Tài liệu Nghệ thuật tự sự của nguyễn bắc sơn trong bộ tiểu thuyết vỡ vụn (tập i), cuộc vuông tròn (tập ii)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 NGUYỄN THỊ THÚY NGHỆ THUẬT TỰ SỰ CỦA NGUYỄN BẮC SƠN TRONG BỘ TIỂU THUYẾT VỠ VỤN (TẬP I), CUỘC VUÔNG TRÒN (TẬP II) LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM HÀ NỘI, 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 NGUYỄN THỊ THÚY NGHỆ THUẬT TỰ SỰ CỦA NGUYỄN BẮC SƠN TRONG BỘ TIỂU THUYẾT VỠ VỤN (TẬP I), CUỘC VUÔNG TRÒN (TẬP II) Chuyên ngành: Lý luận văn học Mã số: 8 22 01 20 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN NGỌC THIỆN HÀ NỘI, 2018 LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo khoa Ngữ Văn, tổ Lý luận văn học của trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 đã nhiệt tình giảng dạy, tạo điều kiện, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Đặc biệt, tôi xin chân thành cảm ơn PGS. TS Nguyễn Ngọc Thiện, người đã tận tình giúp đỡ, hướng dẫn tôi hoàn thành luận văn trong suốt thời gian qua. Xin cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp, người thân đã tạo điều kiện động viên tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Vĩnh Phúc, tháng 8 năm 2018 Học viên Nguyễn Thị Thúy LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan kết quả nghiên cứu trong luận văn này là kết quả quá trình nghiên cứu của bản thân, không trùng khít với bất kỳ công trình nghiên cứu nào được công bố trước đó. Trong quá trình nghiên cứu luận văn có tham khảo và sử dụng các tư liệu tham khảo có liên quan đến vấn đề nghiên cứu, nhưng tất cả chỉ để gợi mở cho tôi các ý tưởng nghiên cứu. Khi sử dụng các trích đoạn, chúng tôi có chú thích một cách cụ thể, rõ ràng. Vĩnh Phúc, tháng 8 năm 2018 Học viên Nguyễn Thị Thúy MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN LỜI CAM ĐOAN MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................ 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 2 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................. 11 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................... 11 5. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................... 11 6. Dự kiến đóng góp mới ............................................................................. 12 7. Cấu trúc của luận văn ............................................................................... 12 NỘI DUNG ..................................................................................................... 13 Chương 1. KHÁI QUÁT VỀ NGHỆ THUẬT TỰ SỰ VÀ HÀNH TRÌNH TIỂU THUYẾT CỦA NGUYỄN BẮC SƠN .................................... 13 1.1. Khái quát về nghệ thuật tự sự ............................................................... 13 1.1.1. Lịch sử nghiên cứu .......................................................................... 13 1.1.2. Khái niệm nghệ thuật tự sự ............................................................. 16 1.2. Hành trình tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn ........................................ 19 1.2.1. Bộ thứ nhất: Luật đời và cha con, Lửa đắng .................................. 19 1.2.2. Bộ thứ hai: Gã Tép Riu ................................................................... 20 1.2.3. Bộ thứ ba: Vỡ vụn (tập I), Cuộc vuông tròn (tập II) ....................... 20 Chương 2. ĐIỂM NHÌN TRẦN THUẬT VÀ THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG BỘ TIỂU THUYẾT VỠ VỤN (TẬP I), CUỘC VUÔNG TRÒN (TẬP II) ........................................................................................................... 22 2.1. Điểm nhìn trần thuật ............................................................................. 22 2.1.1. Điểm nhìn khách quan, điểm nhìn bên ngoài ................................. 24 2.1.2. Điểm nhìn bên trong ....................................................................... 