tiªu biÓu, ng­êi viÕt mong muèn h­íng tíi nh÷ng giê gi¶ng v¨n häc n­íc ngoµi trong nhµ tr­êng THPT ®¹t kÕt qu¶ cao. Footer Page 3 of 95. 3 Header Page Kho¸ 4 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu II. LÞch sö nghiªn cøu Uyliam Sªcxpia (1564-1616) – nhµ so¹n kÞch lçi l¹c. ¤ng lµ mét trong nh÷ng thiªn tµi vÜ ®¹i gãp phÇn t¹o nªn thÕ kû hoµng kim chãi läi cho nÒn v¨n häc Phôc H­ng Anh thÕ kû XVI, lµ ng­êi cã c«ng lín ®­a vÞ thÕ cña v¨n häc Anh s¸nh ngang víi nh÷ng ®Ønh cao v¨n häc nh©n lo¹i. V¨n häc Phôc H­ng Anh vµ cïng víi nã lµ nghÖ thuËt s©n khÊu ph­¬ng T©y trong suèt thÕ kû XVI ®· ®i qua nh÷ng b­íc ph¸t triÓn to lín, rùc rì vµ ®¹t ®Õn ®Ønh cao nhÊt cña nã. §ã lµ kÕt qu¶ cña sù ph¸t triÓn mét c¸ch trän vÑn nÒn v¨n häc Trung cæ víi tÊt c¶ tÝnh phøc t¹p trong c¸c yÕu tè tinh thÇn, chÝnh trÞ vµ kinh tÕ cña nã. ë n­íc Anh, ®©y lµ thêi kú bµnh tr­íng cña c¸c thÕ lùc vµ ng­êi ta gäi ®©y lµ thêi kú “n­íc Anh vui vΔ. Tuy nhiªn ®»ng sau “n­íc Anh vui vΔ ®ã th× nÒn kÞch Anh thêi kú Phôc H­ng ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn cña mét cuéc ®¶o lén x¶y ra trong mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi. Còng nh­ trong n­íc kh¸c ë T©y ¢u, c¬ së cña nh÷ng hiÖn t­îng míi trong lÜnh vùc v¨n ho¸ lµ sù sôp ®æ víi nh÷ng biÕn ®éng cña thêi kú qu¸ ®é tõ phong kiÕn ®i lªn chñ nghÜa t­ b¶n. §ã lµ mét x· héi chÊt chøa nh÷ng m©u thuÉn gay g¾t s½n sµng bïng næ b»ng c¸c cuéc chiÕn tranh. Sªcxpia sèng vµ s¸ng t¸c nh÷ng vë bi kÞch trong bèi c¶nh x· héi nh­ vËy. Trong nh÷ng t¸c phÈm cña m×nh, Sªcxpia ®· miªu t¶, t¸i hiÖn mét c¸ch s©u s¾c vµ ®a diÖn thêi ®¹i cña «ng. KÞch cña «ng lµ c¸i håi quang nghÖ thuËt ®Çy ®ñ nhÊt cña ®êi sèng x· héi Phôc H­ng. Sªcxpia nh×n thÊu vµo tËn b¶n chÊt cña c¸c mèi quan hÖ x· héi. Víi c¸i nh¹y bÐn cña mét thiªn tµi, «ng n¾m b¾t ®­îc nhÞp ®Ëp cña thêi ®¹i, nhËn biÕt nh÷ng c¸i mµ tr­íc ®ã nh÷ng ng­êi kh¸c kh«ng nh×n ra, ph¸t hiÖn ra nh÷ng m©u thuÉn ®ang h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trong lßng ®êi sèng x· héi. Trong hoµn c¶nh x©y dùng mét nÒn kinh tÕ vµ v¨n ho¸ míi, Sªcxpia ®· g©y ra trong chóng ta mét høng thó k× l¹. §Æc biÖt, tÝnh thêi sù trong c¸c t¸c phÈm cña «ng theo n¨m th¸ng kh«ng hÒ gi¶m ®i mµ tr¸i l¹i ngµy cµng kh¼ng ®Þnh ®­îc tÝnh ®óng ®¾n cña nã. Trªn thÕ giíi ngµy nay ®· h×nh thµnh mét nÒn Sªcxpia häc cã truyÒn thèng l©u ®êi. ChØ riªng trong nöa ®Çu thÕ kû XX, sè c«ng tr×nh viÕt vÒ «ng ®· nhiÒu h¬n sè c«ng tr×nh cña ba thÕ kû tr­íc céng l¹i. Cã nhiÒu nhµ nghiªn cøu næi tiÕng ®· viÕt vÒ Sªcxpia víi mét khèi l­îng lín h¬n rÊt nhiÒu lÇn toµn bé s¸ng t¸c cña «ng. Chóng ta dÞch Sªcxpia, viÕt vÒ Sªcxpia, b×nh phÈm vÒ Sªcxpia, nãi chuyÖn vÒ Sªcxpia vµ ®Æc biÖt tõ th¸ng t­ n¨m 1964, chóng ta cïng víi toµn thÓ nh©n lo¹i kû niÖm 400 n¨m ngµy sinh cña «ng. Song b»ng kinh nghiÖm còng nh­ vèn hiÓu biÕt cña b¶n th©n, t«i chØ xin tiÕp Footer Page 4 of 95. 4 Header Page Kho¸ 5 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu cËn ®Ò tµi tõ gãc ®é nghÖ thuËt x©y dùng bi kÞch trong mét sè vë bi kÞch tiªu biÓu cña Sªcxpia trªn c¬ së xö lý c¸c v¨n b¶n b»ng tiÕng ViÖt. Qua kÕt qu¶ ®iÒu tra, kh¶o s¸t chóng t«i nhËn thÊy cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ Uyliam Sªcxpia nh­ sau: M¸c vµ ¡nghen - nh÷ng nhµ s¸ng lËp ra chñ nghÜa khoa häc x· héi ®· ®¸nh gi¸ cao t­ t­ëng, tµi n¨ng nghÖ thuËt cña Sªcxpia trong lÞch sö ngµnh kÞch. Trong bøc th­ (19-4-1859) gãp ý cho Latxan vÒ vë “Frazevon Sickingen” cña «ng, M¸c ®· khuyªn Latxan nªn “Sªcxpia ho¸” thay v× “Sile ho¸” [14.367]. §ång thêi M¸c khuyªn Latxan vµ ®ã còng lµ mét lêi kh¼ng ®Þnh, r»ng: “Anh nªn lµm theo Sªcxpia nhiÒu h¬n n÷a”. Còng phª ph¸n vë kÞch Êy ¡nghen viÕt: “Lèi thÓ hiÖn cña c¸c t¸c gi¶ ngµy x­a b©y giê kh«ng ®ñ n÷a vµ ë ®©y, theo t«i nghÜ th× cã lÏ sÏ kh«ng ph¶i lµ dë nÕu anh chó träng nhiÒu h¬n n÷a vai trß cña Sªcxpia trong lÞch sö ngµnh kÞch” [14.374]. Vµ «ng còng nhÊn m¹nh r»ng: “Theo quan niÖm vÒ kÞch cña t«i, lµ kh«ng thõa nhËn ng­êi ta ch¹y theo lý t­ëng mµ quªn mÊt thùc tÕ, ch¹y theo Sile mµ quªn mÊt Sªcxpia” [15.376]. Trong th­ göi M¸c ( mång 10 th¸ng Ch¹p n¨m 1837) ¡nghen ®¸nh gi¸ cao Sªcxpia, «ng viÕt: “ChØ mét mµn thø nhÊt cña vë Mery Wives còng thÊy cã nhiÒu sinh ®éng vµ nhiÒu thùc tÕ h¬n lµ toµn bé v¨n häc §øc” [14.413]. M¸c cßn cho r»ng: “C¸c s¸ng t¸c cña Sªcxpia lµ mét trong nh÷ng ®Ønh cao cña nÒn nghÖ thuËt thÕ giíi” [15.75]. G.Biªlinxki còng kh«ng giÊu næi c¶m xóc th¸n phôc, ca ngîi khi viÕt nh÷ng dßng sau ®©y: “Sªcxpia thÇn th¸nh vµ vÜ ®¹i, Sªcxpia kh«ng mét ai s¸nh kÞp ®· «m lÊy c¶ ®Þa ngôc trÇn gian vµ thiªn ®­êng. Nh­ mét chóa tÓ cña tù nhiªn ®· b¾t c¶ c¸i ¸c ph¶i triÒu cèng cho m×nh vµ trong c¸i nh×n ®Çy c¶m høng «ng ®· nghe nhÞp ®Ëp m¹nh cña vò trô. Mçi vë kÞch cña «ng lµ mét vò trô thu nhá” [22.293]. Nh÷ng lêi t«n vinh Êy ch¾c r»ng tr­íc khi mÊt Sªcxpia còng kh«ng thÓ ngê tíi. Nh©n lo¹i ®· tèn nhiÒu giÊy mùc ca ngîi kh«ng biÕt tiÕc mµ vÉn kh«ng sao lµm næi bËt sù vÜ ®¹i cña «ng. Ngµnh “Sªcxpia häc” ra ®êi – mét ngµnh khoa häc chuyªn nghiªn cøu vÒ Sªcxpia ®· ®¸nh dÊu vÞ trÝ, vai trß vµ ¶nh h­ëng lín lao cña «ng ®èi víi toµn thÓ nh©n lo¹i. T×m hiÓu nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ Sªcxpia, chóng t«i tæng hîp vµ tr×nh bµy theo c¸c vÊn ®Ò sau: Footer Page 5 of 95. 