Tài liệu Nghệ thuật lạ hoá trong người hảo tâm thành tứ xuyên của bectôn brêcht

Header Page 1 of 95. tr­êng ®¹i häc s­ ph¹m hµ néi 2 khoa : ng÷ v¨n nguyÔn thÞ yªn nghÖ thuËt l¹ ho¸ trong ng­êi h¶o t©m thµnh tø xuyªn cña b.brªcht kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc Chuyªn ngµnh: V¨n häc n­íc ngoµi Ng­êi h­íng dÉn khoa häc ThS. NguyÔn ngäc thi Hµ Néi - 2009 Footer Page 1 of 95. Header Page 2 of 95. LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy giáo - Thạc sĩ Nguyễn Ngọc Thi, người đã tận tình giúp đỡ, hướng dẫn và cho tôi những lời khuyên bổ ích để tôi hoàn thành khoá luận này. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong khoa Ngữ văn, đặc biệt là các thầy cô giáo trong tổ bộ môn Văn học nước ngoài, trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập, tìm hiểu, nghiên cứu. Hà Nội, ngày 10 tháng 5 năm 2009 Tác giả khoá luận Nguyễn Thị Yên Footer Page 2 of 95. Header Page 3 of 95. LỜI CAM ĐOAN Sau một thời gian nghiên cứu, bằng sự nỗ lực cố gắng của bản thân và sự hướng dẫn của thầy giáo Nguyễn Ngọc Thi, khoá luận của tôi đã được hoàn thành. Khóa luận này là kết quả nghiên cứu của riêng tôi, nó không trùng với khóa luận và các công trình đã được công bố. Nếu sai, tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm. Hà Nội, ngày 10 tháng 5 năm 2009 Tác giả khoá luận Nguyễn Thị Yên Footer Page 3 of 95. Header Page 4 of 95. MỞ ĐẦU 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI Khi đi tìm hiểu nghệ thuật sân khấu phương Tây thế kỷ XX, chúng ta nhận thấy các tác giả đều muốn đoạn tuyệt với kịch truyền thống, mặc dù mỗi nhà soạn kịch đều có cách thể hiện độc đáo thành phong cách riêng. Không hẹn mà nên, kịch Iônexcô, kịch Bêcket và các sáng tác trong giai đoạn đầu của Ađamôp được coi là những vở kịch phi lí, là “căn bệnh” của thế kỷ XX. Bên cạnh kịch phi lí (không nhân vật, không cốt truyện, không hành động, không xung đột, phi không gian và thời gian...), sân khấu phương Tây còn có sự xuất hiện của kịch tự sự. Nếu kịch phi lí không có tác gia nào là hiện tượng duy nhất thì với vai trò là “nhà cách tân nghệ thuật kịch của thời đại”, Bectôn Brêcht được mệnh danh là “Người cha đẻ của dòng sân khấu tự sự phương Tây”. Mặc dù thuật ngữ “kịch tự sự” không phải do Brêcht sử dụng đầu tiên nhưng mọi người sau này đều xem kịch tự sự do công lao sáng tạo của ông, bởi lẽ trong tác phẩm của Brêcht, kịch tự sự mới bộc lộ những đặc trưng ưu việt của nó. Làm nên những khác biệt và ưu việt trong kịch tự sự của mình, Brêcht đã có sự cách tân vô cùng độc đáo. Ông đã phá tan bức màn của kịch truyền thống dựa trên ảo giác và sự thể nghiệm lôi cuốn người xem cùng sống và hành động với nhân vật trên sân khấu, mất đi cảm giác sân khấu và cuộc đời. Từ quan niệm này, Brêcht chủ trương không dựng mà thuật lại câu chuyện ngoài đời, vì thế cần phải biết thái độ của công chúng khán giả, đồng thời cần tạo nên khoảng cách nhất định để khán giả tỉnh táo, nhìn nhận đánh giá nội dung câu chuyện kịch. Footer Page 4 of 95. Header Page 5 of 95. Khi khảo sát các tác phẩm kịch tự sự tiêu biểu của Bectôn Brêcht, người viết nhận thấy một điều vô cùng độc đáo là ông đã sử dụng phương pháp lạ hoá (gián cách), nghĩa là biến sự vật thông thường, quen thuộc thành xa lạ, khác thường khiến người ta nhận ra bản chất của sự vật, quy luật của sự vật, thôi thúc con người biến đổi nó. Với phương pháp lạ hoá trong kịch tự sự, Brêcht đã thức tỉnh óc tò mò, phê phán của người sáng tạo và người thưởng thức nghệ thuật để họ vươn lên nhận thức đúng sự vật hiện tượng trong cuộc sống, từ đó có khả năng làm chủ bản thân và thế giới. Cùng viết về một đề tài nào đó của cuộc sống, mỗi nhà văn lại có cách thể hiện của riêng mình. Chính cách thể hiện đã tạo ra phong cách riêng cho người nghệ sĩ, tạo nên sức hấp dẫn cho tác phẩm. Nói như Khrapchencô trong Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển của văn học thì “phong cách cần được định nghĩa như thủ pháp biểu hiện cách khai thác hình tượng với cuộc sống, như thủ pháp thuyết phục và thu hút độc giả”. Do đó, tìm hiểu nghệ thuật biểu hiện của tác phẩm cũng là tìm hiểu phong cách của người nghệ sĩ. Hiểu về nghệ thuật lạ hoá cũng là hiểu về phong cách tác giả B.Brêcht. Tìm hiểu nghệ thuật lạ hoá trong kịch tự sự sẽ luôn là vấn đề không chỉ hấp dẫn đối với giới nghiên cứu, phê bình văn học, sân khấu mà còn hấp dẫn đối với độc giả, công chúng. Vượt qua sự sàng lọc của thời gian, nghệ thuật lạ hoá trong kịch tự sự đã tồn tại tới tận hôm nay. Đó chính là một nghệ thuật đích thực. Mặc dù không phải là tác giả, tác phẩm được chọn giới thiệu trong chương trình phổ thông nhưng những hiểu biết về tác giả B.Brêcht, về tác phẩm Người hảo tâm thành Tứ Xuyên cũng như về kịch tự sự sẽ là kiến thức bổ trợ rất tốt. Nó giúp chúng ta hiểu sâu hơn về thể loại kịch nói chung, về kịch truyền thống, kịch phi lí khi có sự đối chiếu. Sau này, để giảng dạy tốt Footer Page 5 of 95. Header Page 6 of 95. một tác phẩm kịch hay một kịch gia, việc tìm hiểu về các tác giả, tác phẩm văn học nước ngoài không được giới thiệu trong chương trình phổ thông đối với sinh viên khoa Ngữ văn của một trường Sư phạm là rất cần thiết. Người viết chọn đề tài “Nghệ thuật lạ hoá trong Người hảo tâm thành Tứ Xuyên của B.Brêcht” với mong muốn góp một phần nhỏ của mình vào việc tìm hiểu vở Người hảo tâm thành Tứ Xuyên cũng như tìm hiểu tác giả B.Brêcht. Đồng thời, đó cũng là kiến thức bổ trợ cho việc giảng dạy sau này của bản thân. 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ Bectôn Brêcht là nhà thơ, nhà văn, nhà viết kịch nổi tiếng của Đức. Trong số những sáng tác của ông, người đọc không chỉ thấy sự phong phú, mới mẻ của thơ mà còn thấy sự cách tân lớn lao trong nghệ thuật kịch. Chính vì thế mà đã có không ít bài báo, chuyên luận, các công trình nghiên cứu quan tâm và đề cập tới nghệ thuật kịch của ông. Tuy nhiên trong phạm vi khoá luận tốt nghiệp, do trình độ ngoại ngữ có hạn nên phần Lịch sử vấn đề sẽ dược xây dựng dựa trên những công trình nghiên cứu trong nước và một số bài nghiên cứu của nước ngoài đã được dịch sang tiếng Việt. B.Brêcht đã là một tấm gương sáng về ý thức trách nhiệm của một nghệ sĩ truớc thời đại mình. Tuy sinh ra trong một gia đình khá giả, cha mẹ đã quàng cho ông chiếc cổ cồn quanh cổ, phú cho ông thói quen được hầu hạ, dạy cho ông nghề sai bảo mọi người thật đấy, nhưng sớm là một con người duy lý, thích nhìn thẳng vào sự thật và tìm kiếm cội nguồn của mọi việc xảy ra, Brêcht đã nhận thấy ngay cái phi lí và bất công của sự hoan lạc ông được hưởng, cũng như những bất hạnh mà kẻ khác phải gánh chịu. Ông đã không ưa lũ sang Footer Page 6 of 