38 2.1.3. Sự dịch chuyển điểm nhìn ............................................................... 45 2.2. Thế giới nhân vật .................................................................................. 49 2.2.1. Nhân vật trí thức đích thực ............................................................. 51 2.2.2. Nhân vật trí thức sách vở ................................................................ 64 2.2.3. Nhân vật trí thức tha hóa ................................................................ 71 2.2.4. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ........................................................ 75 Chương 3. CỐT TRUYỆN, NGÔN NGỮ, GIỌNG ĐIỆU TRONG BỘ TIỂU THUYẾT VỠ VỤN (TẬP I), CUỘC VUÔNG TRÒN (TẬP II) ........... 86 3.1. Cốt truyện .............................................................................................. 86 3.1.1. Cốt truyện sự kiện (Cốt truyện liền mạch, tuyến tính).................... 86 3.1.2. Cốt truyện đảo lộn trật tự thời gian ................................................ 89 3.1.3. Cốt truyện về sự giải đố .................................................................. 91 3.2. Ngôn ngữ............................................................................................... 93 3.2.1. Ngôn ngữ ngƣời kể chuyện ............................................................. 93 3.2.2. Ngôn ngữ nhân vật .......................................................................... 96 3.3. Giọng điệu ........................................................................................... 101 3.3.1. Giọng điệu chiêm nghiệm triết lý.................................................. 102 3.3.2. Giọng điệu trữ tình sâu lắng ......................................................... 105 3.3.3. Giọng điệu mỉa mai, châm biếm ................................................... 108 KẾT LUẬN ................................................................................................... 112 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 115 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Roland Barthes từng nói “Đã có bản thân lịch sử loài ngƣời thì đã có tự sự” [41, tr.12]. Tự sự ra đời cùng với sự hình thành và phát triển của xã hội loài người, nhưng bộ môn nghiên cứu đặc thù của lý luận văn học: tự sự học thì phải đến những năm 60 của thế kỉ XX mới được nghiên cứu, định hình ở Pháp và trở thành một lĩnh vực học thuật được phổ biến quan tâm trên thế giới. Từ khi được giới thiệu vào Việt Nam lý thuyết Tự sự học đã được vận dụng rất thường xuyên trong lý luận nghiên cứu, phê bình văn học. Lý thuyết này hấp dẫn các nhà nghiên cứu không chỉ vì nó mới so với các lý thuyết khác đã được ứng dụng ở nước ta trước đó mà quan trọng hơn đó là tính hiệu quả của nó trong việc khám phá ý nghĩa của tác phẩm trên cơ sở cấu trúc của văn bản. 1.2. Tiểu thuyết được xem là một thể loại giữ vị trí then chốt, đóng vai trò là “cỗ máy cái” trong đời sống văn học. Khả năng bao quát hiện thực cả chiều rộng cũng như chiều sâu khiến tiểu thuyết trở thành thể loại văn học gần gũi nhất với đời sống con người, là mảnh đất hấp dẫn mời gọi người nghiên cứu. Nghiên cứu tự sự trong tiểu thuyết không phải là điều mới mẻ, song bằng việc khảo sát một tác giả cụ thể sẽ góp phần nhận diện tự sự của tiểu thuyết hôm nay vẫn là một việc hữu ích. 1.3. Nguyễn Bắc Sơn tên thật là Nguyễn Công Bác, quê ở Hữu Bằng, Thạch Thất, Hà Nội. Ông vốn làm nghề dạy học, sau đó tham gia quân đội rồi lại quay trở về với nghề giáo rồi làm công tác quản lý giáo dục, công tác quản lý báo chí xuất bản. Ông bén duyên với văn chương khi đã chín về tuổi đời nhưng vẫn trẻ về tuổi nghề. Gia nhập làng văn bằng một vài truyện ngắn, những bài bút kí, tiểu luận và những bài báo, nhưng có lẽ chỉ khi đến với thể loại tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn mới bung ra nguồn năng lượng