5 Header Page Kho¸ 6 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu 1. Quan ®iÓm vÒ c¸i bi, bi kÞch C¸i bi lµ mét ph¹m trï mü häc cã mÆt tõ rÊt sím trong lÞch sö mü häc tån t¹i bªn c¹nh c¸i ®Ñp, c¸i hµi… Ngay tõ thêi cæ ®¹i Hy L¹p cïng víi lÞch sö ph¸t triÓn cña nh÷ng t­ t­ëng mü häc, b¶n chÊt cña c¸i bi lu«n lµ ®èi t­îng quan t©m cña c¸c triÕt gia, cña c¸c nhµ lý luËn, c¸c nhµ mü häc cã tªn tuæi. Víi t¸c phÈm “NghÖ thuËt thi ca”, Arixtote ®­îc coi lµ ng­êi cã c«ng ®Çu trong viÖc nghiªn cøu mét c¸ch s©u s¾c vµ cã hÖ thèng vÒ b¶n chÊt cña bi kÞch. ¤ng quan niÖm: “Bi kÞch lµ sù b¾t ch­íc c¸c hµnh ®éng nghiªm tóc vµ cao th­îng, hµnh ®éng nµy cã quy m« nhÊt ®Þnh”. “Bi kÞch nh»m miªu t¶ nh÷ng ng­êi tèt h¬n mäi ng­êi nªn ta vÉn b¾t ch­íc nh÷ng ho¹ sÜ vÏ ch©n dung giái. Tøc lµ khi vÏ, ng­êi nµo ®­îc vÏ hä cßn vÏ ng­êi ®ã ®Ñp h¬n thùc”, “Bi kÞch lµm trong s¹ch ho¸ nh÷ng c¶m xóc t­¬ng tù qua c¸c khªu gîi sù xãt th­¬ng vµ khñng khiÕp” [5.58]. KÕ thõa vµ ph¸t triÓn nh÷ng thµnh tùu trong di s¶n lý luËn mü häc cña qu¸ khø ®Æc biÖt lµ nh÷ng t­ t­ëng rÊt s©u s¾c trong quan ®iÓm cña Arixtote – «ng tæ cña ngµnh lý luËn v¨n häc nªu ra: Bi kÞch lµ mét thÓ lo¹i kÞch trong ®ã cã sù xung ®ét gi÷a xÊu vµ tèt. Trong ®ã ng­êi tèt cã “hµnh ®éng nghiªm tóc vµ cao th­îng” nh­ng l¹i chÞu bÊt h¹nh thËm chÝ lµ c¸i chÕt. Mét sè nhµ nghiªn cøu, phª b×nh v¨n häc ViÖt Nam cho r»ng: “C¸i bi t¹o ra mét c¶m xóc thÈm mü phøc hîp bao hµm c¶ nçi ®au xãt, niÒm h©n hoan lÉn nçi sî h·i khñng khiÕp. C¸i bi th­êng ®i lªn víi nçi ®au vµ c¸i chÕt song b¶n th©n nçi ®au vµ c¸i chÕt ch­a ph¶i lµ c¸i bi. Chóng chØ trë thµnh c¸i bi khi h­íng tíi vµ kh¼ng ®Þnh c¸i bÊt tö vÒ mÆt tinh thÇn cña con ng­êi” [23.37]. Cßn vÒ bi kÞch, c¸c nhµ nghiªn cøu cho r»ng “Bi kÞch – mét thÓ cña lo¹i h×nh kÞch, th­êng ®­îc coi nh­ lµ ®èi lËp víi hµi kÞch. Bi kÞch ph¶n ¸nh kh«ng ph¶i b»ng tù sù mµ b»ng hµnh ®éng cña nh©n vËt chÝnh, mèi xung ®ét kh«ng thÓ ®iÒu hoµ ®­îc gi÷a c¸i thiÖn vµ c¸i ¸c, c¸i cao c¶ vµ c¸i thÊp hÌn…diÔn ra trong mét t×nh huèng cùc k× c¨ng th¼ng mµ nh©n vËt th­êng tho¸t ra khái nã b»ng c¸i chÕt bi th¶m g©y nªn nh÷ng suy t­ vµ xóc ®éng m¹nh mÏ ®èi víi c«ng chóng” [23.19]. Hªghen lµ ng­êi cã c«ng nghiªn cøu toµn diÖn nhÊt vÒ c¸i bi vµ bi kÞch. Theo «ng vÊn ®Ò trung t©m trong lý luËn vÒ c¸i bi lµ b¶n chÊt lµ tÝnh c¸ch cña nh©n vËt trung t©m vµ xung ®ét bi kÞch mµ tÝnh c¸ch ph¶i tr¶i qua. ¤ng cho r»ng: “C¸i chÕt trong bi kÞch lµ sù kh¼ng ®Þnh môc ®Ých nguyªn t¾c cña tÝnh c¸ch bi kÞch chø kh«ng thÓ tõ bá Footer Page 6 of 95. 6 Header Page Kho¸ 7 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu nã…” ®èi víi «ng bi kÞch hiÖn ®¹i lµ sù tiÕp tôc cña kÞch cæ ®¹i (Etsil¬ vµ X«ph«kl¬) vµ ph¶i häc tËp ®­îc “mét kiÓu bi kÞch mÉu mùc” g¾n liÒn víi tªn tuæi cña Sªcxpia. Trong lêi giíi thiÖu bi kÞch cæ ®iÓn Ph¸p, T«n Gia Ng©n còng nhËn ®Þnh: “Nguyªn t¾c s¸ng t¸c bi kÞch cña Sªcxpia th­êng ®­îc dïng lµm tiªu chuÈn ®Ó ®¸nh gi¸ nghÖ thuËt cña c¸c vë bi kÞch cæ ®iÓn Ph¸p” [25.134]. T¸c gi¶ §ç V¨n Khang khi nghiªn cøu vÒ bi kÞch còng cã nh÷ng kiÕn gi¶i kh¸ ®éc ®¸o, «ng cho r»ng trong cuéc sèng bi kÞch cã t¸c dông gi¸o dôc con ng­êi. NÕu nh­ trong hµi kÞch ngoµi nhiÖm vô “uèn n¾n söa ch÷a nh÷ng khuyÕt tËt nh»m tèng tiÔn c¸i xÊu xa, tµn b¹o vµ l¹c hËu vµo qu¸ khø mét c¸ch víi nhiÖm vô mµu s¾c c¶m thô tinh tÕ cho con ng­êi”. Th× bi kÞch l¹i lµ “mét lo¹i h×nh thÈm mÜ nghiªm trang dïng tiÕng khãc ®Ó r¨n ®êi”. ChÝnh v× vËy, bi kÞch lµ mét thÓ lo¹i kÞch mang ý nghÜa triÕt lý s©u xa. Gulaep trong cuèn “Lý luËn v¨n häc” cho r»ng: “Bi kÞch lµ mét t¸c phÈm kÞch ®­îc x©y dùng trªn mét xung ®ét thÓ hiÖn vÒ mÆt thÈm mü nh÷ng m©u thuÉn tån t¹i trong cuéc sèng, gi÷a kh¸t väng chñ quan cña c¸ nh©n con ng­êi vµ kh¶ n¨ng kh¸ch quan kh«ng thÓ thùc hiÖn ®­îc cña nã. Nh÷ng xung ®ét trong bi kÞch n¶y sinh do nh÷ng hoµn c¶nh nµy hay hoµn c¶nh kh¸c, ®­îc kÕt thóc b»ng sù huû diÖt cña con ng­êi.” [6.294]. Theo «ng, nh÷ng vë kÞch cña c¸c nhµ viÕt kÞch thêi ®¹i míi (Sªcxpia) xung ®ét b¾t nguån tõ ®êi sèng x· héi, nã mÊt dÇn tÝnh chÊt thÇn bÝ. Nh÷ng quan niÖm trªn rÊt s¸t víi thùc tÕ bi kÞch cña Sªcxpia giai ®o¹n tõ 1601 – 1608 “Giai ®o¹n cña nh÷ng bi kÞch bÊt hñ” thÓ hiÖn trong quan ®iÓm s¸ng t¸c cña Sªcxpia. Trong cuèn “Lich sö s©n khÊu thÕ giíi” tËp 2 – nhµ xuÊt b¶n V¨n ho¸ Hµ Néi 1977, M«-cun-xki nhËn ®Þnh: “Trong c¸c t¸c phÈm thuéc giai ®o¹n s¸ng t¸c thø hai cña Sªcxpia lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn rùc rì cao nhÊt cña nghÖ thuËt hiÖn thùc cña nhµ viÕt kÞch vÜ ®¹i. TÊt c¶ ë ®©y ®Òu ®­îc chãi räi b»ng ¸nh s¸ng mÆt trêi rùc rì”[15.149]. Cã thÓ nãi, c¸c t¸c phÈm cña giai ®o¹n nµy kh«ng nh÷ng ph¶n ¸nh m©u thuÉn s©u s¾c nhÊt cña toµn bé ®êi sèng x· héi khi mµ chÕ ®é phong kiÕn ®ang dÇn ®­îc thay thÕ bëi chÕ ®é míi t­ s¶n mµ cßn ®¸nh dÊu mét b­íc chuyÓn biÕn quan träng trong t­ t­ëng cña Sªcxpia. ¤ng cßn viÕt: “Sù vÜ ®¹i cña Sªcxpia cßn thÓ hiÖn ë chç trong buæi b×nh minh cña sù ph¸t triÓn T­ b¶n chñ nghÜa «ng ®· nªu ra trong t¸c phÈm cña m×nh d­íi mét h×nh thøc hiÖn thùc s©u s¾c, tÝnh chÊt v« nh©n ®¹o cña nh÷ng quan hÖ míi nµy ®èi víi sù ph¸t triÓn cña c¸ nh©n con ng­êi”. Footer Page 7 of 95. 7 Header Page Kho¸ 8 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu Mét ®Êt n­íc ®ang ®­îc håi sinh lín m¹nh d­íi sù trÞ v× cña n÷ hoµng ElizabÐt I, loµi ng­êi ®· tù gi¶i phãng ra khái xiÒng xÝch cña chÕ ®é phong kiÕn Trung cæ võa míi kÞp ngÈng ®Çu lªn vµ ®øng dËy trong toµn bé tÇm vãc hïng vÜ cña m×nh th× ngay ë ®Êy ®· bÞ ®Ì bÑp vµ bãp mÐo bëi c¸i thÕ giíi vô lîi, ®am mª dôc väng cña c¸ nh©n con ng­êi. V× vËy, chóng t«i nhËn thÊy cã kh¸ nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ bi kÞch cña Sªcxpia nªn ng­êi ta gäi bi kÞch cña «ng lµ “Bi kÞch cña nh÷ng dôc väng ®en tèi cña thêi ®¹i Phôc H­ng” [15.183]. 2. C¸c c«ng tr×nh vÒ kÞch vµ bi kÞch cña Sªcxpia 2.1. Gi¸o tr×nh Trong gi¸o tr×nh: “LÞch sö v¨n häc Ph­¬ng T©y”, c¸c t¸c gi¶ ®· ®Ò cËp ®Õn Sªcxpia ë nhiÒu mÆt: cuéc ®êi, qu¸ tr×nh s¸ng t¸c, c¸c thÓ tµi kÞch cïng c¸c néi dung, ý nghÜa cña c¸c vë kÞch nãi chung. ë phÇn bi kÞch, t¸c gi¶ L­¬ng Duy Trung viÕt: “T¸c phÈm bi kÞch cña Sªcxpia thËt mu«n mµu, mu«n vÎ phong phó ®Õn l¹ th­êng”. ChÝnh v× vËy mµ V.Huyg« gäi Sªcxpia lµ “Con ng­êi ®¹i d­¬ng”. Ngoµi ra, t¸c gi¶ cßn nhÊn m¹nh: Chñ nghÜa hiÖn thùc cña Sªcxpia thÓ hiÖn trong viÖc x©y dùng c¸c nh©n vËt hÕt søc sinh ®éng vµ s¾c nÐt, nhµ v¨n ®· c¸ tÝnh ho¸ cao ®é nh©n vËt cña m×nh khiÕn cho c¸c nh©n vËt cña «ng ®· lµ “Nh÷ng con ng­êi nµy chø kh«ng ph¶i lµ con ng­êi chung chung mê nh¹t nµo”. Cßn vÒ ng«n ng÷ trong kÞch cña Sªcxpia nãi chung, t¸c gi¶ L­¬ng Duy Trung viÕt: “KÞch cña Sªcxpia lµ kho ng«n ng÷ v« tËn. Kho ng«n ng÷ ®ã chøa rÊt nhiÒu tôc ng÷, thµnh ng÷, c©u ®è, bµI h¸t d©n gian…Ng«n ng÷ trong kÞch cña Sªcxpia lµ mét ph­¬ng tiÖn hÕt søc ®¾c lùc lµm næi bËt tÝnh c¸ch nh©n vËt” [22.265]. Tuy nhiªn, nh÷ng nhËn ®Þnh trªn vÒ nghÖ thuËt kÞch cña Sªcxpia míi chØ dõng l¹i ë møc ®é kh¸i qu¸t. Trong “V¨n häc Ph­¬ng T©y”, t¸c gi¶ Phïng V¨n Töu khi ®¸nh gi¸ cao bi kÞch cña Sªcxpia ®· viÕt: “Bé hµi kÞch cña Sªcxpia kh«ng næi tiÕng b»ng bi kÞch cña «ng s¸ng t¸c sau nµy. §iÒu ®ã chøng tá ë thÕ kû XVI ë n­íc Anh, Sªcxpia lµ mét c©y bót viÕt bi kÞch rÊt tµi ba”. Trong “LÞch sö v¨n häc Anh trÝch yÕu”, t¸c gi¶ NguyÔn Thµnh Thèng nghiªn cøu Sªcxpia kh«ng chØ víi t­ c¸ch mét danh nh©n v¨n häc mµ cßn lµ mét danh nh©n s©n khÊu. Trong c«ng tr×nh nµy, t¸c gi¶ ®· kh¶o s¸t kÞch cña Sªcxpia theo tõng thêi k× s¸ng Footer Page 8 of 95. 8 Header Page Kho¸ 9 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu t¸c, tãm t¾t s¬ l­îc c¸c t¸c phÈm trong ®ã cã c¸c vë bi kÞch: H¨mlet, ¤tenl«, M¾c bÐt… Cuèn “LÞch sö s©n khÊu thÕ giíi” tËp 2 lµ mét c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ Sªcxpia víi t­ c¸ch mét danh nh©n s©n khÊu. ë phÇn bi kÞch, s¸ng t¸c cã ®Ò cËp ®Õn t×nh thÕ bi kÞch, tÝnh c¸ch nh©n vËt th­êng gÆp trong nh©n vËt cña Sªcxpia. Tuy nhiªn vÊn ®Ò chØ míi ®Ò cËp, nghiªn cøu d­íi gãc ®é néi dung x· héi häc chø ch­a ph¶i lµ gãc ®é thi ph¸p. Ngoµi ra, t¸c gi¶ cßn nhËn ®Þnh sù vÜ ®¹i cña Sªcxpia cßn thÓ hiÖn trong c¸c t¸c phÈm bi kÞch… Trong c¸c vë kÞch cña m×nh, Sªcxpia ®· chØ ra mét c¸ch râ rµng vµ hÕt søc thuyÕt phôc r»ng nh÷ng bi kÞch ®ã kh«ng ph¶i lµ do c¸ nh©n con ng­êi mµ do hoµn c¶nh x· héi mang l¹i dÉn tíi sù n¶y në tÝnh c¸ch nh©n vËt, ®iÒu ®ã lµm cho con ng­êi kh¸c ®i. T¸c gi¶ cßn ®Ò cËp ®Õn ng«n ng÷ kÞch cña Sªcxpia: “Ng«n ng÷ cña Sªcxpia còng phong phó nh­ nh÷ng nh©n tè kh¸c trong s¸ng t¸c cña «ng. Chóng ta b¾t gÆp trong kÞch cña Sªcxpia võa th¬ ca cao c¶, võa thø v¨n xu«i th« bØ nhÊt, võa nh÷ng suy luËn triÕt lý s©u xa, võa sù s¾c s¶o ngoµi ®­êng phè, võa nh÷ng t×nh c¶m s¸ng chãi, võa lêi ¨n tiÕng nãi l¹nh lïng trong c«ng viÖc” [15.84]. Vµ t¸c gi¶ ®em so s¸nh ng«n ng÷ cña Sªcxpia vµ ng«n ng÷ cña c¸c nhµ v¨n cæ ®iÓn trong ®ã cã Puskin, «ng nhÊn m¹nh r»ng: “Trong Sªcxpia kh«ng cã sù v¨n hoa qu¸ khÝch vµ nÕu nh­ c¸c bi kÞch cña Sªcxpia còng nãi n¨ng nh­ nh÷ng ng­êi gi÷ ngùa th× chóng ta kh«ng lÊy lµm l¹ v× chóng ta c¶m thÊy c¸c ngµi quý téc còng ph¶i nãi n¨ng b×nh th­êng nh­ nh÷ng ng­êi b×nh th­êng”. Tuy nh÷ng vÊn ®Ò trªn cßn s¬ l­îc nh­ng chÝnh nh÷ng nhËn ®Þnh nµy ®· gióp chóng t«i hiÓu s©u s¾c h¬n vÒ nghÖ thuËt bi kÞch trong mét sè vë bi kÞch cña Sªcxpia. 