95. Header Page 7 of 95. trọng như ông, không thích sai, làm khổ kẻ khốn cùng, ông từ bỏ giai cấp ông và tìm bạn trong lớp người nghèo khổ. Cả một đời gian truân luân lạc cũng như mọi quang vinh mà nhân loại sau này sẽ dành cho ông đã được quyết định từ sự từ bỏ dĩ vãng êm ấm ấy. Tại Hội nghị khoa học về B.Brêcht họp ở Beclin đầu năm 1968, Giăng Đáccăngtơ - Tổng thư ký Hội sân khấu thế giới đã nhận định rằng: “Trong thời đại chúng ta, người đã gây nên sự chú ý rộng rãi trên toàn(sân khấu)thế giới, người là đối tượng của nhiều cuộc tranh luận sôi nổi nhất...đó là B.Brêcht! Tầm ảnh hưởng của Brêcht đối với sân khấu thế giới lúc này sâu rộng đến mức ngay cả những người phản đối ông cũng không thể phủ nhận ông là nhà hoạt động sân khấu lỗi lạc nhất của thế kỷ chúng ta”[12,tr.73]. Tác phẩm của Brêcht đã được dịch ra hầu hết các thứ tiếng trên thế giới. Những công trình nghiên cứu về Brêcht cũng đã vượt số lượng tác phẩm của chính bản thân ông. Ở B.Brêcht, ta có thể tìm thấy sức mạnh của một con người sinh ra trong nhung lụa nhưng đã sớm biết tìm thấy dòng sữa mẹ ở lớp người cùng khổ. Ta cũng thấy sự sáng suốt của một người dân đã biết phản kháng lại những cuồng vọng man rợ của bọn thống trị. Ta gặp một cây bút biết khinh thị huân chương và vòng hoa phù phiếm để trở thành mũi kiếm đối với kẻ thù và chiếc gậy bạn đường của nhân dân. Nói về B.Brêcht, những nhà văn Đức thường nghĩ rằng, nước Đức đã từng có nhiều bậc thầy lỗi lạc về ngôn ngữ, nhưng ở thế kỉ XX, chỉ có một đó là B.Brêcht. Chính nhờ ông mà sau này, nền văn học Đức đã tìm được, qua những vần thơ trên sân khấu, trong những lời kêu gọi chính trị, niềm vinh dự nói lên được những khát vọng chân chính của thế giới phương Tây. Trong Từ điển tác gia văn học và sân khấu nước ngoàì - Hữu Ngọc (Chủ biên) đã ghi nhận: “B.Brêcht viết 51 vở kịch, 1027 bài thơ, 548 tiểu Footer Page 7 of 95. Header Page 8 of 95. thuyết và truyện ngắn, khoảng 1000 tiểu luận về văn hoá, nghệ thuật, chính trị, xã hội...Brêcht là một chiến sĩ văn hoá suốt đời phục vụ sự nghiệp cách mạng của giai cấp vô sản, nhà lí luận văn nghệ sâu sắc”[8,tr.84]. Trong Từ điển văn học -Tập1 của nhiều tác giả cũng cho ta một cái nhìn rộng hơn về tác gia B.Brêcht. B.Brêcht từ một nghệ sĩ nổi loạn chống lại chế độ tư bản, do nghiên cứu chủ nghĩa Mac, Brêcht đã trở thành đồng minh của giai cấp công nhân cách mạng. Ông suy nghĩ tìm cách thể hiện trên sân khấu mối quan hệ biện chứng của xã hội và buộc người xem có thái độ tích cực thay đổi thực trạng xã hội. Do đó, Brêcht thử nghiệm một lối diễn xuất mà ông gọi là “phi Aritxtốt” thay thế sự đồng cảm, ảo tưởng bằng sự cùng suy nghĩ, thái độ tỉnh táo và phê phán. Sân khấu tái hiện những quá trình phát triển của xã hội, thuật lại những chuyện đã qua và nhấn mạnh yếu tố giáo huấn, giác ngộ người xem. Trong giáo trình Văn học phương Tây - Đặng Anh Đào, Hoàng Hữu Nhân, Lương Duy Trung, Nguyễn Đức Nam, Nguyễn Thị Hoàng, Nguyễn Văn Chính, Phùng Văn Tửu đã trình bày một cách sơ lược nhưng đầy đủ nhất về cuộc đời, sự nghiệp của B.Brêcht. Brêcht chiến đấu cho một lý tưởng tiến bộ bằng con đường nghệ thuật của ông, bằng thái độ kiên quyết xa lánh cái mòn cũ, nỗ lực suy tư và thể nghiệm để tạo nên sự hấp dẫn tinh tế và sức rung động sâu xa khi thể hiện con người và xã hội. Ông sẵn sàng gắng sức, học hỏi người khác và học suy nghĩ. Bài học nhận thức và sáng tạo của B.Brêcht thật bổ ích cho nhiều nhà văn nghệ sĩ Việt Nam trong công cuộc đổi mới hiện nay của đất nước và những năm cuối thế kỷ XX đầy biến động. Nhiều tác giả của Tác gia tác phẩm văn học nước ngoài trong nhà trường đã khẳng định sự thành công xuất sắc về nghệ thuật của B.Brêcht Footer Page 8 of 95. Header Page 9 of 95. một con người phấn đấu vì sự nghiệp không biết mệt mỏi. Các kết quả mà Brêcht đạt được thật xứng đáng. Ông đã là người đặt nền móng đầu tiên cho phương pháp “lạ hoá” trong kịch tự sự được viết theo lối “phi Aritxtốt”. Trong Tạp chí Văn học - số 8 - 1999 cũng đã có bài nêu rõ thành tựu nghệ thuật của B.Brêcht, trong đó có bề bộn vấn đề cần nghiên cứu, tìm hiểu. Bởi lẽ, đối với sân khấu nửa đầu thế kỷ XX, Brêcht là ngôi sao sáng nhất, một nhà sân khấu đáng chú ý nhất, một nghệ sĩ ưu tú của giai cấp vô sản Đức. Như vậy, các tài liệu nghiên cứu trên đã có bài nêu rõ thành tựu nghệ thuật của B.Brêcht. Hầu hết các tài liệu đó đều đề cao tầm quan trọng và sự ảnh hưởng có ý nghĩa của Brêcht đối với nghệ thuật sân khấu phương Tây nói riêng và kịch trường thế giới nói chung. Đặc biệt trong giáo trình Văn học phương Tây, các tác giả sơ qua một số tác phẩm tiêu biểu của B.Brêcht về nội dung và nghệ thuật. Điều mà người viết quan tâm ở đây là tác phẩm Người hảo tâm thành Tứ Xuyên - một tác phẩm tiêu biểu cho nghệ thuật lạ hoá trong kịch tự sự của B.Brêcht. Vở kịch Người hảo tâm thành Tứ Xuyên (1938 - 1940) viết về đề tài là sự thắc mắc về những điều kiện cho một cuộc sống xứng đáng với con người. Dưới hình thức của một câu chuyện ngụ ngôn, Brêcht đưa ra vấn đề này qua sự trình bày những mâu thuẫn cá nhân, liên kết nó với sự phát triển các tương quan xã hội. Dưới thể dáng của cô gái Tàu Thiện Tâm, Brêcht chỉ cho ta thấy những mâu thuẫn xã hội của thời đại ấy, ấy là “vừa tốt vừa sống còn” thật khó có thể thực hiện được. Cũng bàn về vở kịch trên, các tác giả Văn học phương Tây chỉ rõ: “Vở kịch Người hảo tâm thành Tứ Xuyên đưa ra một số chi tiết huyền thoại, nhưng để đặt vấn đề trong thế giới ngày nay của chúng ta còn có những tâm hồn tốt lành không? Brêcht đã viết về số phận những người nghèo khốn khổ Footer Page 9 of 95. Header Page 10 of 95. như Thiện Tâm, bác Vương...vì nghèo khổ đôi khi họ cũng làm điều không tốt...Nhưng tuyệt nhiên không vì họ tham lam, trục lợi như bọn tư bản mà chỉ do sự thúc bách của đời sống quá nghiệt ngã. Những người nghèo khổ chỉ mong sao đủ sống để không còn điều phi nghĩa”[5,tr.689]. Trong Phương pháp sân khấu B.Brêcht, Đình Quang thấy trong Người hảo tâm thành Tứ Xuyên một xã hội tư bản thối nát, người tốt cũng không thể nào giữ nguyên vẹn lòng tốt của mình. Sao có thể đòi hỏi đạo đức cá nhân khi không có một nền đạo đức xã hội? Trong xã hội cũ, tốt là điều khó quá, nhưng không những thế, tốt lại còn dẫn đến cái khổ. Chính thần cũng phải thốt ra: “Đây đó có những thiện ý đáng khen, lòng nhiệt tình và những nguyên tắc cao thượng...nhưng than ôi! Những điều đó không thể tạo nên người tốt và khi gặp người tốt thì cuộc sống của họ lại khổ, không còn ra cuộc sống con người nữa”[12,tr.93]. Những ý kiến vừa điểm trên đều là những ý kiến khái quát, là những gợi ý để người viết đi đến một vấn đề cụ thể: Nghệ thuật lạ hoá trong Người hảo tâm thành Tứ Xuyên của B.Brêcht. 3. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Trước hết, người viết nhận thấy Nghệ thuật lạ hoá trong Người hảo tâm thành Tứ Xuyên của B.Brêcht là một đề tài hay, độc đáo, tiêu biểu cho sự cách tân mới mẻ của nhà sân khấu vĩ đại. Hơn thế nữa, đây là vấn đề chưa được nhiều tài liệu nghiên cứu sâu, người viết muốn tìm hiểu cụ thể đề tài này. Từ việc tìm tư liệu tham khảo và đi sâu vào nghiên cứu, người viết nhằm mục đích bổ sung thêm kiến thức về văn học nước ngoài cho bản thân và phục vụ nghề sư phạm sau này. 4. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU Footer Page 10 of 95. Header Page 11 of 95. Trong khoá luận này, người viết sẽ tập trung làm rõ một số vấn đề sau: Làm rõ nghệ thuật lạ hoá trong kịch tự sự của B.Brêcht. Biểu hiện nghệ thuật lạ hoá trong Người hảo tâm thành Tứ Xuyên của B.Brêcht. Đối chiếu với các tác phẩm kịch tự sự khác của ông để thấy được sự kế thừa, nét độc đáo của nghệ thuật lạ hoá trong Người hảo tâm thành Tứ Xuyên. 5. ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI NGHIÊN CỨU Đối tượng nghiên cứu: Trong phạm vi khoá luận, người viết tập trung tìm hiểu sự biểu hiện của nghệ thuật lạ hoá trong Người hảo tâm thành Tứ Xuyên. Phạm vi nghiên cứu: Người viết sử dụng vở Người hảo tâm thành Tứ Xuyên là chủ yếu, bên cạnh đó người viết còn sử dụng vở Vòng phấn Kapkazơ, Mẹ Can Đảm và bầy con và một số vở khác của B.Brêcht. 6. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Vì tác phẩm văn học là một hệ thống hoàn chỉnh gồm nhiều yếu tố có mối quan hệ qua lại gắn bó với nhau, cho nên khi nghiên cứu tác phẩm, người viết sử dụng phương pháp tiếp cận hệ thống. Mỗi phương pháp tiếp cận đúng đắn sẽ giúp cho người viết nhanh chóng chiếm lĩnh đối tượng dù rằng các cách trình bày khác nhau. Sử dụng phương pháp thống kê để chỉ ra được những điều lạ hoá trong tác phẩm, từ đó thấy được nghệ thuật lạ hoá độc đáo của B.Brêcht. Dùng phương pháp so sánh hệ thống để thấy kịch tự sự của B.Brêcht có sự cách tân so với kịch truyền thống của Aritxtôt. Bằng phương pháp phân tích tổng hợp, đưa ra những nhận xét chủ quan ban đầu về ý nghĩa, vai trò của nghệ thuật lạ hoá trong tác phẩm kịch tự sự của B.Brêcht và đặc biệt trong vở Người hảo tâm thành Tứ Xuyên. 7. ĐÓNG GÓP CỦA KHOÁ LUẬN Footer Page 11 of 95. Header Page 12 of 95. Về mặt lí luận: Giúp độc giả hiểu rõ hơn về nghệ thuật lạ hoá - một cách tân cơ bản trong kịch B.Brêcht. Khoá luận góp phần khẳng định lạ hoá trong kịch của Brêcht là một phương pháp nghệ thuật đích thực. Về mặt thực tiễn: Tìm hiểu nghệ thuật lạ hoá trong Người hảo tâm thành Tứ Xuyên giúp độc giả có cái nhìn cụ thể, chính xác hơn về sự lạ hoá trong tác phẩm kịch. Hiểu được nghệ thuật lạ hoá trong tác phẩm, các nghệ sĩ sẽ thành công hơn khi bắt tay vào dàn dựng vở kịch, cũng có nghĩa họ đã dọn đường cho Brêcht đến với Việt Nam như một người bạn quen thân. 8. BỐ CỤC KHOÁ LUẬN MỞ ĐẦU NỘI DUNG Chương 1: Nghệ thuật lạ hoá trong kịch tự sự của Bectôn Brêcht. Chương 2: Nghệ thuật lạ hoá trong Người hảo tâm thành Tứ Xuyên. KẾT LUẬN TÀI LIỆU THAM KHẢO Footer Page 12 of 95. Header Page 13 of 95. Footer Page 13 of 95. Header Page 14 of 95. MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1 2. Lịch sử vấn đề 3 3. Mục đích nghiên cứu 7 4. Nhiệm vụ nghiên cứu 7 5. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 7 6. Phương pháp nghiên cứu 8 7. Đóng góp của khoá luận 8 8. Bố cục khoá luận 8 NỘI DUNG 10 Chương 1: Nghệ thuật lạ hoá trong kịch tự sự của Bectôn Brêcht 10 1.1. Nghệ thuật lạ hoá 10 1.1.1. Khái niệm 10 1.1.2. Nguồn gốc và đặc điểm của nghệ thuật lạ hoá 11 1.2. Nghệ thuật lạ hoá trong kịch tự sự của Bectôn Brêcht 13 1.2.1. Kịch tự sự 13 1.2.2. Kịch tự sự của Bectôn Brêcht 14 1.2.3. Nghệ thuật lạ hoá trong kịch tự sự của Bectôn Brêcht 16 Chương 2: Nghệ thuật lạ hoá trong Người hảo tâm thành Tứ Xuyên 20 2.1. Nghệ thuật lạ hoá trong Người hảo tâm thành Tứ Xuyên 20 2.1.1. Lạ hoá trong xây dựng nhân vật 21 2.1.2. Lạ hoá trong sự thể hiện xung đột 35 2.1.3. Lạ hoá trong việc xây dựng kết cấu 40 2.2. Nét độc đáo của nghệ thuật lạ hoá trong Người hảo tâm thành Tứ Xuyên Footer Page 14 of 95. 53 Header Page 15 of 95. Footer Page 15 of 95. Header Page 16 of 95. NỘI DUNG CHƯƠNG 1 NGHỆ THUẬT LẠ HÓA TRONG KỊCH TỰ SỰ CỦA BECTÔN BRÊCHT 1.1. Nghệ thuật lạ hóa 1.1.1.Khái niệm Mỗi khi nhắc đến B.Brêcht, các nhà nghiên cứu không thể không nhắc đến phương pháp gián cách (Verfremdung) rất đặc trưng của ông. Đây là một phương pháp chủ yếu chi phối đến tất cả các quy trình sáng tạo một vở kịch của B.Brêcht. Trước hết phải khẳng định rằng: Gián cách là một phương pháp chứ không phải là một thủ pháp đơn thuần của Brêcht. Nói như vậy bởi vì đã từng có không ít người hiểu nhầm rằng, gián cách trong kịch của Brêcht chỉ là một thủ pháp hình thức nhỏ lẻ, riêng biệt. Nhiều người đã vận dụng nó vào trong kịch của mình nhưng không hiểu được bản chất đích thực của nó nên vở kịch đôi khi không được như ý muốn. Có trường hợp đạo diễn dựng vở Mẹ Can Đảm và bầy con nhưng không thể hiện được ý đồ đích thực của Brêcht, mà trở thành một vở kịch đơn thuần chỉ là ca ngợi bà mẹ Can Đảm dũng cảm trong chiến tranh. Vậy thế nào là lạ hóa (gián cách)? “Lạ hóa”: “Toàn bộ thủ pháp trong nghệ thuật (nghịch dị, nghịch lý) được dùng để đạt đến một hiệu quả nghệ thuật, theo đó hiện tượng được miêu tả phải hiện ra không phải như ta đã quen biết hiển nhiên mà như một cái gì mới mẻ, chưa quen, “khác lạ”. Khái niệm “hiệu quả lạ hóa” do Brêcht đưa vào mỹ học căn cứ vào lý thuyết và thực tiễn sân khấu của ông. Theo Brêcht, lạ hóa gây nên ở chủ thể tiếp nhận sự “ngạc nhiên và hiếu kỳ” trước một góc nhìn mới làm nảy sinh một thái độ tiếp nhận tích cực với cái thực tại đã được “lạ hóa” kia”[6,tr.172]. Footer Page 16 of 95. Header Page 17 of 95. “Lạ hóa phá vỡ cái hằng ngày, cái đời thường, cái truyền thống, phá vỡ tính tự động máy móc của sự cảm thụ bằng cách tạo ra một cái nhìn mới vào các sự vật hiện tượng quen thuộc, phá vỡ những “khuôn hình” đã quen để người ta có thể nhận ra các ý nghĩa mới của sự vật và nhân sinh”[6,tr.172]. Mục đích của nghệ thuật lạ hóa là tước bỏ dấu ấn quen thuộc của sự vật hiện tượng làm cho sự vật trở nên xa lạ như mới gặp lần đầu, khiến con người tò mò, tìm cách lý giải nó. Như vậy, lạ hóa có khả năng phá bỏ sự hòa cảm của con người đối với sự vật và kích thích sự suy nghĩ, khám phá đối với sự vật. Để đạt đến mục đích tác động tích cực tới tư duy độc giả không gây sự hòa cảm giữa người xem và nhân vật bằng những chi tiết chân thực, không xây dựng lên những nhân vật có cá tính sinh động. Để đạt tới hiệu quả lạ hóa, nhân vật chỉ còn