sáng tạo dồi dào được chắt lọc từ vốn sống, từ sự trăn trở với cuộc đời. Với thể loại tiểu 2 thuyết Nguyễn Bắc Sơn đã định hình cho mình một lối đi riêng, một phong cách riêng độc đáo và vô cùng hấp dẫn. Được đánh giá là một trong những nhà văn viết tiểu thuyết sung sức hiện nay, Nguyễn Bắc Sơn luôn làm người đọc tò mò và hứng khởi trước lối viết chuyên nghiệp, vốn sống dạn dày và ngòi bút dấn thân vào những vấn đề nóng bỏng của đời sống hiện đại. Mặc dù số lượng tác phẩm chưa nhiều nhưng với những sáng tác đầy tâm huyết, “nhà văn trẻ tóc bạc Nguyễn Bắc Sơn” đã liên tục giành được những giải thưởng văn học nghệ thuật. Bộ thứ nhất gồm hai phần, phần một: Luật đời và Cha con (Giải thưởng Liên hiệp Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam) được chuyển thể và được người xem bình chọn là phim Truyền hình nhiều tập hay nhất năm 2010. Phần hai: Lửa đắng (Giải ba cuộc thi tiểu thuyết Hội Nhà văn Việt Nam). Bộ thứ hai: Gã Tép Riu (Giải ba cuộc thi tiểu thuyết lần thứ tư của Hội Nhà văn Việt Nam). Đặc biệt bộ tiểu thuyết thứ ba - bộ tiểu thuyết mới nhất - gồm hai tập : tập I Vỡ vụn (xuất bản tháng 12 năm 2015), tập II Cuộc vuông tròn (xuất bản tháng 01 năm 2017) đã một lần nữa khẳng định tài năng, phong cách, chủ kiến của Nguyễn Bắc Sơn không nhòe lẫn với bất kì ai. Xuất phát từ những gợi ý trên chúng tôi quyết định lựa chọn đề tài Nghệ thuật tự sự của Nguyễn Bắc Sơn trong bộ tiểu thuyết Vỡ vụn (tập I), Cuộc vuông tròn (tập II) với mong muốn tìm ra những nét mới về nghệ thuật tự sự trong bộ tiểu thuyết mới nhất của ông, từ đó góp phần khẳng định những đóng góp của tác giả trên hành trình nỗ lực, làm mới tiểu thuyết Việt Nam nói riêng, văn học Việt Nam nói chung. 2. Lịch sử vấn đề Được đánh giá là nhà tiểu thuyết luận đề đang đà sung sức Nguyễn Bắc Sơn cho ra đời bộ tiểu thuyết Vỡ vụn – tập I vào tháng 12 năm 2015 (Nhà xuất bản Hội Nhà văn, 402 trang) và Cuộc vuông tròn – tập II vào tháng 01 năm 3 2017 (Nhà xuất bản Hội Nhà văn, 359 trang). Cũng như những bộ tiểu thuyết trước đó, hai cuốn tiểu thuyết mới nhất của Nguyễn Bắc Sơn được sự đón nhận tích cực từ phía độc giả. Đã có những bài nghiên cứu, nhận xét đánh giá, những bài phỏng vấn trực tiếp nhà văn Nguyễn Bắc Sơn với mong muốn có thể hiểu thấu đáo hơn về tác phẩm. Những bài nghiên cứu đánh giá về bộ tiểu thuyết này đều đề cập và phân tích nhiều góc cạnh khác nhau của tác phẩm nhưng với đề tài “Nghệ thuật tự sự của Nguyễn Bắc Sơn trong bộ tiểu thuyết Vỡ vụn (tập I), Cuộc vuông tròn (tập II)” chúng tôi xin chỉ lược trích lịch sử nghiên cứu của vấn đề trên cơ sở chú trọng những bài viết và những ý kiến liên quan đến đề tài nghiên cứu. 2.1. Những bài trả lời phỏng vấn của Nguyễn Bắc Sơn về bộ tiểu thuyết Vỡ vụn (tập I), Cuộc vuông tròn (tập II) Trong bài trả lời phỏng vấn của nhà báo Việt Văn (09/01/2016) Báo Lao động, với bài “Nhà văn Nguyễn Bắc Sơn: “Vỡ vụn” vì mâu thuẫn chính kiến”. Nguyễn Bắc Sơn chia sẻ nguồn cảm hứng khi viết Vỡ vụn: “Tan vỡ hôn nhân trong đời thƣờng là khá phổ biến. Khi thời mặn nồng đã qua, mọi chân tơ kẽ tóc đã biết hết, nếu không thay đổi thì dễ chán, rất dễ “ông ăn chả bà ăn nem”, anh đi đằng anh, tôi đi đằng tôi….Nhƣng có trƣờng hợp hôn nhân tan vỡ vì mâu thuẫn chính kiến mà trong văn học còn ít ngƣời đề cập đến. Có thể là mâu thuẫn về thần tƣợng, về tín ngƣỡng… và nhiều vấn đề khác” [48]. Nhà văn cũng gợi ý cho bạn đọc về thủ pháp nghệ thuật được sử dụng trong tác phẩm: bên cạnh tái hiện có đồng hiện, có thay đổi điểm nhìn để soi chiếu cuộc sống nhiều hơn. Đồng thời quan tâm nhiều hơn đến ngôn ngữ trong tác phẩm bởi nhân vật thuộc tầng lớp trí thức. Khi trả lời phỏng vấn của Cao Minh (08/04/2016) Báo Công an nhân dân, nhà văn có dịp trò chuyện sâu hơn về nội dung của tiểu thuyết Vỡ vụn 4 (tập I): “Vẫn lấy cái gốc là gia đình với những mối quan hệ dằng dịt của nó nhƣng vẫn ánh xạ những bức xúc của dòng chủ lƣu