2.2. C¸c s¸ch chuyªn kh¶o, tõ ®iÓn v¨n häc, t¹p chÝ v¨n häc Hai cuèn s¸ch viÕt vÒ Sªcxpia, cuèn thø nhÊt cña NguyÔn §øc Nam vµ L­¬ng Duy Trung; cuèn thø hai cña Vò §×nh Phßng ®Òu viÕt vÒ Sªcxpia d­íi d¹ng mét truyÖn danh nh©n nh­ cuèn phim ®Æc t¶ cuéc ®êi cña Sªcxpia tõ thuë Êu th¬ sèng cïng gia ®×nh ®Õn nh÷ng ngµy lang thang trªn ®­êng phè ®· cã ®­îc mét vÞ trÝ mµ mäi ng­êi kÝnh phôc – mét kÞch gia xuÊt s¾c cña thêi ®¹i Phôc H­ng. Hai cuèn s¸ch nµy cung cÊp rÊt nhiÒu t­ liÖu vÒ cuéc ®êi, sù nghiÖp, nh÷ng ¶nh h­ëng cña cuéc sèng ®Õn s¸ng t¸c cña Sªcxpia. Tuy nhiªn vÒ nghÖ thuËt x©y dùng bi kÞch ch­a ®Ò cËp ®­îc mét c¸ch s©u s¾c. Footer Page 9 of 95. 9 Header Page Kho¸ 10 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu Trong “Tõ ®iÓn v¨n häc”, trang 279, 280 môc “Shakepeare” t¸c gi¶ NguyÔn V¨n Kho¶ biªn so¹n ®· ®Ò cËp nh÷ng nÐt kh¸i qu¸t vÒ th©n thÕ vµ sù nghiÖp cña Sªcxpia, ®¸nh gi¸ cao sù cèng hiÕn cña «ng víi t­ c¸ch lµ mét kÞch gia lín nhÊt cña mäi quèc gia vµ mäi thÕ kØ. ¤ng kh¼ng ®Þnh: “Sªcxpia lµ mét c©y bót s¸ng t¸c kÞch cã tµi x©y dùng ®­îc nh÷ng t¸c phÈm kh«ng nh÷ng s©u s¾c vÒ néi dung mµ cßn hÕt søc sinh ®éng víi nh÷ng t×nh huèng khi c¨ng th¼ng khi dån dËp víi nh÷ng nh©n vËt ®­îc c¸ thÓ ho¸ cao ®é”. Song nghÖ thuËt x©y dùng bi kÞch kh«ng ®­îc t¸c gi¶ ®Ò cËp ®Õn trong c«ng tr×nh nµy. Gi¸o s­ §Æng Thai Mai trong bµi viÕt: “KØ niÖm 400 n¨m ngµy sinh cña Sªcxpia” (T¹p chÝ v¨n häc 6/1964) kh¼ng ®Þnh vai trß , vÞ trÝ cña Sªcxpia trong mäi lÜnh vùc vµ ¶nh h­ëng to lín cña Sªcxpia víi nghÖ thuËt ViÖt Nam: “Sªcxpia kh«ng ph¶i lµ mét nhµ v¨n xa l¹ ®èi víi c«ng chóng ViÖt Nam. Tr­íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, giíi trÝ thøc, giíi v¨n nghÖ ViÖt Nam vÉn h©m mé kÞch cña Sªcxpia qua c¸c b¶n dÞch tiÕng Ph¸p vµ nguyªn v¨n b»ng tiÕng Anh. D­íi chÕ ®é d©n chñ céng hoµ ngµy nay, chóng ta dÞch nh÷ng vë kÞch lín cña Sªcxpia. C¸c nhµ nghiªn cøu kÞch nãi, c¸c nhµ nghiªn cøu v¨n häc Anh, bé m«n V¨n häc n­íc ngoµi cña c¸c tr­êng ®¹i häc chóng ta ®· giíi thiÖu, ph©n tÝch kÞch Sªcxpia, gi¶ng d¹y Sªcxpia. §«ng ®¶o b¹n ®äc ®· ®¸nh gi¸ cao nghÖ thuËt còng nh­ néi dung t­ t­ëng cña kÞch Sªcxpia”. Gi¸o s­ cßn nhÊn m¹nh nh÷ng yªu cÇu cÇn ph¶i t×m hiÓu, häc tËp nh÷ng kinh nghiÖm nghÖ thuËt cña Sªcxpia: “Khi ta nãi ®Õn tÝnh vÜnh cöu cña mét kiÖt t¸c th× ®ång thêi còng cã nghÜa lµ ta thõa nhËn tÝnh hiÖn ®¹i. D­íi con m¾t cña quÇn chóng ®éc gi¶ ViÖt Nam ngµy nay, nh÷ng con ng­êi ®ang phÊn ®Êu cho ®éc lËp tù do vµ h¹nh phóc cña d©n téc… th× nghÖ thuËt viÕt kÞch cña Sªcxpia cã mét ý nghÜa lÞch sö ®Æc biÖt phong phó… ®èi víi nhµ nghiªn cøu v¨n häc, víi nhµ v¨n, nhµ viÕt kÞch ViÖt Nam chóng ta, s¸ng t¸c kÞch cña Sªcxpia vÉn lu«n ®­îc xem träng, nh­ nh÷ng mÉu mùc ®Ó häc hái vÒ mÆt nghÖ thuËt ”. Lêi giíi thiÖu cña Nh÷ Thµnh trong “TuyÓn tËp kÞch Sªcxpia” ®Ò cËp c«ng phu ®Õn Sªcxpia trong nhiÒu lÜnh vùc: Qu¸ tr×nh s¸ng t¸c, quan ®iÓm cña c¸c thÓ tµi kÞch: KÞch lÞch sö, hµi kÞch, bi kÞch…Tuy nhiªn ë cÊp ®é lêi giíi thiÖu, «ng chØ ®Ò cËp s¬ l­îc chø ch­a thùc sù chó ý ®i s©u vµo nghÖ thuËt x©y dùng bi kÞch cña Sªcxpia. Bµi viÕt cña L· Nguyªn trong “Nh©n vËt cña Sªcxpia trong bèi c¶nh v¨n ho¸ lÞch sö” nghiªn cøu nh©n vËt H¨mlet (trong vë kÞch cïng tªn) trong bèi c¶nh v¨n ho¸ Anh thêi kú Phôc H­ng. T¸c gi¶ L· Nguyªn cho r»ng: “TrÝ tuÖ, sù ®èi lËp gi÷a trÝ tuÖ Footer Page 10 of 95. 10 Header Page Kho¸ 11 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu vµ sù ngu dèt lµ nh÷ng ®Ò tµi phæ biÕn trong v¨n häc vµ trong triÕt häc thßi Phôc H­ng”. ¤ng cßn nhÊn m¹nh r»ng: “ChÝnh nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö x· héi thêi Phôc H­ng ®· sinh ra tÊn bi kÞch H¨mlet… ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ Êy ®· lµm n¶y sinh m©u thuÉn trong t­ t­ëng vµ hµnh ®éng cña nh©n vËt”. Cuèi cïng t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh: H¨mlet chÝnh lµ t­îng ®µi bi kÞch “khæ v× trÝ tuÖ” [T¹p chÝ V¨n häc sè 4/1999]. Nh­ vËy trong bµi viÕt nµy, t¸c gi¶ míi chØ dõng l¹i ë viÖc ®i nghiªn cøu t×m hiÓu mét vë bi kÞch tiªu biÓu nhÊt cña Sªcxpia. H¬n n÷a vÒ nghÖ thuËt, t¸c gi¶ míi chØ nh¾c ®Õn mét c¸ch chung chung kh¸i qu¸t vÒ mét ph­¬ng diÖn cña nghÖ thuËt bi kÞch (nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt) mµ ch­a chó träng ®Õn nhiÒu vë kÞch kh¸c cña Sªcxpia còng cã thÓ ®­îc coi lµ mÉu mùc. Tãm l¹i, nghiªn cøu lÞch sö vÊn ®Ò, chóng t«i nhËn thÊy: c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Òu chØ ra ®­îc sù ®ãng gãp cña Sªcxpia trong lÜnh vùc kÞch ®Æc biÖt lµ hµi kÞch vµ bi kÞch. §ång thêi kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ cña bi kÞch trong sù nghiÖp s¸ng t¸c cña «ng ë giai ®o¹n thø hai (1601 - 1608). Tuy nhiªn c¸c t¸c gi¶ míi chØ chó träng ®Õn néi dung t­ t­ëng kÞch mµ Ýt ®Ò cËp s©u s¾c ®Õn nghÖ thuËt