là nhân vật loại hình. Nhân vật chỉ là người tái hiện lại sự kiện để người thưởng thức tự đánh giá một cách khách quan và tự rút ra ý nghĩa bài học cho riêng mình. Vậy nghệ thuật lạ hóa có nguồn gốc và đặc điểm như thế nào? 1.1.2. Nguồn gốc và đặc điểm của nghệ thuật lạ hóa Khái niệm “lạ hóa”, trước Brêcht đã từng được đề xuất bởi các nhà nghiên cứu thuộc trường phái hình thức ở Nga vào những năm 20, đầu thế kỷ XX. Sơclốpxki, Iacubinxki, Vinôcua, Iacốpxơn, Tưnhanốp…coi lạ hóa như một nguyên tắc nghệ thuật phổ quát thể hiện trong mọi cấp độ của cấu trúc nghệ thuật, có tác dụng phá vỡ tính tự động máy móc của sự cảm thụ bằng cách tạo ra “một cái nhìn mới” - “khác lạ” đối với sự vật và hiện tượng quen thuộc chứ không phải là “nhận ra” cái đã biết. Đặc biệt Vinôcua cho rằng “việc đưa vào ngôn từ văn chương một từ thông tục hoặc một từ địa phương… , đặt trên cái nền của ngôn ngữ văn học, có thể là phong cách biến đổi hệ thống tín hiệu, có thể nói là một sự đổi mới làm phá vỡ khuôn đúc và buộc người ta phải nỗ lực nắm bắt sự vật”[1,tr.186-187]. Footer Page 17 of 95. Header Page 18 of 95. Như vậy, “lạ hóa” nếu trước đây chỉ được đề xuất thì đến Brêcht đã trở thành một phương pháp nghệ thuật. Dựa vào việc khảo cứu một số lượng lớn các tác phẩm kịch tự sự và so sánh chúng với những vở kịch truyền thống, các nhà nghiên cứu đã gọi tên những đặc điểm biểu hiện của nghệ thuật lạ hóa trong kịch tự sự như sau: Kịch Brêcht không bị hạn chế về thời gian, không gian. Kịch không diễn ra như một chuyện đang xảy ra, mà như câu chuyện được kể lại. Nó không để cho hành động phát triển theo thời gian và hiệu quả trực tiếp, theo đường thẳng từ thấp lên cao, đến đỉnh điểm như kịch kiểu Aritxtôt. Nó phóng khoáng, đôi khi có vẻ như thiếu liên tục, theo đường vòng. Hai thành phần xen kẽ nhau trong một vở kịch. Một là câu chuyện kể được mô tả cụ thể qua hình ảnh sân khấu, sự xung đột giữa cá nhân và xã hội bộc lộ chủ đề của tác phẩm; Hai là thành phần gián cách nội dung, ở đó tác giả thường gợi lên những ý bao quát để người đọc suy nghĩ phương pháp hành động và quyết định sự lựa chọn. Nhiều bài hát do các ca sĩ, các ban hợp ca trình diễn xen vào giữa các màn kịch hoặc trong một màn kịch, gián cách các đối thoại nhằm tạo điều kiện cho khán giả tham dự vào việc trình diễn. Những bài hát này thường giữ vị trí độc lập làm cho không khí có tính chất đại chúng, khơi gợi sự phê phán các nhân vật, phá vỡ những ảo tưởng… Diễn viên không được tự xem mình là hiện thân của nhân vật, mà chỉ là người “kể lại” những hành vi của một người khác, vào một thời điểm nào đó trong quá khứ. Để minh họa những hành vi đó và làm cho khán giả hiểu, diễn viên làm điệu bộ của nhân vật, bắt chước giọng nói của nhân vật, tái hiện những biểu hiện của gương mặt nhân vật, nhưng chỉ để “kể lại”. Diễn viên không được bao giờ quên rằng, không phải là hành động của mình được miêu tả, mà Footer Page 18 of 95. Header Page 19 of 95. mình là người được miêu tả hành động đó (Brêcht). Nhân vật được trình diễn trên sân khấu và diễn viên sắm vai đó có sự khác biệt rõ rệt. Và diễn viên tự do “bình luận” những hành động của người mà anh trình diễn. Vì vậy nhiệm vụ của diễn viên kiểu Brêcht thật lớn lao và phức tạp hơn sự đồng nhất diễn viên và nhân vật của phương pháp Stanixlavski. Nhiều thủ pháp khác trên sân