xã hội hôm nay: Thu, vợ, PGS. TS dạy sinh viên toàn những điều cao xa, đúng thì rất đúng nhƣng không thiết thực. Còn Chính, chồng Thu thì hiểu biết sâu sắc cuộc sống, dạy ngữ văn nhƣng mê say nghiên cứu chính sự/chính trị nên tƣ vấn cho ngƣời học viên (đã làm luận án Tiến sĩ do vợ mình hƣớng dẫn nay làm đến Chủ tịch tỉnh) toàn những điều thiết thực, bổ ích, lý thú. Còn trong gia đình thì vợ tuy chế độ, lƣơng bổng hơn hẳn chồng nhƣng vốn sống lại toàn những điều viển vông nên chẳng đƣợc tích sự gì. Trong một cuộc tranh luận, chị tự ái vì cho rằng chồng đã gàn quải mình trong lần hƣớng dẫn học viên làm khóa luận tốt nghiệp, từ đó tuyệt giao. Vì tƣ duy của chồng là thực tiễn, vợ là duy ý chí, vợ ngƣỡng mộ thần tƣợng này, chồng ngƣỡng mộ thần tƣợng khác nhƣ hai tín đồ của hai tôn giáo khác nhau nên tự nhiên hình thành một “khu phi quân sự” giữa hai phòng riêng” [27]. Song song với câu chuyện hôn nhân và gia đình là câu chuyện xã hội với muôn mặt phức tạp của đời sống: Vấn đề chạy chức chạy quyền, lợi ích nhóm, mở trường đại học hay mở lớp dạy nghề… hay cả chuyện thiếu nước ngọt, nước mặn xâm nhập, nước biển dâng… đều được nhà văn đề cập đến trong tác phẩm. Trong bài “Nhà văn Bắc Sơn: “Cảm hứng phụ thuộc vào thái độ sống của nhà văn với thời cuộc”” của tác giả Việt Văn (Báo Lao động ngày 22/02/2017), nhà văn khẳng định chính tình yêu cuộc sống hiện tại đã định hướng ngòi bút của ông đến với con đường tiểu thuyết chính luận. Ông đã lựa chọn vấn đề bao trùm cả cuộc sống đương đại là thể chế, vấn đề xây dựng thể chế, hoàn thiện thể chế… để đưa vào tiểu thuyết của mình. Dưới ngòi bút sắc sảo và sự phân tích tỉ mỉ đến từng chi tiết nhỏ của mọi vấn đề xã hội, tác phẩm của ông không chỉ mang giá trị văn học mà còn có chức năng dự báo cho cả một thời đại. 5 Tính dự báo trong bộ tiểu thuyết này một lần nữa được chính Nguyễn Bắc Sơn khẳng định trong bài trả lời phỏng vấn báo Công an nhân dân và báo Ngƣời Hà Nội. Những bài trả lời phỏng vấn trên của Nguyễn Bắc Sơn giúp cho bạn đọc có sự hiểu biết cơ bản về nguồn cảm hứng, quan niệm sáng tác, nội dung, nghệ thuật… của bộ tiểu thuyết Vỡ vụn (tập I) và Cuộc vuông tròn (tập II). Tuy nhiên sự hiểu biết mà nhà văn cung cấp cho bạn đọc chỉ là bề nổi của tảng băng chìm bởi lẽ nhà văn muốn bạn đọc bằng tri thức, vốn sống, vốn hiểu biết tự trải nghiệm, tự cảm nhận cái hay cái đẹp của tác phẩm và đồng sáng tạo với nhà văn. 2.2. Những bài giới thiệu phê bình về bộ tiểu thuyết Vỡ vụn (tập I), Cuộc vuông tròn (tập II) Vỡ vụn (tập I), Cuộc vuông tròn (tập II) là hai cuốn tiểu thuyết mới trình làng của Nguyễn Bắc Sơn vì vậy vẫn chưa có những bài nghiên cứu chuyên sâu hay những cuộc hội thảo bàn về tác phẩm. Bằng thực tế khảo sát chúng tôi thấy các bài bài viết của PGS. TS Đoàn Trọng Huy, Bùi Việt Thắng, Đặng Kiều Sinh, nhà văn Ma Văn Kháng và Nguyễn Tiến Hóa là đáng chú ý hơn cả. Trong bài nghiên cứu ““Vỡ vụn” – Tiểu thuyết mới nhất của Nguyễn Bắc Sơn”, PGS. TS Đoàn Trọng Huy đã khẳng định là người viết sách thời thượng, Nguyễn Bắc Sơn đã đưa vào tác phẩm của mình những vấn đề thế sự, thời sự, những vấn đề nhân sinh và cả chính giới đang hiện hành và đáng được quan tâm. Tác giả đã đánh giá rất cao tác phẩm và đi vào phân tích những yếu tố làm nên sự thành công ấy. Theo tác giả tiểu thuyết thành công đặc sắc chủ yếu là nhờ xây dựng nhân vật bởi “Xây dựng nhân vật thƣờng là công việc trọng tâm, khó khăn bậc nhất. Hệ thống nhân vật, các mối liên quan, đặc biệt là tính cách. Nhân vật mang hồn cốt tác phẩm cũng là tiếng 6 lòng tác giả muốn gửi gắm” [4]. Bên cạnh yếu tố nhân vật tác giả còn đánh giá cuốn tiểu thuyết Vỡ vụn ở các khía cạnh : “Kết cấu truyện đƣợc tổ chức tinh khéo trong một quy mô đa tầng, đa tuyến, thể hiện tính hiện đại của tiểu thuyết (…) điểm nhìn trần thuật luôn thay đổi, biến báo. Ngƣời kể chuyện ở nhiều ngôi, chẳng khác nào các vai diễn trên sân khấu và các