bi kÞch cña Sªcxpia. VÊn ®Ò nghÖ thuËt x©y dùng bi kÞch trong c¸c vë bi kÞch cña Sªcxpia ch­a ®­îc nghiªn cøu mét c¸ch tho¶ ®¸ng, míi chØ dõng l¹i ë cÊp ®é kh¸i qu¸t s¬ l­îc ch­a thµnh hÖ thèng. MÆc dï vËy, nh÷ng nhËn ®Þnh trªn ®©y sÏ nh÷ng ®Þnh h­íng hÕt søc quý b¸u gióp chóng t«i cã c¸i nh×n ®óng ®¾n vµ tù tin h¬n trong viÖc triÓn khai ®Ò tµi kho¸ luËn “NghÖ thuËt x©y dùng bi kÞch trong mét sè vë bi kÞch tiªu biÓu cña Sªcxpia”. III. Ph¹m vi nghiªn cøu Uyliam Sªcxpia lµ mét kÞch t¸c gia lín cã tÇm cì thÕ giíi. ¤ng s¸ng t¸c c¶ bi kÞch vµ hµi kÞch trong ®ã bi kÞch chiÕm mét sè l­îng ®¸ng kÓ. Song do khu«n khæ h¹n chÕ cña kho¸ luËn nªn t«i chØ ®Ò cËp vÊn ®Ò ë gãc ®é nghÖ thuËt x©y dùng bi kÞch trong mét sè vë bi kÞch tiªu biÓu cña «ng. Mµ nãi tíi c¸c cë bi kÞch cña Sªcxpia th× chóng ta kh«ng thÓ bá qua yÕu tè rÊt quan träng gãp phÇn t¹o nªn sù thµnh c«ng cña t¸c phÈm ®ã chÝnh lµ nghÖ thuËt x©y dùng bi kÞch cña Sªcxpia. Trong giai ®o¹n thø hai – giai ®o¹n cña nh÷ng bi kÞch bÊt hñ ®¸nh dÊu mét b­íc chuyÓn biÕn quan träng trong thÕ giíi quan cña Sªcxpia. Qua ®ã, ta thÊy ®­îc nh÷ng ®ãng gãp vµ t¹o riªng cña «ng. Cô thÓ viÖc nghiªn cøu chñ yÕu trªn v¨n b¶n nghÖ thuËt cña c¸c vë bi kÞch sau: 1. H¨mlet (1601) Footer Page 11 of 95. 11 Header Page Kho¸ 12 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu 2. ¤tenl« (1604) 3. Macbet (1605) Tuy nhiªn trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, chóng t«i cã sö dông mét sè t¸c phÈm bi kÞch kh¸c ®Ó lµm næi bËt vµ hoµn thiÖn h¬n nghÖ thuËt x©y dùng bi kÞch cña Sªcxpia. Tãm l¹i nghiªn cøu Sªcxpia tõ gãc ®é nghÖ thuËt bi kÞch tøc lµ xem xÐt nhµ viÕt kÞch ®· sö dông nghÖ thuËt bi kÞch nh­ thÕ nµo ®Ó t¹o ra gi¸ trÞ thÈm mÜ cã ý nghÜa x· héi g¾n liÒn víi Chñ nghÜa nh©n v¨n thêi Phôc H­ng. IV. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi, chóng t«i sö dông mét sè ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu cô thÓ sau: 1. Ph­¬ng ph¸p kh¶o s¸t v¨n b¶n (c¸c vë kÞch cña Uyliam Sªcxpia ®· dÞch ra tiÕng ViÖt). 2. Ph­¬ng ph¸p so s¸nh. 3. Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch, tæng hîp. C¸c ph­¬ng ph¸p trªn cã khi chóng t«i thùc hiÖn mét c¸ch ®éc lËp nh­ng còng cã khi ®­îc sö dông mét c¸ch céng gép ®Ó ®¹t ®­îc hiÖu qu¶ tèt h¬n trong kho¸ luËn nµy. Footer Page 12 of 95. 12 Header Page Kho¸ 13 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu PhÇn néi dung Ch­¬ng I: C¸i bi vµ nghÖ thuËt bi kÞch I.1. Kh¸i niÖm vÒ c¸i bi Trong mçi c¸ nh©n con ng­êi ®Òu tån t¹i nh÷ng cung bËc cña tr¹ng th¸i t©m lÝ nh­ ®ång t×nh hoÆc ph¶n ®èi, yªu hay ghÐt, cã nh÷ng kh¸t väng chÝnh ®¸ng hay kh«ng chÝnh ®¸ng… Vµ chóng ta thÊy chÝnh nh÷ng kh¸t väng cña con ng­êi lµ ranh giíi ®Ó x¸c ®Þnh nh©n c¸ch cña hä. H¬n n÷a, con ng­êi lu«n dùa vµo tiªu chuÈn cña c¸i ®Ñp ®Ó ®¸nh gi¸ tÊt c¶ nh÷ng biÓu hiÖn phøc t¹p ®an chÐo nhau trong ®êi sèng hµng ngµy. X· héi cµng ngµy cµng v¨n minh song vÉn kh«ng thÓ xo¸ bá hÕt t×nh tr¹nh ng­êi bãc lét ng­êi, c¸ lín nuèt c¸ bÐ r¬i vµo t×nh c¶nh “quÇn ng­ tranh thùc”. ThËm chÝ lµm cho nhiÒu ng­êi r¬i vµo c¶nh lÇm than, cùc khæ. Tõ nh÷ng vÊn ®Ò thùc tiÔn Êy cña cuéc sèng, con ng­êi ph¶i t×m c¸ch kh¾c phôc lçi lÇm cña m×nh ®Ó v­¬n tíi mét x· héi tèt ®Ñp kh«ng cã tiÕng kªu rªn cña nh÷ng kiÕp ng­êi bÊt h¹nh bÞ chµ ®¹p, khæ ®au. Nh­ thÕ bi kÞch còng lµ mét h×nh thøc gi¸o dôc con ng­êi. “Bi kÞch cho phÐp con ng­êi ta “lµm thanh s¹ch t©m hån”; gióp cho chóng ta cã ®­îc bµi häc vÒ lßng cao th­îng, vÒ sù can ®¶m” [8.64]. NÕu nh­ trong hµi kÞch cã mét vai trß quan träng lµ “dïng tiÕng c­êi ®Ó uèn n¾n cuéc sèng, tèng tiÔn c¸i cò vµ ®ãn nhËn c¸i míi mét c¸ch nhÑ nhµng nh­ng s©u s¾c”; th× trong bi kÞch “lµ mét lo¹i h×nh thÈm mü nghiªm trang dïng tiÕng khãc ®Ó r¨n ®êi”. Tuy nhiªn, chóng ta cÇn ph¶i ph©n biÖt ®­îc r»ng nÕu nh­ c¸i ®Ñp cã mÆt trong tù nhiªn, trong ®êi sèng x· héi vµ trong nghÖ thuËt th× c¸i bi kÞch lµ mét h×nh t­îng thÈm mÜ ®Æc biÖt kh«ng cã trong tù nhiªn, chØ tån t¹i trong x· héi vµ trong nghÖ thuËt. Footer Page 13 of 95. 13 Header Page Kho¸ 14 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu Bëi v× nã lµ mét t×nh huèng cña con ng­êi trong cuéc sèng x· héi loµi ng­êi. MÆt kh¸c, cßn ph¶i hiÓu ®­îc bi kÞch ë ®©y kh«ng ®¬n thuÇn chØ lµ c¸i chÕt g¾n liÒn víi nh÷ng tæn thÊt nÆng nÒ v× theo c¸c nhµ nghiªn cøu quan niÖm: B¶n chÊt cña bi kÞch th­êng g¾n liÒn víi sù mÊt m¸t ®au th­¬ng song kh«ng ph¶i sù mÊt m¸t ®au th­¬ng nµo còng lµ c¸i bi. Nh­ vËy chóng ta thÊy r»ng b¶n chÊt cña bi kÞch còng vÉn lµ sù mÊt m¸t ®au th­¬ng. H¬n n÷a ®Ó thÊy ®­îc vÊn ®Ò vÒ b¶n chÊt cña bi kÞch, chóng t«i ®· dÉn ra rÊt nhiÒu quan ®iÓm cña nh÷ng nhµ t­ t­ëng lçi l¹c ë phÇn trªn. Tuy nhiªn cÇn ph¶i cã mét kh¸i niÖm th«ng th­êng nhÊt vÒ c¸i bi. Sau ®©y lµ mét sè quan niÖm th«ng dông ®Ó hiÓu nhÊt vÒ bi kÞch: + Theo Arixtote – nhµ triÕt häc duy vËt, nhµ lÝ luËn, nhµ mÜ häc cæ ®¹i Hy L¹p quan niÖm: “Bi kÞch lµ sù m« pháng mét hµnh ®éng quan träng vµ trän vÑn cã quy m« nhÊt ®Þnh, [sù m« pháng] ®ã nhê vµo nh«n ng÷ - ng«n ng÷ nµy trong mçi phÇn cã sù trau chuèt kh¸c nhau; b»ng hµnh ®éng chø kh«ng ph¶i b»ng c©u chuyÖn kÓ, bi kÞch, qua c¸ch, (khªu gîi nªn - ND) sù xãt th­¬ng vµ sî h·i, thùc hiÖn sù thanh läc c¶m xóc t­¬ng tù” [1.190]. + I.U.B«rep khi nghiªn cøu vÒ ph¹m trï mü häc trong ®ã cã c¸i bi, «ng quan niÖm: “Bi kÞch lµ sù tiªu vong c¶u mét hiÖn t­îng cã ý nghÜa tiÕn bé vÒ mÆt lÞch sö, mang mét ý nghÜa x· héi kh¸ch quan, hoÆc ch­a mÊt hÕt kh¶ n¨ng néi t¹i cña nã, ch­a ph¶i hoµn toµn ®· lçi thêi. C¸i bi kÞch lµ c¶nh chÕt hoÆc bÊt h¹nh nÆng nÒ cña nh©n vËt mµ nh÷ng ®Æc ®iÓm cña tÝnh c¸ch… vµ kÕt qu¶ kh¸ch quan cña hµnh ®éng ®Òu mang ý nghÜa tÝch cùc vÒ mÆt chÝnh trÞ, ®¹o ®øc vµ thÈm mü ®Òu mang gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh vÒ mÆt lÞch sö. C¸i bi kÞch lµ mét biÕn cè khªu gîi sù ®ång c¶m, c¶m xóc víi c¶nh tiªu vong vµ cã t¸c dông thÈm mü trong t©m hån ng­êi xem” [2.336]. Nh­ vËy khi t×m hiÓu vÒ c¸i bi, c¸c nhµ mü häc tr­íc M¸c tuy ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau nh­ng ®Òu chøa ®ùng nh÷ng kiÕn gi¶i ®éc ®¸o. Hä ®Òu nh×n thÊy c¸i bi kÞch lu«n chøa ®ùng vµ thÓ hiÖn c¸c mÆt ®èi lËp cña c¸c hiÖn t­îng x· héi, do ®ã nã cã tÝnh kh¸ch quan. Song mÆt chñ quan ë ®©y lµ viÖc t×m hiÓu c¸i bi kÞch thÓ hiÖn kh¸t väng muèn kh¸m ph¸ b¶n chÊt cña mét kiÓu quan hÖ ®Æc thï cña con ng­êi ®èi víi thÕ giíi – mét h×nh thøc ®éc ®¸o cña nhËn thøc vµ ®¸nh gi¸ hiÖn thùc. Footer Page 14 of 95. 14 Header Page Kho¸ 15 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu KÕ thõa vµ ph¸t triÓn nh÷ng ý kiÕn cña c¸c nhµ mü häc ë thÕ hÖ tr­íc, c¸c nhµ nghiªn cøu mü häc ë thÕ hÖ sau ®· ®­a ra nh÷ng kh¸i niÖm kh¸ qu¸t vµ ®Çy ®ñ h¬n vÒ bi kÞch: Trong “Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt” – nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x· héi – ViÖn ng«n ng÷ do Hoµng Phª chñ biªn quan niÖm: “Bi kÞch: nªu cuéc ®Êu tranh c¨ng th¼ng th­êng kÕt thóc b»ng sù hy sinh cña nh©n vËt chÝnh diÖn” [10.75]. Trong “Tõ ®iÓn V¨n häc” – nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x· héi 1983 TËp 1 cña NguyÔn §øc Nam quan niÖm: “Bi kÞch lµ mét thÓ lo¹i kÞch ®èi lËp víi hµi kÞch, th­êng miªu t¶ nh÷ng ng­êi l­¬ng thiÖn, dòng c¶m, anh hïng ®Êu tranh v× môc ®Ých tèt ®Ñp, mét lý t­ëng cao quý nh­ng trong ®iÒu kiÖn kh¸ch quan kh«ng cho phÐp thùc hiÖn khiÕn hä thÊt b¹i. Qua nh÷ng gian khæ, nh÷ng hy sinh, phÈm chÊt cao quý cña nh©n vËt næi bËt lªn, gîi c¶m hoÆc hÊp dÉn ng­êi ®äc, hoÆc ng­êi xem trong kh«ng khÝ bi tr¸ng” [Trang 67]. ¤ng cßn quan niÖm: nh©n vËt bi kÞch th­êng thÊt b¹i, lý t­ëng mµ hä ®Êu tranh kh«ng thùc hiÖn ®­îc nh­ng tinh thÇn cña hä gîi lªn sù kÝnh phôc vµ tin t­ëng trong lßng ng­êi xem. §ã lµ t¸c dông gi¸o dôc cña bi kÞch. Theo Gi¸o s­ TrÇn §×nh Sö: “Bi kÞch lµ mét thÓ cña kÞch, ®èi lËp víi hµi kÞch. Nã sö dông triÖt ®Ó søc m¹nh cña kÞch nh»m ph¶n ¸nh c¸i bi nh­ mét tr¹ng th¸i nh©n thÕ ®Ó mang l¹i cho nã mét ý nghÜa x· héi lín lao” [24.228]. VËy ®Ó hiÓu bi kÞch mét c¸ch s¾c nÐt vµ toµn diÖn h¬n chóng ta cÇn ®Æt nã trong t­¬ng quan víi hµi kÞch ®Ó thÊy râ h¬n b¶n chÊt cèt yÕu cña nã. Quan niÖm cña Arixtote: “Hµi kÞch lµ sù t¸i hiÖn nh÷ng ng­êi xÊu nhÊt tuy nhiªn kh«ng cã nghÜa lµ hoµn toµn ®éc ¸c, xÊu xa mµ chØ cã nghÜa lµ ®¸ng c­êi, lµ mét c¸i xÊu, c¸i ®¸ng c­êi, ®ã chØ lµ mét sù sai lÇm vµ c¸i xÊu nµo ®ã kh«ng ngõng g©y thèng khæ vµ sù kh«ng nguy h¹i cho ai c¶. V× vËy ®Ó khái ®i t×m thÝ dô ë ®©u xa ta xem ngay c¸i mÆt n¹ hµi kÞch: nã lµ mét c¸i g× xÊu xa, kú qu¸i nh­ng kh«ng thÓ hiÖn sù ®au khæ” [1.46]. Víi Tim«feep th× cho r»ng: hµi kÞch trong nghÜa réng nã thÓ hiÖn nh÷ng mèi xung ®ét ®­îc ®óc kÕt b»ng sù th¾ng lîi cña cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt. Theo nghÜa hÑp, ng­êi ta th­êng dïng ®Ó chØ c¸c t¸c phÈm trong ®ã cuéc ®Êu tranh kÕt thóc b»ng sù hoµ gi¶i cña hai bªn ®Êu tranh víi nhau. Lessing th× cho r»ng, hµi kÞch luyÖn tËp cho chóng ta “n¨ng lùc nhËn ra c¸i lè bÞch, ®¸ng c­êi” [24.229]. Footer Page 15 of 95. 