khấu phục vụ cho việc diễn xuất đạt yêu cầu gián cách, gợi óc phán đoán, suy tư của khán giả. Như vậy có thể nói sự đổi mới trong nghệ thuật kịch của B.Brêcht có nguồn gốc sâu xa từ truyền thống kịch của châu Âu, tuy Brêcht cho rằng, kịch trường châu Âu trong nhiều thế kỷ qua vẫn trung thành với những nguyên tắc kịch của Aritxtôt. Brêcht đã thực hiện được ý đồ cách tân sân khấu của mình và nhận được sự ủng hộ của khán giả. Nghệ thuật lạ hóa là sản phẩm sáng tạo ra đời trong thời đại mà con người muốn tồn tại phải vượt qua sự xung đột giữa cá nhân và xã hội và sự xung đột triền miên bi thảm hoặc hào hùng ngay trong bản thân mình. Nó tác động mạnh mẽ đến công chúng, độc giả cũng như các nhà nghiên cứu, phê bình văn học, sân khấu. 1.2. Nghệ thuật lạ hóa trong kịch tự sự của Bectôn Brêcht 1.2.1.Kịch tự sự Kịch tự sự là phương thức tái hiện đời sống, bên cạnh hai phương thức khác là trữ tình và kịch, được dùng làm cơ sở để phân loại tác phẩm văn học. Nếu như tác phẩm trữ tình phản ánh hiện thực trong sự cảm nhận chủ quan về nó thì tác phẩm tự sự lại tái hiện đời sống trong toàn bộ tính khách quan của nó. Tác phẩm tự sự phản ánh kiến thức qua bức tranh mở rộng của đời sống trong không gian, thời gian, qua các sự kiện, biến cố xảy ra trong cuộc đời con người. Trong tác phẩm tự sự, nhà văn cũng thể hiện tư tưởng và tình cảm của mình. Nhưng ở đây, tư tưởng và tình cảm của nhà văn thâm Footer Page 19 of 95. Header Page 20 of 95. nhập sâu sắc vào sự kiện và hành động bên ngoài của con người tới mức giữa chúng dường như không có sự phân biệt nào cả. Nhà văn tả lại, kể lại những gì xảy ra bên ngoài mình, khiến cho người đọc có cảm giác rằng hiện thực được phản ánh trong tác phẩm tự sự là một thế giới tạo hình xác định đang tự phát triển, tồn tại bên ngoài nhà văn, không phụ thuộc vào ý muốn, tình cảm của nhà văn. Phương thức phản ánh hiện thực qua các sự kiện, biến cố và hành vi con người làm cho tác phẩm tự sự trở thành một câu chuyện về cái đó hay một cái gì đó. Cho nên tác phẩm tự sự bao giờ cũng có cốt truyện. Gắn với cốt truyện là một hệ thống nhân vật được khắc họa đầy đủ, nhiều mặt hơn hẳn nhân vật trữ tình và kịch. Trong tác phẩm tự sự, cốt truyện được khắc họa nhờ một hệ thống chi tiết, sự kiện, xung đột, chi tiết nội tâm, ngoại hình của nhân vật, chi tiết cá tính, ngoại cảnh phong phú, đời sống văn hóa – lịch sử, lại còn cả những chi tiết liên tưởng, tưởng tượng hoang đường mà không nghệ thuật nào tái hiện được. Những đặc điểm nói trên làm cho tác phẩm tự sự trở thành loại văn học có khả năng quan trọng trong đời sống tinh thần của con người hiện đại. “Về phương diện thể loại văn học, loại hình tự sự đã hình thành trên cơ sở những phương thức phản ánh tự sự. Có thể dựa vào tiêu chí nội dung hoặc tiêu chí hình thức để phân chia các tác phẩm tự sự thành các loại nhỏ hơn. Chia theo nội dung thể loại ta sẽ có tác phẩm mang chủ đề lịch sử dân tộc, thế sự, đạo đức, đời tư. Chia theo hình thức ta sẽ có các thể loại cơ bản như anh hùng ca, tiểu thuyết, truyện ngắn, ngụ ngôn…”[7,tr.380]. 1.2.2.Kịch tự sự của Bectôn Brêcht Con người thế kỷ XX đã từng được chứng kiến biết bao những biến động của kịch trường thế giới với sự ra đời của những loại kịch mới như kịch của sự phân hủy, kịch phi lý, kịch ý niệm, kịch tự sự…Trong số đó, Footer Page 20 of 95.