màn trình bày diễn ngôn tự sự” [17], và không thể bỏ qua một đặc điểm quan trọng là tính chất mở của tác phẩm. Theo tác giả Đoàn Trọng Huy tất cả những yếu tố đó đã góp phần tạo nên sức hấp dẫn đầy ám ảnh có bản lĩnh vững vàng của một tiểu thuyết đồ sộ với 41 chương và khoảng hơn 400 trang. Trong bài nghiên cứu thứ hai của mình trên Tạp chí Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam “Nguyễn Bắc Sơn tính Cuộc vuông tròn riêng chung” PGS. TS Đoàn Trọng Huy tiếp tục đi sâu khám phá sự thành công của bộ tiểu thuyết trên các góc độ hệ thống nhân vật, tính đa thanh của tiểu thuyết, nhiều điểm nhìn trần thuật, kết cấu đa tầng đa tuyến, kết hợp kể và tả, phân tích tâm lí, nhiều bình luận trữ tình ngoại đề. Ngôn ngữ giản dị trong sáng sinh động nhiều sắc thái. Nếu như PGS. TS Đoàn Trọng Huy đi sâu phân tích yếu tố nghệ thuật thì tác giả Đặng Văn Sinh lại quan tâm đến cấu trúc mảng khối, hiệu ứng tương phản và vấn đề tác giả đặt ra, giải quyết nó trong các mối tương quan xã hội như một triết lý sống của cuốn tiểu thuyết Vỡ vụn. Theo tác giả: “Cấu trúc mảng trong “Vỡ vụn” đƣợc hiển thị khá rõ qua ba lĩnh vực đặc trƣng: tình yêu, gia đình và chính trị, trong đó mảng gia đình truyền thống, vốn là đề tài muôn thuở từng tốn không ít giấy mực của nhiều thế hệ cầm bút, lại đƣợc tác giả sử dụng phƣơng pháp “kí họa” phác thảo đôi ba nét chấm phá. Trong khi ấy đề tài chính trị tuy chỉ đƣợc nhấn nhá bằng những diễn ngôn khá chừng mực nhƣng lại có sức cuốn hút lớp bạn đọc mẫn cảm bằng bút pháp lí tƣởng hóa” [33]. Bài viết đánh giá cao xu hướng đổi mới rõ rệt ở hình thức 7 của tác phẩm: “Vỡ vụn dƣờng nhƣ đã tiệm cận về mặt hình thức với phƣơng pháp sáng tác Hậu hiện đại. Bằng chứng là, khi cầm cuốn sách trong tay chúng ta có đủ sự rung cảm đọc liền một mạch từ trang đầu đến trang cuối mà không rơi vào tình trạng liếc mắt một cái đọc thoáng mƣơi dòng” [33]. Và đi vào phân tích bản chất của Vỡ vụn: đi từ cái đơn nhất đến cái phổ quát bắt đầu từ tình yêu, quan hệ vợ chồng rồi cuối cùng xã hội. Yếu tố nghệ thuật cũng được tác giả đề cập và đánh giá cao trong bài viết đó là: Nguyễn Bắc Sơn sử dụng lối văn kể giàu sắc thái biểu cảm, ngòi bút linh hoạt khi thường xuyên hoán vị các ngôi đại từ nhân xưng cũng như đặc trưng ngôn ngữ của từng nhân vật, thủ pháp đồng hiện và nén thời gian, không gian, xóa nhòa ranh giới quá khứ, hiện tại, giống như kĩ xảo chồng mờ trong điện ảnh để làm gia tăng hiệu quả thẩm mĩ. Tác giả Bùi Việt Thắng trong bài “Liệu có hàn gắn được những mảnh vỡ?” đã chỉ rõ thành công cũng như hạn chế của Vỡ vụn. Tác giả đã phân tích nét đặc sắc của tiểu thuyết đến từ nhan đề “Vỡ vụn, ngay nhan đề tác phẩm đã có hấp lực, nó nghiên cứu bằng ngôn ngữ tiểu thuyết cái “mê lộ” của đời sống đƣơng đại, nó giúp độc giả tri nhận phong cách Nguyễn Bắc Sơn nghiêng về tâm lý – triết luận”[45] và vấn đề Vỡ vụn hướng tới: “đột kích sâu vào cái “tế bào xã hội” - gia đình - tiếp tục cảm hứng đã ngời lên trong Gã Tép Riu, nhƣng nó dung chứa đủ đầy các mâu thuẫn, vấn đề đời sống xã hội” [45]. Đồng thời Bùi Việt Thắng cũng chỉ ra những mặt mạnh: tính vấn đề, tính triết luận, tính đối thoại rất rõ, cốt truyện điển hình hấp dẫn, từ vựng khá phong phú về các lĩnh vực chính trị, kinh tế, xã hội… và mạnh dạn chỉ ra một số mặt hạn chế: kết cấu tuyến tính kết hợp với chương hồi và mỗi chương đều có “lời rao” làm Vỡ vụn có dáng vẻ “đồ cổ”, hay “bí từ” trong những trường đoạn miêu tả chuyện ái tình, ham viết đối thoại nhưng đôi khi lại rơi vào vụng về, thô rám, hay chú ý kể hơn tả khiến độc giả vì bị hối thúc theo những sự kiện biến cố mà thiếu đi những khoảng lặng cần thiết… 8 Nhà văn Ma Văn Kháng trong bài “Cuộc vuông tròn tính làm sao đây” – lời giới thiệu cho tập Cuộc vuông tròn đã đánh giá rất cao vấn đề được đặt ra trong cuốn tiểu thuyết: “Điều dễ nhận ra nhất, sau khi gấp lại cuốn tiểu thuyết mới này của nhà văn Nguyễn Bắc