15 Header Page Kho¸ 16 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu Theo gi¸o s­ TrÇn §×nh Sö th× “hµi kÞch lµ mét thÓ cña kÞch, ®èi lËp víi bi kÞch. NÕu bi kÞch lµ tiÕng khãc ®­a tiÔn h­¬ng hån ng­êi chÕt ®· lªn thiªn ®­êng, th× hµi kÞch lµ tiÕng c­êi ch«n vïi nh÷ng th©y ma cßn sèng xuèng ®Þa ngôc” [24.229]. VÒ tÝnh c¸ch ta thÊy: trong hµi kÞch tÝnh c¸ch cña nh©n vËt th­êng g¾n liÒn víi c¸i c­êi mµ c¸i c­êi lµ mét h×nh thøc chÕ ngù c¸i xÊu. D¸m c­êi c¸i xÊu lµ d¸m tin vµ tù kh¼ng ®Þnh sù tèt ®Ñp cña m×nh, kh«ng Ýt ra th× còng thõa nhËn r»ng c¸i xÊu lµ c¸i ®¸ng ghÐt, ®¸ng c­êi. V× vËy c¸i hµi rÊt gÇn víi c¸i xÊu, c¸i ®¸ng ghÐt, ®¸ng khinh… Kh¸c víi hµi kÞch, tÝnh c¸ch nh©n vËt bi kÞch kh«ng thÓ yÕu ®uèi còng nh­ kh«ng thÓ tiªu cùc hay ph¶n ®éng. Sù kh¸ng cù cña nh÷ng t­ t­ëng ®· mÊt hÕt tÝnh tiÕn bé, bi kÞch lÞch sö vøt vµo sät r¸c kh«ng cã chÊt bi mµ nã l¹i chØ mang tÝnh hµi s©u s¾c. C¸i bi lµ sù mÊt m¸t nh­ng sù mÊt m¸t cã lý t­ëng cña c¸i cao c¶, c¸i ®Ñp. Bëi vËy c¸i bi rÊt gÇn gòi víi c¸i cao c¶. Nãi tíi xung ®ét trong hµi kÞch th× xung ®ét trong bi kÞch cã nh÷ng nÐt kh¸c c¨n b¶n. NÕu xung ®ét trong hµi kÞch lµ xung ®ét gi÷a c¸i ®Ñp vµ mét bé phËn cña c¸i xÊu nh­ng kh«ng ®µnh phËn xÊu, lµ xung ®ét tù th©n cña mét bé phËn xÊu do nã cã tÝnh luån l¸ch vµo trong c¸i ®Ñp, m­în bãng c¸i ®Ñp vµ c¸i ®Ñp cã nhiÖm vô ph¸t ra luång ¸nh s¸ng cùc m¹nh ®Ó soi tá nh÷ng c¸i xÊu xa. Kh¸c víi xung ®ét trong hµi kÞch, xung ®ét trong bi kÞch lµ xung ®ét trùc diÖn gi÷a c¸i ®Ñp víi mét bé phËn cña c¸i xÊu vµ c¸i toµn bé xÊu. §ång thêi lµ xung ®ét cña c¶ hai phÝa ®ang vËn ®éng. Theo ¡nghen: “Xung ®ét bi kÞch n»m ë gi÷a yªu s¸ch tÊt yÕu vÒ mÆt lÞch sö vµ t×nh tr¹ng kh«ng tµi nµo thùc hiÖn ®­îc ®iÒu ®ã trong thùc tiÔn” [12.378]. Cã thÓ kh¸i qu¸t r»ng, bi kÞch ph¶n ¸nh nh÷ng m©u thuÉn gay g¾t, quyÕt liÖt th­êng kÕt thóc b»ng sù th¶m h¹i hoÆc c¸i chÕt cña nh©n vËt. Tuy kÕt thóc b»ng sù th¶m h¹i hay c¸i chÕt cña nh©n vËt nh­ng nã l¹i lµm næi bËt sù chiÕn th¾ng cña con ng­êi vµ ­íc väng cña con ng­êi ®êi ®êi bÊt tö. Tãm l¹i, nh÷ng lý luËn trªn ®©y vÒ c¸i bi xÐt tõ gãc ®é kh¸i niÖm vµ b¶n chÊt cña nã tuy ch­a thËt ®Çy ®ñ song nã cã ý nghÜa lµ tiÒn ®Ò, lµ c¬ së ®Ó t«i t×m hiÓu, nghiªn cøu nghÖ thuËt x©y dùng bi kÞch cña Sªcxpia. I.2. NghÖ thuËt bi kÞch C¸i bi lµ mét hiÖn t­îng quan träng trong x· héi vµ bi kÞch chÝnh lµ ®Ønh cao nhÊt cña nghÖ thuËt. Song chóng ta cÇn ph¶i hiÓu r»ng nghÖ thuËt bi kÞch lµ mét trong Footer Page 16 of 95. 16 Header Page Kho¸ 17 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p bëi ngoµi tÝnh phæ qu¸t nã cßn mang tÝnh d©n téc, chÞu ¶nh h­ëng s©u s¾c cña d©n téc ®· sinh ra nã. C¸c nhµ lý luËn cho r»ng bÊt kú mét nÒn nghÖ thuËt nµo dï lµ hµi kÞch hay bi kÞch cho dï rÊt kh¸c nhau nh­ng chóng bao giê còng g¾n liÒn víi d©n téc. H¬n n÷a khi nghiªn cøu vÒ m¶ng hµi kÞch, t¸c gi¶ §ç V¨n Khang cho r»ng: c¸c h×nh t­îng thÈm mü trong ®ã bao hµm c¶ hµi kÞch hay bi kÞch lµ hiÖn t­îng cã tÝnh phæ biÕn, nhiÒu nhµ lý luËn cho r»ng ®ã lµ tÝnh toµn nh©n lo¹i… §iÒu ®ã lµ bëi do sù cè kÕt ngµn ®êi vÒ l·nh thæ, vÒ ®êi sèng kinh tÕ – x· héi, c¸ch øng xö cña mét d©n téc cã mét h×nh th¸i t©m lý kh¸c nhau do ®ã còng t¹o thµnh m¹ch c¶m xóc vµ biÓu hiÖn h×nh th¸i kh¸c nhau. Trong cuèn “NghÖ thuËt thi ca”, Arixtote chia bi kÞch ra lµm bèn lo¹i, ®ã lµ: 1. Bi kÞch phøc t¹p 2. Bi kÞch cña nh÷ng nçi ®au khæ 3. Bi kÞch tÝnh c¸ch 4. Bi kÞch thÇn kú Kh¸c víi c¸ch ph©n chia cña Arixtote, trong cuèn “Mü häc ®¹i c­¬ng” t¸c gi¶ §ç V¨n Khang cho r»ng: bi kÞch rÊt ®a d¹ng, phong phó, phøc t¹p còng nh­ sù phong phó, phøc t¹p cña cuéc ®êi vËy. ¤ng chia bi kÞch ra lµm s¸u lo¹i sau: 1. Bi kÞch cña nh©n vËt chÕt trong ®ªm tr­êng ®en tèi 2. Bi kÞch cña c¸c nh©n vËt chÕt tr­íc b×nh minh 3. Bi kÞch cña c¸i cò 4. Bi kÞch cña c¸i xÊu xa 5. Bi kÞch cña sù lÇm lÉn, sù kÐm hiÓu biÕt hoÆc sù “ngu dèt” 6. Bi kÞch cña nh÷ng kh¸t väng con ng­êi MÆc dï trong mçi c¸ch chia cña c¸c nhµ mü häc cã kh¸c nhau song vÊn ®Ò lµ ë chç mäi lo¹i h×nh bi kÞch ®­îc chia nh­ trªn ®Òu thuéc nh÷ng vÊn ®Ò cã ý nghÜa x· héi réng lín vµ mang tÝnh triÕt luËn s©u xa cña x· héi vµ con ng­êi. I.3 Mét sè quan niÖm vÒ nh©n vËt kÞch vµ nh©n vËt bi kÞch Nh©n vËt “lµ yÕu tè c¬ b¶n nhÊt trong t¸c phÈm v¨n häc, tiªu ®iÓm ®Ó béc lé chñ ®Ò vµ t­ t­ëng cña t¸c phÈm… nh©n vËt do ®ã lµ n¬i tËp trung gi¸ trÞ t­ t­ëng nghÖ thuËt cña t¸c phÈm v¨n häc” [10.111]. Footer Page 17 of 95. 17 Header Page Kho¸ 18 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu V.E.Khaliep trong cuèn: “DÉn luËn ng«n ng÷ v¨n häc” cña P«spªl«p quan niÖm: “C¸c t¸c phÈm tù sù vµ kÞch miªu t¶ nh÷ng con ng­êi c¸ nh©n víi hµnh vi bÒ ngoµi vµ c¸ch hiÓu thÕ giíi cña chóng. C¸c c¸ nh©n nµy th«ng th­êng ®­îc gäi lµ tÝnh c¸ch hay vai hµnh ®éng hoÆc lµ nh©n vËt t¸c phÈm… C¸c nh©n vËt cña t¸c phÈm nghÖ thuËt kh«ng ph¶i gi¶n ®¬n lµ nh÷ng dËp b¶n cña nh÷ng con ng­êi sèng mµ lµ nh÷ng h×nh t­îng ®­îc kh¾c ho¹ phï hîp víi ý ®å t­ t­ëng t¸c gi¶”. §ã lµ hiÖn t­îng tÊt yÕu quan träng nhÊt ®Ó thÓ hiÖn t­ t­ëng cña t¸c phÈm tù sù vµ kÞch. §iÒu quan träng tr­íc hÕt lµ ph¶i hiÓu chøc n¨ng cña hÖ thèng nh©n vËt, néi dung vµ ý ®å cña nã. ChÝnh v× ®ã mµ ta b¾t ®Çu xem xÐt truyÖn ng¾n, tiÓu thuyÕt hay hµi kÞch, bi kÞch… Hµ Minh §øc trong cuèn “C¬ së lý luËn v¨n häc” quan niÖm: nh©n vËt vµ cèt truyÖn lµ hai thµnh tè cùc kú quan träng, thiÕt yÕu trong cÊu tróc nghÖ thuËt cña t¸c phÈm kÞch vµ tù sù… Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ khi ph©n tÝch c¸c t¸c phÈm thuéc hai lo¹i h×nh nµy chóng ta ®Òu b¾t ®Çu tõ sù ph©n tÝch nh©n vËt vµ cèt truyÖn. Vµ chØ b»ng con ng­êi ®ã th× chóng ta míi cã s¬ së th©m nhËp vµo néi dung còng nh­ h×nh thøc cña t¸c phÈm. Nh­ vËy, yÕu tè nh©n vËt lµ mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng nhÊt cña t¸c phÈm kÞch hay tù sù. Bªn c¹nh vai trß béc lé néi dung t­ t­ëng, nã cßn gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh h×nh thøc nghÖ thuËt cña t¸c phÈm. Nh©n vËt v¨n häc chÝnh lµ s¸ng t¹o cña ng­êi nghÖ sü, th«ng qua c¸c nh©n vËt mµ nhµ v¨n béc lé göi g¾m t©m sù, nh÷ng c¶m nhËn ®¸nh gi¸ cña m×nh víi cuéc sèng hiÖn thùc. Vµ qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh mét tÊc phÈm nghÖ thuËt bao giê còng b¾t ®Çu tõ viÖc tiÕp cËn hÖ thèng nh©n vËt. VÒ nh©n vËt kÞch, theo M.Gorki trong “Bµn vÒ v¨n häc nghÖ thuËt” - nhµ xuÊt b¶n V¨n häc Hµ Néi 1965, tËp 2 trang 133, quan niÖm: “KÞch–bi kÞch, hµi kÞch lµ mét thÓ lo¹i khã nhÊt trong v¨n häc. Khã lµ v× mét vë kÞch ®ßi hái mçi nh©n vËt trong vë kÞch tù biÓu hiÖn tÝnh c¸ch b»ng lêi nãi vµ hµnh ®éng, kh«ng cã nh÷ng m¸ch b¶o gîi ý cña t¸c gi¶”. “T¸c gi¶ kÞch b¶n kh«ng xuÊt hiÖn trªn s©n khÊu mµ nãi b»ng ®èi tho¹i cña c¸c nh©n vËt, b»ng cÊu tróc cña vë kÞch, b»ng lêi h­íng dÉn…” [4.4]. Do vËy nh©n vËt kÞch chñ yÕu ®­îc h×nh dung qua diÖn m¹o, cö chØ, ®iÖu bé… Qua c¸i dÔ nh×n thÊy (ngo¹i h×nh) cña nh©n vËt ®Ó c¶m nhËn c¸i khã thÊy h¬n (tÝnh c¸ch t©m lý nh©n vËt) lµ mét h×nh t­îng cã ý nghÜa quy luËt trong ý thøc s¸ng t¹o cña nhµ v¨n. Footer Page 18 of 95. 18 Header Page Kho¸ 19 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu §èi víi nh©n vËt bi kÞch th­êng ®­îc miªu t¶ ®Ëm nÐt, cËn c¶nh nhÊt ë tr¹ng th¸i tÜnh vµ lµ ph­¬ng tiÖn ®Ó béc lé râ b¶n chÊt nh©n vËt. V× vËy ®Ó t¹o ra hiÖu qu¶ cña bi kÞch th­êng ®i vµo x©y dùng tÝnh c¸ch nh©n vËt nh»m thùc hiÖn ý ®å nghÖ thuËt cña m×nh. Nh©n vËt kÞch th­êng b»ng nh÷ng hµnh ®éng quyÕt liÖt ®Ó chèng l¹i hoµn c¶nh. Ngay trong nh÷ng lóc khã kh¨n nhÊt hä vÉn trung thµnh víi môc ®Ých lý t­ëng cña m×nh; vÉn tin vµo søc m¹nh, vµo nghÞ lùc, vµ sù chÝnh ®¸ng cña m×nh. Bëi vËy, hä kiªn quyÕt kh«ng lïi b­íc tr­íc thÕ lùc xÊu xa ®en tèi, cuèi cïng do cuéc chiÕn ®Êu kh«ng c©n søc, do ch­a ®ñ kh¶ n¨ng thùc tÕ ®Ó thùc hiÖn lý t­ëng vµ kh¸t väng chÝnh ®¸ng cña m×nh mµ nh©n vËt bi kÞch ph¶i hy sinh vµ chÊp nhËn c¸i chÕt. Nh­ vËy, nh©n vËt kÞch ®· chøng tá lµ nh÷ng tÝnh c¸ch m¹nh mÏ kh«ng hÒ yÕu ®uèi vµ bÞ ®éng tr­íc nh÷ng t×nh huèng bÊt lîi kÓ c¶ khi ph¶i chÞu mét kÕt côc bi th¶m. Bëi hä ®· quyÕt t©m chiÕn ®Êu ®Õn cïng, ®· ph¸t huy ®Õn møc cao nhÊt kh¶ n¨ng tËn ®é cña m×nh nh­ng d­êng nh­ hoµn c¶nh ®· kh«ng mØm c­êi víi hä. Tãm l¹i víi nh÷ng quan niÖm vµ nhËn ®Þnh nªu trªn sÏ lµ ch×a kho¸ gióp t«i ®Þnh h­íng vÒ mÆt lý luËn ®Ó kh¸m ph¸ nghÖ thuËt x©y dùng bi kÞch trong mét sè vë bi kÞch tiªu biÓu cña U.Sªcxpia. Footer Page 19 of 95. 19 Header Page Kho¸ 20 of 95. luËn Tèt nghiÖp §oµn ThÞ Minh HiÕu Ch­¬ng II: NghÖ thuËt x©y dùng bi kÞch trong mét sè vë bi kÞch tiªu biÓu cña Uyliam Sªcxpia II.1. NghÖ thuËt t¹o t×nh thÕ bi kÞch Trong mçi vë kÞch ®Ó t¹o nªn sù thµnh c«ng th× mét trong nh÷ng yÕu tè rÊt quan träng cã t¸c dông t¹o ra kÞch tÝnh dÉn d¾t m©u thuÉn, xung ®ét kÞch ph¸t triÓn chÝnh lµ t¹o ra mét t×nh thÕ bi kÞch hÊp dÉn. Sªcxpia – mét nhµ viÕt kÞch tµi ba ®· thÓ hiÖn râ tµi n¨ng s¸ng t¹o cña m×nh th«ng qua viÖc t¹o dùng trong c¸c vë bi kÞch cña m×nh b»ng nh÷ng t×nh thÕ bi kÞch cã hiÖu qu¶. II.1.1. Bi kÞch t×nh thÕ bÊt ngê “BÊt ngê lµ kh«ng ai ngê tíi, x¶y ra ngoµi dù tÝnh” (Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt). BÊt ngê lµ mét yÕu tè rÊt quan träng trong bi kÞch, chÝnh c¸i bÊt ngê ngoµi dù ®o¸n lµm cho kÞch tÝnh cña vë kÞch ph¸t triÓn cao “mét sù høng thó cña vë kÞch lµ sù bÊt ngê”. Song chóng ta cÇn ph¶i ph©n biÖt bÊt ngê víi c¸i ngÉu nhiªn. Trong t¸c phÈm kÞch, c¸i bÊt ngê lµ mét thñ ph¸p nghÖ thuËt mµ c¸c nhµ viÕt kÞch sö dông ®Ó t¹o ra hiÖu qu¶ nghÖ thuËt nhÊt lµ c¸c vë bi kÞch. Nã cã thÓ bÊt ngê víi nh©n vËt hoÆc víi kh¸n gi¶ nh­ng kh«ng ph¶i lµ hoµn toµn ngÉu nhiªn, kh«ng ph¶i sù bÊt ngê gß Ðp, khiªn c­ìng phi lý v× nã n»m trªn chuçi ph¸t triÓn logic cña cèt truyÖn vµ tÝnh c¸ch nh©n vËt. YÕu tè bÊt ngê th­êng ®¹t ®Õn ®Ønh ®iÓm. T¸c gi¶ t¹o ra t×nh thÕ bÊt ngê ®Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn, ®­a ®Õn cho vë kÞch mét kÕt thóc ®au khæ cay ®¾ng, thËm chÝ mÊt m¸t, hy sinh. Trong mét sè vë kÞch cña Sªcxpia, t×nh thÕ bÊt ngê lµ mét thñ ph¸p nghÖ thuËt ®Æc s¾c ®Ó x©y dùng bi kÞch. ë c¸c vë bi kÞch cña m×nh, t¸c gi¶ t¹o ra t×nh thÕ bÊt ngê lµm cho m©u thuÉn xung ®ét gi÷a c¸c nh©n vËt ph¸t triÓn tíi ®Ønh ®iÓm cña nã. ë “H¨mlet” yÕu tè bÊt ngê ®­îc thÓ hiÖn râ ë håi I c¶nh 5 khi bãng ma ng­êi cha xuÊt hiÖn kÓ cho H¨mlet nghe vÒ c¸i chÕt kh«ng thÓ ngê tíi do chÝnh bµn tay em m×nh – chó ruét H¨mlet “¸m s¸t mét c¸ch kinh tëm”, ®ång thêi yªu cÇu H¨mlet tr¶ thï. Footer Page 20 of 95. 20