Sơn là, muốn hay không, ngƣời đọc cũng bị đẩy đến tình thế phải đối diện trực tiếp với cuộc sống ngày hôm nay. Cuộc sống ngày hôm nay với bao trăn trở, bức bối. Cuộc sống ngày hôm nay, một phức điệu. Cuộc sống ngày hôm nay đang nhất quyết bác bỏ lối suy nghĩ giản đơn, một chiều vốn là cách tƣ duy nằm trong dòng ý thức hệ truyền thống. Thay vào đó là lối đánh giá nhiều chiều thậm chí trái chiều, theo nhiều thang giá trị khác nhau.” [21]. Tác giả ngợi ca “Cái lối kể chuyện tỉ mẩn, kì khu đến độ quái kiệt vào từng ngóc ngách bí ẩn của cuộc sống và sức liên tƣởng dồi dào trên cơ sở một hiểu biết sâu rộng và đến nơi đến chốn của nhà văn”, “sự vận dụng ngôn ngữ linh hoạt và chuyên nghiệp”, “khéo léo kết hợp với lối nói khẩu ngữ dân gian hóm hỉnh, nghịch ngợm đời thƣờng” [21] của Nguyễn Bắc Sơn. Trong bài Cuộc vuông tròn – bài toán nhân sinh trên tạp chí Văn nghệ quân đội tháng 6 năm 2017, ngay mở đầu bài viết Nguyễn Tiến Hóa đã ca ngợi sức sáng tạo dồi dào của Nguyễn Bắc Sơn ““Mắn” quá - sòn sòn hơn một năm cho ra đời một đứa con tinh thần, chứng tỏ độ sung mãn về bút lực của một nhà tiểu thuyết với giọng điệu riêng khó lẫn với ai đƣợc” [16]. Là độc giả trung thành của nhà văn trẻ tóc bạc, Nguyễn Tiến Hóa vô cùng khâm phục: “Nghệ thuật dẫn dụ, cách thắt - mở nút bất ngờ cùng khối lƣợng thông tin vừa “khủng” vừa đa chiều nhƣ một từ điển sống khiến ngƣời đọc rơi vào mê trận, thôi thúc sự khám phá đến cùng. Cái đặc biệt của Nguyễn Bắc Sơn là các tác phẩm đều đi vào những vấn đề đƣơng đại, nóng hổi mang tính thời cuộc. Những vấn đề nổi cộm của cuộc sống mà soi vào, chúng ta ai cũng thấy có một phần trong đó, với những va đập dữ dội của các số phận, các thành 9 phần xã hội, từ quan chức cao cấp nhất đến các vị trí đinh ốc nhỏ trong hệ điều hành của bộ máy cơ chế, đƣợc tác giả mô tả với tiết tấu dồn nén, hối hả hết công suất” [16]. Mặc dù “Đây là một tiểu thuyết luận đề về tình yêu và gia đình, nhƣng tác giả không chỉ gửi đến ngƣời đọc những kiến giải về tình yêu, hôn nhân, hạnh phúc mà cao hơn, nó là thông điệp tƣ tƣởng - nhân sinh với các vấn đề về đất nƣớc, dân tộc và sự tồn vong của xã hội” [16]. Nguyễn Bắc Sơn đã cấu trúc phẩm bằng hai tuyến nhân vật, có chính, có phụ, có lớp lang dài ngắn hợp lý, các nhân vật xuất hiện và kết thúc logic, đúng thời điểm, không khiên cưỡng gò ép. Hơn nữa “Trong suốt cả chiều dài của bộ tiểu thuyết 750 trang, tác giả luôn tỉnh táo làm chủ tốc độ tƣ duy, nhƣ một tay lái xe địa hình dày dạn, vững vàng trong mọi tình huống, không bị rơi vào ngẫu hứng, sa đà làm mạch truyện bị nghẽn, chệnh hƣớng nhƣ một số cây bút thƣờng vấp phải. Một điều cần nói: tác giả đã thành công trong nghệ thuật viết ngắn mà không thiếu, viết dài mà không thừa” [16]. Bên cạnh các bài nghiên cứu trên còn một số bài viết nhỏ đề cập đến một số khía cạnh của bộ tiểu thuyết Vỡ vụn (tập I), Cuộc vuông tròn (tập II) cụ thể như sau: Bài “Tiểu thuyết mới của Nguyễn Bắc Sơn: tiếp tục ngòi bút dấn thân”, Báo Hà Nội mới ngày 08/01/2017, nhà báo Hà Dương đã khẳng định “ Vỡ vụn đầy ắp những thông tin đời sống, tri thức nhiều lĩnh vực thể hiện qua quan điểm, cách sống của các nhân vật, cũng là một phong cách viết, giọng điệu khá quen thuộc của nhà văn Nguyễn Bắc Sơn. Một dạng tiểu thuyết mà nhà văn là ngƣời dấn thân, nhập cuộc. Không phải sự dấn thân thể hiện ở chỗ tác giả là ngƣời từng kinh qua các vai trò nhƣ dạy học, quản lý giáo dục, quản lý báo chí, xuất bản… mà còn ở thái độ sống trọn vẹn với những điều tƣởng nhƣ nhỏ nhoi trong đời sống” [8]. Theo Hà Dương “ Vỡ vụn cũng có lối viết linh hoạt hơn các tác phẩm trƣớc khi tạo ra các điểm nhìn khác nhau từ mỗi nhân vật thay vì chỉ một giọng kể” [8]. 10 Khi giới thiệu tác phẩm mới Vỡ vụn nhà báo Công Minh (Báo Dân trí ngày 02 tháng 08 năm 2016) đánh giá: “Vỡ vụn mới về chủ đề kép: Hôn nhân tan vỡ vì mâu thuẫn chính kiến và phụ nữ đơn thân. Giữa họ là một ngƣời học trò cũ Chủ tịch, Bí thƣ tỉnh uỷ, đúng nhƣ nhận xét của nhà văn Ma Văn Kháng: Nhân vật cán bộ công chức là đặc sản gần nhƣ của riêng Nguyễn Bắc Sơn. Lối viết tƣởng cũ mà mới ở các điểm nhìn trần thuật khác nhau. Tác giả giấu ngƣời đọc, mãi đến cuối truyện mới biết danh tính biết nhân vật. Và cũng đúng nhƣ đánh giá của nhà thơ Trần Đăng Khoa: Nguyễn Bắc Sơn là một trong những nhà văn sung sức nhất hiện nay” [29]. Trên báo Phụ nữ thủ đô ngày 25 tháng 04 năm 2017 nhà giáo Kiều Sinh đã đặt ra câu hỏi: “Vì sao Vỡ vụn và Cuộc vuông tròn hấp dẫn ?” Theo nhà giáo Kiều Sinh yếu tố đầu tiên làm nên sự hấp dẫn của tác phẩm là đề tài chính sự, thế sự . Đề tài ấy lại cuốn hút hơn nhờ gây dựng được một nhóm nhân vật công chức cấp tỉnh đầy góc cạnh. Hai yếu tố cơ bản trên không chỉ tạo nên thành công cho tác phẩm này mà cả cho tiểu thuyết trước đó của Nguyễn Bắc Sơn. Điểm lại những bài nghiên cứu, phê bình, bài báo viết về Nguyễn Bắc Sơn chúng tôi nhận thấy: Hầu hết các bài viết đều khẳng định vị trí tài năng của nhà văn và giá trị, sức hấp dẫn của bộ tiểu thuyết Vỡ vụn (tập I), Cuộc vuông tròn (tập II). Tuy nhiên vì mới chỉ dừng lại ở mức độ bài nghiên cứu, bài phỏng vấn hoặc bài báo nên các tác giả chưa có điều kiện đi sâu vào nghệ thuật tự sự của bộ tiểu thuyết Vỡ vụn (tập I), Cuộc vuông tròn (tập II) với đầy đủ các khía cạnh của nó. Chúng tôi xin tiếp thu những ý kiến của các nhà nghiên cứu, nhà văn, nhà báo về tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn. Đó là những gợi mở quý báu để chúng tôi tiếp tục nghiên cứu trong luận văn của mình. 11 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu: Đề tài tập trung nghiên cứu và làm sáng tỏ đặc điểm nghệ thuật tự sự của Nguyễn Bắc Sơn trong bộ tiểu thuyết Vỡ vụn (tập I), Cuộc vuông tròn (tập II) về các mặt nghệ thuật tổ chức cốt truyện, nghệ thuật xây dựng thế giới nhân vật, điểm nhìn trần thuật, ngôn ngữ, giọng điệu. Qua đó góp phần làm sáng rõ những đặc điểm cơ bản, những nét độc đáo, đặc sắc của nghệ thuật tự sự trong bộ tiểu thuyết mới nhất của Nguyễn Bắc Sơn. 3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu - Xác định những khái niệm cơ bản có liên quan đến nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết. - Làm sáng tỏ về nghệ thuật tổ chức cốt truyện và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong bộ tiểu thuyết Vỡ vụn (tập I), Cuộc vuông tròn (tập II). - Làm sáng tỏ về điểm nhìn trần thuật, ngôn ngữ, giọng điệu trong bộ tiểu thuyết Vỡ vụn (tập I), Cuộc vuông tròn (tập II). 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Đề tài tập trung nghiên cứu nghệ thuật tự sự trong bộ tiểu thuyết Vỡ vụn (tập I), Cuộc vuông tròn (tập II) qua nghệ thuật tổ chức cốt truyện, nghệ thuật xây dựng thế giới nhân vật, điểm nhìn trần thuật, ngôn ngữ, giọng điệu. 4.2. Phạm vi nghiên cứu: Luận văn khảo sát chủ yếu bộ tiểu thuyết mới nhất của Nguyễn Bắc Sơn đó là Vỡ vụn (tập I), Cuộc vuông tròn (tập II), đồng thời so sánh với những những sáng tác trước đó của ông và một số tiểu thuyết của một số tác giả khác cùng thời. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài này chúng tôi chủ yếu sử dụng những phương pháp sau: 12 5.1. Vận dụng lý thuyết tự sự học, thi pháp học nghiên cứu về nghệ thuật tự sự trong tác phẩm văn học. 5.2. Phương pháp thống kê – phân loại. 5.3. Phương pháp phân tích – tổng hợp. 5.4. Phương pháp so sánh – đối chiếu. 5.5. Phương pháp hệ thống – loại hình. 6. Dự kiến đóng góp mới - Lần đầu tiên luận văn nghiên cứu nghệ thuật tự sự của Nguyễn Bắc Sơn qua bộ tiểu thuyết Vỡ vụn (tập I), Cuộc vuông tròn (tập II) một cách tương đối hệ thống và toàn diện. - Từ đó, khẳng định những đặc điểm cơ bản, những nét độc đáo, đặc sắc của nghệ thuật tự sự qua qua bộ tiểu thuyết Vỡ vụn (tập I), Cuộc vuông tròn (tập II) và những đóng góp của nhà văn đối với công cuộc đổi mới tư duy, nghệ thuật tiểu thuyết ở Việt Nam đương đại. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Thư mục tham khảo, phần Nội dung được chia làm ba chương: Chương 1: Khái quát về nghệ thuật tự sự và hành trình tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn. Chương 2: Điểm nhìn trần thuật và thế giới nhân vật trong bộ tiểu thuyết Vỡ vụn (tập I), Cuộc vuông tròn (tập II). Chương 3: Cốt truyện, ngôn ngữ, giọng điệu trong bộ tiểu thuyết Vỡ vụn (tập I), Cuộc vuông tròn (tập II). 13 NỘI DUNG Chƣơng 1 KHÁI QUÁT VỀ NGHỆ THUẬT TỰ SỰ VÀ HÀNH TRÌNH TIỂU THUYẾT CỦA NGUYỄN BẮC SƠN 1.1. Khái quát về nghệ thuật tự sự 1.1.1. Lịch sử nghiên cứu Tự sự học là một lĩnh vực tri thức rộng lớn, có lịch sử lâu đời. Chủ nghĩa hình thức Nga với những tên tuổi V. Shklovsky (1893 - 1984), B. Eikhenbaum (1886 - 1959), B. Tomashevsky (1890 - 1957)… họ là những người đã đặt những viên gạch nền móng cho lý thuyết tự sự. Họ đề cập đến nhiều phương diện cơ bản của cấu trúc tự sự ở các phương diện như: kết cấu tác phẩm, cốt truyện, nhân vật hay nghệ thuật tổ chức thời gian… Tuy nhiên để hình thành bộ môn tự học thì phải kể đến Chủ nghĩa cấu trúc với những tên tuổi như R. Barthes, Tz. Todorov, A. J. Greimas. G. Genette… Chủ nghĩa cấu trúc đi tìm mô hình cho hình thức tự sự với mục đích là “nghiên cứu bản chất ngôn ngữ, bản chất ngữ pháp của tự sự” [41, tr.14]. Tiếp theo phải kể đến các nhà tự sự học hậu cấu trúc chủ nghĩa như M. Bakhtin, Y. Lotman, B. Uspensky… Các tác giả này quan tâm đến các phương thức biểu đạt ý nghĩa khác nhau, lấy văn bản làm cơ sở. Hình thức tự sự chính là phương tiện biểu đạt ý nghĩa của tác phẩm. Nhìn lại quá trình hình thành Tự sự học cho đến nay có thể nhận thấy những đổi thay hệ hình lý thuyết, các tầng bậc và phương pháp nghiên cứu tự sự. Có thể chia sự phát triển của Tự sự học thành hai thời kì: thời kì kinh điển và hậu kinh điển. + Tự sự học kinh điển: được hiểu là Tự sự học giai đoạn những năm 60 kéo dài đến khoảng những năm 80 của thế kỉ trước. Tuy thực sự đã trở thành 14 một trào lưu nghiên cứu có tính quốc tế, nhưng vai trò tiên phong vẫn thuộc về các học giả Pháp bởi rất nhiều khái niệm nền tảng và một số mô hình lý thuyết của tự sự học kinh điển bắt nguồn từ Cấu trúc luận Pháp. Theo Prince có thể phân làm ba nhóm: - Nhóm thứ nhất: các nhà tự sự học chịu ảnh hưởng trực tiếp của V. Propp, họ tập trung nghiên cứu cấu trúc của truyện, đối tượng của trần thuật, trong đó chú ý xây dựng ngữ pháp của tự sự, chức năng của sự kiện, kết cấu, logic phát triển của chúng. - Nhóm thứ hai: tiêu biểu là G. Genette, tập trung nghiên cứu sự triển khai của diễn ngôn trần thuật như lời kể, cách kể. - Nhóm thứ ba: tiêu biểu là Prince, S. Chatman và Mieke Bal. Họ cho rằng cấu trúc diễn ngôn và cấu trúc chuyện đều quan trọng như nhau và chủ trương nghiên cứu kết hợp cả hai mặt. Như vậy, Tự sự học kinh điển tập trung vào nghiên cứu cấu trúc của truyện và diễn ngôn tự sự, mối quan hệ giữa các sự kiện tạo nên truyện (tập trung vào sự kiện, nhân vật, cách kể, ngôi kể, giọng điệu, điểm nhìn, thời gian, không gian, tình huống, mô hình tự sự…). Tự sự học kinh điển đã cung cấp hệ thống khái niệm, phương pháp để không chỉ khai thác các giá trị của tác phẩm cụ thể mà còn đi sâu nhận thức hình thái kết cấu, quy luật vận động, sáng tác, phương thức biểu đạt và đặc trưng thẩm mĩ của thể loại tự sự. Thế nhưng, Tự sự học kinh điển lại coi văn bản tác phẩm là một hệ thống tự thân khép kín, không có liên hệ với bối cảnh lịch sử, xã hội, văn hóa. + Tự sự học hậu kinh điển xuất hiện vào những năm 80, khi Tự sự học kinh điển bị công kích từ phía chủ nghĩa giải cấu trúc và chủ nghĩa lịch sử, là một hướng nghiên cứu mở, nó kết hợp với quan niệm phê bình phản ứng người đọc và hướng nghiên cứu văn hóa đang thình hành, nghiên cứu tự sự học trong quan hệ với người đọc, với ngữ cảnh và với các lĩnh vự tự sự ngoài văn học. Tự sự học hậu kinh điển có hai hướng nghiên cứu chính: