Tài liệu Luận văn phương hướng hoàn thiện chính sách tài chính bảo hiểm xã hội ở vn

1 LỜI MỞ ĐẦU 1. Lý do chän ®Ò tµi: BHXH lµ mét trong nh÷ng lÜnh vùc quan träng nhÊt trong hÖ thèng b¶o ®¶m x· héi. BHXH cã b¶n chÊt nh©n v¨n s©u s¾c nh»m môc ®Ých æn ®Þnh cuéc sèng cña ngêi lao ®éng. Nã lu«n theo suèt c¶ cuéc ®êi ngêi lao ®éng tõ khi cßn trong bông mÑ ®îc hëng chÕ ®é thai s¶n ®Õn khi trëng thµnh ngêi lao ®éng ®îc hëng c¸c chÕ ®é èm ®au, tai n¹n lao ®éng (TNL§), bÖnh nghÒ nghiÖp (BNN), khi vÒ giµ ®îc hëng chÕ ®é hu trÝ vµ khi qua ®êi ®îc hëng chÕ ®é mai t¸ng phÝ. Th«ng qua ph¬ng tiÖn ®ång tiÒn, BHXH thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng thu, chi BHXH - ®©y lµ néi dung chÝnh cña chÝnh s¸ch tµi chÝnh BHXH. C¸c ho¹t ®éng BHXH cÇn ph¶i cã nguån tµi chÝnh lµm ph¬ng tiÖn, song môc tiªu cña c¸c ho¹t ®éng tµi chÝnh BHXH kh«ng ph¶i v× môc tiªu lîi nhuËn mµ v× môc ®Ých an sinh x· héi. XuÊt ph¸t tõ b¶n chÊt tèt ®Ñp cña BHXH nªn ngay tõ khi míi thµnh lËp níc §¶ng vµ Nhµ níc ta ®· rÊt quan t©m ®Õn ho¹t ®éng nµy. H¬n nöa thÕ kû tr«i qua, chÝnh s¸ch BHXH lu«n g¾n liÒn vµ ph¸t triÓn cïng víi c¸c thêi kú ph¸t triÓn cña ®Êt níc. Trong thêi kú bao cÊp, chÝnh s¸ch tµi chÝnh BHXH còng mang nÆng tÝnh bao cÊp. Bíc sang thêi kú ®æi míi, ®Ó phï hîp víi chñ tr¬ng ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ trêng theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa, chÝnh s¸ch BHXH nãi chung vµ chÝnh s¸ch tµi chÝnh BHXH nãi riªng ®· ®îc Nhµ níc ®iÒu chØnh kÞp thêi. Tuy nhiªn trong viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch tµi chÝnh BHXH ®· béc lé mét sè néi dung cÇn ph¶i ®îc nghiªn cøu ®Ó hoµn chØnh tiÕp nh: NhËn thøc vÒ tµi chÝnh BHXH nh thÕ nµo cho ®óng, quü BHXH cã ®éc lËp víi ng©n s¸ch hay kh«ng, tµi chÝnh BHXH cã ph¶i lµ tµi chÝnh cña ®¬n vÞ sù nghiÖp cã thu hay kh«ng... Vµ theo néi dung ®æi míi th× viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch tµi chÝnh BHXH cã g× thuËn lîi, khã kh¨n, vµ cßn nh÷ng tån t¹i g× cÇn gi¶i quyÕt? §©y chÝnh lµ nh÷ng vÊn ®Ò thêi sù cÇn ph¶i ®îc nghiªn cøu mét c¸ch cã hÖ thèng. 2 XuÊt ph¸t tõ nhËn thøc trªn, t«i lùa chän ®Ò tµi “Ph¬ng híng hoµn thiÖn chÝnh s¸ch tµi chÝnh BHXH ë ViÖt nam” lµm luËn v¨n Th¹c sü cña m×nh. 2. Môc ®Ých nghiªn cøu: -Tæng hîp vµ hÖ thèng ho¸ nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vÒ b¶n chÊt cña tµi chÝnh BHXH -§¸nh gi¸ thùc tr¹ng vÒ tµi chÝnh BHXH, thùc tÕ qu¶n lý tµi chÝnh BHXH ë ViÖt nam trong thêi gian qua. -§Ò xuÊt ph¬ng híng nh»m hoµn thiÖn chÝnh s¸ch tµi chÝnh BHXH ë níc ta trong thêi gian tíi. 3. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu: §Ò tµi nghiªn cøu trªn c¬ së lý luËn cña chñ nghÜa M¸c-Lª nin vµ t tëng Hå ChÝ Minh; ®êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng ®îc ®Ò ra trong c¸c kú ®¹i héi VI,VII,VIII vµ IX vÒ lÜnh vùc kinh tÕ x· héi. §Ò tµi sö dông ph¬ng ph¸p duy vËt biÖn chøng, duy vËt lÞch sö, hÖ thèng, kh¸i qu¸t, tæng hîp, thèng kª vµ ph©n tÝch. 4. ý nghÜa khoa häc vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi: §Ò tµi lµm râ thªm nh÷ng néi dung liªn quan ®Õn chÝnh s¸ch tµi chÝnh BHXH nh nhËn thøc vÒ tµi chÝnh cña BHXH nh thÕ nµo cho ®óng, quü BHXH cã ®éc lËp víi ng©n s¸ch hay kh«ng, tµi chÝnh BHXH cã ph¶i lµ tµi chÝnh cña ®¬n vÞ sù nghiÖp cã thu hay kh«ng... §¸nh gi¸ thùc tr¹ng vÒ tµi chÝnh BHXH, thùc tÕ qu¶n lý tµi chÝnh BHXH ë ViÖt nam trong thêi gian qua. Tr×nh bµy mét c¸ch hÖ thèng néi dung chÝnh s¸ch tµi chÝnh trong thêi kú ®æi míi. Nªu lªn ph¬ng híng hoµn thiÖn chÝnh s¸ch tµi chÝnh BHXH trong thêi gian tíi. 5. Ph¹m vi nghiªn cøu: §Ò tµi tËp trung chñ yÕu nghiªn cøu chÝnh s¸ch tµi chÝnh BHXH mµ chñ yÕu lµ chÝnh s¸ch thu, chi cña 5 chÕ ®é BHXH do BHXH ViÖt nam qu¶n lý cßn chÝnh s¸ch b¶o hiÓm y tÕ (BHYT) do thêi gian nghiªn cøu cã h¹n nªn ®Ò tµi cha ®Ò cËp 3 ®Õn. Tuy nhiªn BHYT ®· s¸t nhËp vµo BHXH nªn phÇn ®iÒu kiÖn tæ chøc thùc hiÖn ®Ò tµi cã ®Ò cËp mét sè phÇn nhá ®Ó ®¶m b¶o tÝnh thèng nhÊt trong viÖc tæ chøc thùc hiÖn. 6. KÕt cÊu cña luËn v¨n §Ó lµm râ môc ®Ých nghiªn cøu nªn trªn ngoµi phÇn më ®Çu vµ kÕt luËn ®Ò tµi cã cÊu tróc 3 ch¬ng chÝnh nh sau: Ch¬ng 1- C¬ së lý luËn vÒ BHXH vµ tµi chÝnh BHXH Ch¬ng 2-Thùc tr¹ng chÝnh s¸ch tµi chÝnh BHXH ë ViÖt nam Ch¬ng 3-Ph¬ng híng hoµn thiÖn chÝnh s¸ch tµi chÝnh BHXH ë níc ta trong nh÷ng n¨m tíi Ch¬ng 1- C¬ së lý luËn vÒ B¶o HiÓm X· Héi vµ tµi chÝnh B¶o HiÓm X· Héi 1.1.Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ B¶o HiÓm X· Héi vµ tµi chÝnh B¶o HiÓm X· Héi 1.1.1.Kh¸i niÖm, b¶n chÊt, vai trß cña B¶o hiÓm x· héi 1.1.1.1. Kh¸i niÖm B¶o hiÓm x· héi: B¶o hiÓm x· héi (BHXH) ra ®êi vµ ph¸t triÓn tõ khi cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp xuÊt hiÖn ë Ch©u ©u. Theo tæ chøc lao ®éng quèc tÕ (ILO), BHXH lµ sù b¶o vÖ cña x· héi ®èi víi tÊt c¶ c¸c thµnh viªn cña m×nh th«ng qua mét lo¹t c¸c biÖn ph¸p céng ®ång ®Ó ®èi phã víi nh÷ng khã kh¨n vÒ kinh tÕ - x· héi do bÞ ngõng hoÆc gi¶m nhiÒu vÒ thu nhËp g©y ra bëi èm ®au, mÊt kh¶ n¨ng lao ®éng, tuæi giµ, chÕt ®ång thêi ®¶m b¶o ch¨m sãc y tÕ vµ trî cÊp cho c¸c gia ®×nh ®«ng con. BHXH lµ mét néi dung lín nhÊt vµ æn ®Þnh nhÊt cña an sinh x· héi. 4 Trong bÊt cø x· héi nµo cã nÒn kinh tÕ thÞ trêng, nhu cÇu BHXH lu«n lu«n lµ yªu cÇu thiÕt yÕu cña cuéc sèng cña c¸n bé, c«ng chøc, qu©n nh©n vµ ngêi lao ®éng (sau ®©y gäi t¾t lµ ngêi lao ®éng). ë hÇu hÕt c¸c níc trªn thÕ giíi, díi c¸c h×nh thøc kh¸c nhau, BHXH ®· ra ®êi vµ ph¸t triÓn hµng tr¨m n¨m nay, tõ tù ph¸t ®Õn tù gi¸c, tõ tù nguyÖn ®Õn b¾t buéc, tõ cha hoµn thiÖn ®Õn hoµn thiÖn, tïy theo tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi cña tõng quèc gia. §Õn gi÷a thÕ kû 20, BHXH ®· ®îc thõa nhËn trong b¶n Tuyªn ng«n nh©n quyÒn do §¹i héi ®ång Liªn hiÖp quèc th«ng qua ngµy 10/12/1948. Trong b¶n Tuyªn ng«n cã ®o¹n viÕt: “TÊt c¶ mäi ngêi víi t c¸ch lµ thµnh viªn cña x· héi cã quyÒn hëng BHXH. QuyÒn ®ã ®Æt trªn c¬ së sù tháa m·n c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa cÇn cho nh©n c¸ch vµ sù tù do ph¸t triÓn cña con ngêi...”. N¨m 1952, Tæ chøc lao ®éng quèc tÕ (ILO) ®· ®a ra C«ng íc sè 102 vÒ chÕ ®é BHXH ®Ó khuyÕn c¸o c¸c níc thµnh viªn Liªn hiÖp quèc thùc hiÖn. Theo quy ®Þnh cña tæ chøc ILO, BHXH cã 9 chÕ ®é trî cÊp: - Ch¨m sãc y tÕ - Trî cÊp èm ®au - Trî cÊp thai s¶n - Trî cÊp tai n¹n lao ®éng, bÖnh nghÒ nghiÖp - Trî cÊp hu trÝ - Trî cÊp tö tuÊt - Trî cÊp thÊt nghiÖp - Trî cÊp gia ®×nh - Trî cÊp tµn tËt (mÊt søc lao ®éng) 5 Ngµy nay, BHXH ®· ph¸t triÓn réng kh¾p c¸c níc trªn thÕ giíi víi c¸c h×nh thøc phong phó ®a d¹ng nh»m ®¶m b¶o æn ®Þnh cuéc sèng cho ngêi lao ®éng vµ gia ®×nh hä khi gÆp c¸c rñi ro lµm gi¶m hoÆc mÊt thu nhËp tõ lao ®éng gãp phÇn thóc ®Èy ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi cña ®Êt níc. ë níc ta, trong thêi kú kÕ ho¹ch hãa tËp trung, chØ cã c«ng nh©n viªn chøc vµ lùc lîng vò trang míi lµ ®èi tîng tham gia BHXH, Nhµ níc ®¶m b¶o ®èi tîng nµy nh÷ng trî cÊp kh¸c nhau b»ng tiÒn hoÆc hiÖn vËt. Nguån chi tr¶ BHXH do ng©n s¸ch Nhµ níc cÊp trªn c¬ së ®ãng gãp cña c¸c xÝ nghiÖp vµ cña Nhµ níc, ngêi lao ®éng kh«ng ph¶i trùc tiÕp ®ãng gãp. ChuyÓn sang c¬ chÕ thÞ trêng, ngêi lao ®éng trong mäi thµnh phÇn kinh tÕ ®Òu cã quyÒn tham gia BHXH. Khi ®ã BHXH kh«ng ph¶i chØ cã sù ®¶m b¶o, sù ®·i ngé vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn ®èi víi c«ng nh©n viªn chøc mµ lµ sù ®¶m b¶o thay thÕ hoÆc bï ®¾p mét phÇn thu nhËp cña mäi ngêi lao ®éng khi hä gi¶m hoÆc mÊt kh¶ n¨ng lao ®éng. Theo §iÒu lÖ BHXH ban hµnh kÌm theo NghÞ ®Þnh sè 12/CP ngµy 26/1/1995 cña ChÝnh phñ quy ®Þnh chÕ ®é BHXH hiÖn hµnh, bao gåm c¸c chÕ ®é sau: - ChÕ ®é trî cÊp èm ®au - ChÕ ®é trî cÊp thai s¶n - ChÕ ®é trî cÊp tai n¹n lao ®éng - ChÕ ®é trî cÊp bÖnh nghÒ nghiÖp - ChÕ ®é trî cÊp hu trÝ - ChÕ ®é trî cÊp tö tuÊt Ngoµi ra, theo QuyÕt ®Þnh sè 37/2001/Q§-TTg cña Thñ tíng ChÝnh phñ ngµy 21/3/2001 th× BHXH cßn thùc hiÖn chÕ ®é nghØ dìng søc, phôc håi søc kháe cho ngêi lao ®éng tham gia BHXH. 6 1.1.1.2.B¶n chÊt BHXH, ph©n biÖt BHXH vµ b¶o hiÓm th¬ng m¹i BHXH lµ mét hÖ thèng c¸c chÕ ®é trî cÊp nh»m gãp phÇn thay thÕ thu nhËp (tiÒn l¬ng hoÆc tiÒn c«ng) cña ngêi lao ®éng khi gÆp ph¶i nh÷ng trêng hîp rñi ro bÞ mÊt kh¶ n¨ng lao ®éng t¹m thêi hoÆc vÜnh viÔn do èm ®au, thai s¶n, tai n¹n lao ®éng, bÖnh nghÒ nghiÖp, hu trÝ hoÆc tö tuÊt ®Ó ®¶m b¶o cuéc sèng cña ngêi lao ®éng vµ gia ®×nh hä b»ng c¸ch h×nh thµnh mét quü tµi chÝnh ®Ó trî cÊp do c¸c bªn liªn quan ®Õn viÖc sö dông lao ®éng vµ b¶n th©n ngêi lao ®éng ®ãng gãp. BHXH ra ®êi lµ yªu cÇu kh¸ch quan ®èi víi ngêi lao ®éng vµ x· héi: XÐt tõ phÝa ngêi lao ®éng, trong qu¸ tr×nh lao ®éng s¶n xuÊt, kinh doanh, ngêi lao ®éng lu«n gÆp ph¶i nh÷ng trêng hîp rñi ro kh¸ch quan nh èm ®au, thai s¶n, tai n¹n lao ®éng, bÖnh nghÒ nghiÖp, giµ yÕu... lµm cho hä bÞ mÊt kh¶ n¨ng lao ®éng t¹m thêi hoÆc vÜnh viÔn, gi¶m hoÆc mÊt nguån thu nhËp tõ tiÒn l¬ng, tiÒn c«ng ®Ó ®¶m b¶o cuéc sèng; hoÆc ngêi lao ®éng bÞ chÕt mµ con c¸i ë tuæi vÞ thµnh niªn, bè mÑ giµ yÕu mÊt n¬i n¬ng tùa. V× thÕ ®Ó cã nguån tµi chÝnh thay thÕ cho thu nhËp tõ tiÒn l¬ng, tiÒn c«ng nh»m æn ®Þnh cuéc sèng cho b¶n th©n vµ gia ®×nh ngêi lao ®éng khi gÆp rñi ro hoÆc giµ yÕu tÊt yÕu kh¸ch quan ph¶i t¹o lËp quü BHXH. XÐt tõ phÝa x· héi, quy luËt b¶o toµn nßi gièng, duy tr× lùc lîng lao ®éng cho t¬ng lai cña x· héi, nh÷ng ngêi lao ®éng n÷ trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt c«ng t¸c hä cßn ph¶i lµm nhiÖm vô ngêi mÑ sinh ®Î, nu«i con, ch¨m sãc con lóc èm ®au... Trong thêi gian thai s¶n, nu«i con nhá, ch¨m sãc con lóc èm ®au hä ph¶i nghØ lao ®éng nªn mÊt nguån thu nhËp tõ tiÒn l¬ng, tiÒn c«ng. §Ó ®¶m b¶o nguån tµi chÝnh cho c¸c nhu cÇu ®ã tÊt yÕu kh¸ch quan ph¶i t¹o lËp quü BHXH thÝch hîp. MÆt kh¸c, do sù vËn ®éng cña c¸c quy luËt néi t¹i cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Æc biÖt lµ quy luËt c¹nh tranh nªn trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh, mét sè doanh nghiÖp gÆp ph¶i rñi ro kh¸ch quan hoÆc chñ quan dÉn ®Õn s¶n xuÊt kinh doanh ®×nh trÖ, ph¸ s¶n, ngêi lao ®éng cã thÓ bÞ thÊt nghiÖp, mÊt thu nhËp kh«ng ®¶m b¶o cuéc sèng, ¶nh hëng tíi sù ph¸t triÓn kinh tÕ, ®êi sèng, trËt tù, an ninh x· héi. V× thÕ ®Ó ®¶m b¶o nÒn kinh tÕ-x· héi ph¸t triÓn c©n b»ng, æn ®Þnh, bÒn 7 v÷ng, cuéc sèng cña ngêi lao ®éng æn ®Þnh tríc nh÷ng rñi ro kh¸ch quan Nhµ níc ph¶i cã nh÷ng biÖn ph¸p. Mét trong nh÷ng biÖn ph¸p ®ã lµ t¹o dùng quü BHXH. Nhµ níc cã thÓ th«ng qua ph©n phèi l¹i Ng©n s¸ch Nhµ níc ®Ó ®ãng gãp mét phÇn vµo quü BHXH hoÆc Nhµ níc b¾t buéc c¸c doanh nghiÖp còng ph¶i tham gia ®ãng BHXH. Sè tiÒn c¸c doanh nghiÖp ®ãng BHXH ®îc h¹ch to¸n vµo gi¸ thµnh s¶n phÈm vµ ®îc ngêi tiªu dïng chÊp nhËn th«ng qua viÖc chÊp nhËn gi¸ s¶n phÈm. ChÝnh v× tÝnh chÊt x· héi, tÝnh chÊt céng ®ång nµy nªn quü b¶o hiÓm cho ngêi lao ®éng míi cã tªn lµ quü BHXH. Thùc chÊt ngêi sö dông lao ®éng nép phÝ vµo quü BHXH lµ nép thay cho ngêi tiªu dïng s¶n phÈm ®Ó ®¶m b¶o an toµn cho x· héi. Ngêi lao ®éng ®îc hëng c¸c chÕ ®é BHXH kh«ng ph¶i chØ do chÝnh b¶n th©n ngêi lao ®éng ®ãng gãp theo quy ®Þnh mµ c¶ chñ sö dông lao ®éng vµ Nhµ níc còng gãp phÇn. Tuy nhiªn BHXH còng lµ mét lo¹i h×nh b¶o hiÓm tham gia ho¹t ®éng trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng, gi÷a BHXH vµ b¶o hiÓm th¬ng m¹i cã nhiÒu ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau, nhng cã mét sè ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau c¬ b¶n ®ã lµ: Gièng nhau: BHXH vµ b¶o hiÓm th¬ng m¹i ®Òu ho¹t ®éng theo nguyªn t¾c lÊy sè ®«ng bï cho sè Ýt. NghÜa lµ sè ®«ng ngêi tham gia ®ãng b¶o hiÓm ®Ó b¶o hiÓm cho sè Ýt ngêi kh«ng may bÞ rñi ro. Nguån h×nh thµnh quü BHXH vµ b¶o hiÓm th¬ng m¹i chñ yÕu do c¸c ®èi tîng tham gia BHXH ®ãng gãp. Kh¸c nhau: Ho¹t ®éng cña BHXH lµ nh÷ng ho¹t ®éng kh«ng v× môc ®Ých lîi nhuËn mµ v× an sinh x· héi. Thu cña BHXH dïng ®Ó chi tr¶ cho c¸c chÕ ®é BHXH. NÕu thu kh«ng ®ñ chi, Ng©n s¸ch Nhµ níc trî cÊp. HÇu hÕt c¸c níc trªn thÕ giíi, Ng©n s¸ch Nhµ níc ®Òu cÊp bï cho quü BHXH mét khèi lîng rÊt lín nh: §an m¹ch Nhµ níc cÊp hç trî 81%, Ai len lµ 66%..., ë níc ta, theo chÝnh s¸ch BHXH hiÖn hµnh, ngêi lao ®éng vµ chñ sö dông lao ®éng ®ãng vµo quü BHXH 20% tiÒn l¬ng. Trong qu·ng thêi gian ngêi lao ®éng nghØ hu, quü BHXH chØ ®ñ chi tr¶ cho 8 n¨m, tõ n¨m thø 9 Ng©n s¸ch Nhµ níc cÊp bï. Nhng môc ®Ých cña lo¹i h×nh b¶o hiÓm th¬ng m¹i lµ lîi nhuËn. C¸c ho¹t ®éng b¶o hiÓm th¬ng m¹i ®îc thùc hiÖn theo LuËt C«ng ty vµ LuËt doanh nghiÖp, ph¶i h¹ch to¸n kinh doanh, ph¶i ®ãng thuÕ cho Nhµ níc vµ nÕu thua lç 8 kh«ng ®îc Nhµ níc cÊp bï. §ã lµ nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a BHXH vµ c¸c lo¹i b¶o hiÓm th¬ng m¹i. 1.1.1.3. Vai trß cña BHXH: Ho¹t ®éng BHXH lµ lo¹i ho¹t ®éng dÞch vô c«ng mang tÝnh x· héi cao lÊy hiÖu qu¶ x· héi lµm môc tiªu ho¹t ®éng. Ho¹t ®éng cña BHXH cã vai trß hÕt søc quan träng trong ®êi sèng kinh tÕ chÝnh trÞ x· héi. -BHXH t¹o ra m¹ng líi an toµn x· héi cho nh÷ng ®èi tîng tham gia BHXH, gãp phÇn æn ®Þnh an ninh chÝnh trÞ x· héi. Trong cuéc sèng ho¹t ®éng cña con ngêi, hä lu«n ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng rñi ro nh èm ®au, tai n¹n, tuæi giµ... lµm gi¶m kh¶ n¨ng lao ®éng dÉn ®Õn t×nh tr¹ng thu nhËp thÊp hoÆc mÊt kh¶ n¨ng lao ®éng, díi h×nh thøc huy ®éng c¸c nguån vèn ®ãng gãp tõ ngêi lao ®éng, chñ sö dông lao ®éng, Nhµ níc BHXH trî cÊp vµ kh¾c phôc nh÷ng khã kh¨n vÒ kinh tÕ cho ngêi lao ®éng. NÕu kh«ng cã nguån tµi chÝnh ®¶m b¶o cho ngêi lao ®éng khi mÊt thu nhËp th× hä cã thÓ ®i vµo con ®êng xÊu cña tÖ n¹n x· héi. TÖ n¹n ®ã sÏ lµm cho x· héi trë nªn rèi ren, nÒn kinh tÕ-chÝnh trÞ-x· héi mÊt æn ®Þnh. Trªn gi¸c ®é ®ã BHXH gãp phÇn t¹o lËp hÖ thèng an toµn chÝnh trÞ-x· héi, gi÷ v÷ng trËt tù an ninh x· héi. -BHXH gãp phÇn lµm t¨ng hiÖu qu¶ s¶n xuÊt. Ho¹t ®éng m¹nh mÏ vµ réng kh¾p cña BHXH gióp ngêi lao ®éng yªn t©m lµm viÖc, t¹o t©m lý æn ®Þnh thóc ®Èy sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ, kh¶ n¨ng lao ®éng cao cña ngêi lao ®éng. Sù an t©m lµm viÖc gãp phÇn lµm t¨ng hiÖu qu¶ s¶n xuÊt kinh doanh tõ ®ã t¹o thªm nhiÒu s¶n phÈm hµng hãa cho x· héi. -BHXH lµm t¨ng sù g¾n bã mËt thiÕt gi÷a ngêi lao ®éng, chñ sö dông lao ®éng vµ Nhµ níc. Khi chñ sö dông lao ®éng thùc hiÖn tr¸ch nhiÖm ®ãng gãp BHXH ®Ó ngêi lao ®éng ®îc hëng c¸c chÕ ®é BHXH th× hä ®· t¹o ®îc sù tin tëng cña ngêi lao ®éng ®èi víi chñ sö dông lao ®éng, khuyÕn khÝch ngêi lao ®éng toµn t©m toµn ý, phÊn khëi, yªn t©m, nhiÖt t×nh c«ng t¸c, g¾n bã l©u dµi víi chñ sö dông lao ®éng. Bªn c¹nh ®ã nÕu trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, ngêi lao ®éng gÆp rñi ro nh èm ®au, tai n¹n... hä kh«ng thÓ tham gia s¶n xuÊt ®îc doanh nghiÖp vÉn ph¶i tr¶ thu nhËp cho ngêi lao ®éng, nhng s¶n xuÊt cña doanh nghiÖp bÞ ®×nh trÖ. §iÒu nµy lµ mét g¸nh nÆng tµi chÝnh ®èi víi doanh nghiÖp, lîi Ých cña doanh 9 nghiÖp bÞ ®e däa nÕu kh«ng cã BHXH ®øng ra g¸nh chÞu cho hä. Th«ng qua viÖc tæ chøc, duy tr× ho¹t ®éng BHXH, Nhµ níc ®· ®¶m b¶o cho mäi ngêi, mäi tæ chøc, mäi ®¬n vÞ b×nh ®¼ng, c«ng b»ng trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh vµ trong ®êi sèng x· héi, gãp phÇn ®¶m b¶o cho æn ®Þnh kinh tÕ chÝnh trÞ x· héi. -BHXH gãp phÇn t¨ng thªm nguån vèn ®Çu t ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ. Trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng, BHXH thùc hiÖn thu c¸c kho¶n ®ãng gãp vµ gi¶i quyÕt c¸c chÕ ®é cho ngêi lao ®éng. Víi nguyªn t¾c ho¹t ®éng lÊy sè ®«ng bï cho sè Ýt, trong nh÷ng kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh quü BHXH t¹m thêi cã nh÷ng kho¶n tiÒn nhµn rçi ®Ó ®Çu t vµo c¸c lÜnh vùc kinh tÕ x· héi gãp phÇn t¨ng trëng quü vµ t¨ng thªm nguån vèn ®Çu t cho viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ ®Êt níc. -BHXH thùc hiÖn t¸i ph©n phèi thu nhËp gi÷a nh÷ng ngêi lao ®éng. BiÓu hiÖn cô thÓ lµ thùc hiÖn t¸i ph©n phèi thu nhËp gi÷a nh÷ng ngêi lao ®éng cã thu nhËp cao víi nh÷ng ngêi lao ®éng cã thu nhËp thÊp, gi÷a nh÷ng ngêi lao ®éng ®ang lao ®éng víi nh÷ng ngêi lao ®éng ®ang nghØ viÖc v× nhiÒu lý do kh¸c nhau qua ®ã BHXH ®· trë thµnh mét c«ng cô quan träng trong viÖc t¸i ph©n phèi thu nhËp gi÷a nh÷ng ngêi lao ®éng tham gia BHXH, thùc hiÖn ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi nh»m duy tr× vµ b¶o vÖ c«ng b»ng x· héi. 1.1.2. Mét sè néi dung vÒ tµi chÝnh BHXH 1.1.2.1.B¶n chÊt tµi chÝnh BHXH, ph©n biÖt quü BHXH vµ Ng©n s¸ch nhµ níc §Ó hiÓu râ b¶n chÊt tµi chÝnh cña BHXH ta t×m hiÓu tµi chÝnh BHXH vµ quü BHXH. Tµi chÝnh ®îc ®Æc trng bëi sù vËn ®éng ®éc lËp t¬ng ®èi cña tiÒn tÖ víi chøc n¨ng ph¬ng tiÖn thanh to¸n vµ ph¬ng tiÖn cÊt tr÷ trong qu¸ tr×nh t¹o lËp hay sö dông c¸c quü tiÒn tÖ ®¹i diÖn cho nh÷ng søc mua nhÊt ®Þnh ë c¸c chñ thÓ kinh tÕ-x· héi. Tµi chÝnh ph¶n ¸nh tæng hîp c¸c mèi quan hÖ kinh tÕ trong ph©n phèi c¸c nguån lùc tµi chÝnh th«ng qua t¹o lËp hay sö dông c¸c quü tiÒn tÖ nh»m ®¸p øng yªu cÇu tÝch luü hay tiªu dïng cña c¸c chñ thÓ (ph¸p nh©n hay thÓ nh©n) trong x· héi. 10 Tµi chÝnh BHXH lµ thuËt ng÷ thuéc ph¹m trï tµi chÝnh, lµ mét m¾t kh©u trong hÖ thèng tµi chÝnh quèc gia (kh©u tµi chÝnh b¶o hiÓm gåm c¸c m¾t kh©u: tµi chÝnh BHXH vµ tµi chÝnh b¶o hiÓm th¬ng m¹i) tham gia vµo qu¸ tr×nh ph©n phèi, sö dông c¸c nguån tµi chÝnh nh»m ®¶m b¶o æn ®Þnh cuéc sèng cña ngêi lao ®éng khi gÆp rñi ro, gãp phÇn ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña ®Êt níc. Chóng ta cã thÓ thÊy râ qua s¬ ®å sau: ng©n s¸ch nhµ n¦íC tµi chÝnh doanh nghiÖp tÝn dông thÞ tr¦êng tµi chÝnh b¶o hiÓm tµi chÝnh hé gia ®×nh vµ tæ chøC x· héi Quü BHXH lµ mét thuËt ng÷ chØ néi dung vËt chÊt cña tµi chÝnh BHXH, nã chØ sè lîng b»ng tiÒn nhiÒu hay Ýt, ®îc h×nh thµnh tõ sù ®ãng gãp cña c¸c bªn tham gia BHXH vµ ®îc dïng ®Ó chi tr¶ c¸c chÕ ®é BHXH cho ngêi lao ®éng theo quy ®Þnh. VÒ mÆt lý luËn, ®Ó h×nh thµnh mét kh©u tµi chÝnh ph¶i xuÊt ph¸t tõ c¸c lý do: -Mçi kh©u tµi chÝnh ph¶i lµ mét quü tiÒn tÖ ®îc t¹o lËp vµ sö dông cho mét môc ®Ých nhÊt ®Þnh. -Mçi kh©u tµi chÝnh ph¶i g¾n víi mét chñ thÓ cô thÓ. 11 -C¸c quan hÖ tµi chÝnh xÕp vµo mét kh©u tµi chÝnh nÕu ho¹t ®éng tµi chÝnh cã cïng tÝnh chÊt, ®Æc ®iÓm, vai trß vµ ®ång nhÊt vÒ c¸c h×nh thøc; quan hÖ tµi chÝnh phï hîp víi môc ®Ých sö dông cña tiÒn tÖ. Nh vËy, tµi chÝnh BHXH vµ quü BHXH lµ hai thuËt ng÷ kh¸c nhau nhng l¹i cã nhiÒu néi dung ®ång nghÜa víi nhau nªn trªn thùc tÕ nãi ®Õn tµi chÝnh BHXH th× thùc chÊt còng lµ nãi ®Õn c¸c mèi quan hÖ trong sù t¹o lËp vµ sö dông quü BHXH. V× thÕ ®Ó hiÓu b¶n chÊt cña quü BHXH còng nh hiÓu b¶n chÊt cña tµi chÝnh BHXH ph¶i ®i s©u ph©n tÝch c¸c mèi quan hÖ kinh tÕ-x· héi ph¸t sinh trong qu¸ tr×nh t¹o lËp vµ sö dông quü BHXH. Quü BHXH lµ mét quü tiÒn tÖ bao gåm nhiÒu néi dung, mçi néi dung ®îc h×nh thµnh tõ mét chÕ ®é, chÝnh s¸ch cô thÓ. §Ó ph©n tÝch b¶n chÊt tµi chÝnh BHXH tríc hÕt ph¶i ph©n lo¹i néi dung quü BHXH theo c¸c tiªu thøc. Cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i néi dung quü BHXH, mçi tiªu thøc ph©n lo¹i l¹i cã nh÷ng ý nghÜa nhÊt ®Þnh. §Ó nghiªn cøu b¶n chÊt tµi chÝnh BHXH nªn tiªu thøc ph©n lo¹i néi dung cña quü BHXH chñ yÕu ph©n theo nguån h×nh thµnh vµ néi dung chi cña quü v× trong c¸c néi dung kinh tÕ-x· héi cña quü BHXH th× thu vµ chi lµ nh÷ng néi dung chñ yÕu cña quü. Nguån h×nh thµnh quü BHXH (thu cña quü BHXH) Quü BHXH ®îc h×nh thµnh tõ nhiÒu nguån, trong ®ã cã hai nguån chÝnh lµ nguån ®ãng gãp cña c¸c ®èi tîng thuéc diÖn b¾t buéc (gäi t¾t lµ nguån b¾t buéc) theo quy ®Þnh vµ nguån ®ãng gãp cña c¸c ®èi tîng tù nguyÖn (gäi t¾t lµ nguån tù nguyÖn). VÒ mÆt h×nh thøc, hai nguån nµy tuy cã kh¸c nhau vÒ ph¹m vi, ®èi tîng vµ møc ®é ®ãng gãp, song néi dung kinh tÕ-x· héi l¹i t¬ng ®èi ®ång nhÊt víi nhau ë nh÷ng ®iÓm sau: -C¶ hai nguån nµy ®Òu cã chung mét môc ®Ých lµ h×nh thµnh quü BHXH ®Ó chi tr¶ cho c¸c chÕ ®é BHXH. Quü BHXH ®îc h×nh thµnh do c¸c bªn tham gia ®ãng gãp, lµ quü tµi chÝnh trung gian ®éc lËp víi ng©n s¸ch nhµ níc. -Møc thu BHXH tõ hai nguån nµy vµ c¬ chÕ chi tr¶ cho c¸c chÕ ®é BHXH ®Òu do Nhµ níc quy ®Þnh. Quü BHXH ®îc h¹ch to¸n ®éc lËp theo nguyªn t¾c cã thu míi cã chi, thu tríc chi sau v× vËy quü BHXH võa mang néi dung kinh tÕ võa 12 mang néi dung x· héi rÊt ®Ëm nÐt. Quü BHXH lu«n lu«n ph¶i ®îc b¶o tån vµ ph¸t triÓn ®Ó ®¶m b¶o ®ñ lîng tiÒn tÖ cÇn thiÕt chi tr¶ cho c¸c chÕ ®é BHXH ®óng thêi gian, ®óng ®èi tîng vµ ®ñ sè lîng. PhÇn quü t¹m thêi nhµn rçi ®îc phÐp ®Çu t ph¸t triÓn vµ c¸c ho¹t ®éng ®Çu t nµy ®Òu theo quy ®Þnh cña ChÝnh phñ vµ ®îc ChÝnh phñ b¶o l·nh. Nh vËy, dï quü BHXH ®îc h×nh thµnh tõ nguån b¾t buéc hay tù nguyÖn vµ môc ®Ých chi tr¶ cho c¸c chÕ ®é chÝnh s¸ch BHXH nµo th× ®Òu cã chung nh÷ng néi dung kinh tÕ-x· héi nªu trªn. Chi cña quü BHXH Quü BHXH ®îc h×nh thµnh ®Ó chi cho c¸c chÕ ®é BHXH theo nguyªn t¾c cã thu míi cã chi, thu tríc chi sau. V× vËy quü BHXH chØ chi cho c¸c chÕ ®é trong ph¹m vi nguån thu cña BHXH. HiÖn nay BHXH níc ta ®ang ¸p dông cho n¨m chÕ ®é. C¶ n¨m chÕ ®é nµy ®Òu cã nguån thu ®Ó chi tr¶ trong ®ã thu 15% ®Ó chi tr¶ cho hai chÕ ®é lµ h u trÝ vµ tö tuÊt, thu 5% ®Ó chi cho c¸c chÕ ®é èm ®au, thai s¶n, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp. N¨m chÕ ®é cô thÓ mµ quü BHXH ViÖt nam chi tr¶ lµ: C¸c chÕ ®é hu trÝ, tö tuÊt (thêng gäi lµ c¸c chÕ ®é dµi h¹n): ChÕ ®é trî cÊp hu trÝ cã ®îc khi ngêi lao ®éng ®ñ thêi gian tham gia BHXH vµ ®ñ tuæi ®êi th× ®îc hëng trî cÊp hu trÝ hµng th¸ng. Trêng hîp ngêi lao ®éng nghØ viÖc nhng cha ®ñ tuæi ®êi th× ®îc hëng trî cÊp BHXH mét lÇn. ChÕ ®é trî cÊp tö tuÊt gåm tiÒn mai t¸ng phÝ cho th©n nh©n cña ®èi tîng khi ®èi tîng tham gia BHXH bÞ chÕt, tiÒn trî cÊp tuÊt hµng th¸ng ®îc chi tr¶ cho th©n nh©n ®èi tîng hoÆc giao tiÒn trî cÊp mét lÇn cho gia ®×nh hä (nÕu kh«ng cã ngêi hëng ®Þnh xuÊt hµng th¸ng). ChÕ ®é trî cÊp hu trÝ vµ tö tuÊt b¾t nguån tõ viÖc b¶o hiÓm nguån thu nhËp cho ngêi lao ®éng khi ®· giµ yÕu, hÕt tuæi lao ®éng, mÊt søc lao ®éng vÜnh viÔn vµ qua ®êi mµ bÊt kú ngêi lao ®éng nµo còng ph¶i tr¶i qua. Tr¸ch nghiÖm ®ãng 13 b¶o hiÓm hu trÝ, tö tuÊt thuéc vÒ ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng v× khi cßn khoÎ, ngêi lao ®éng lµm viÖc cho ngêi sö dông lao ®éng th× khi vÒ giµ, ngêi sö dông lao ®éng ph¶i cã mét phÇn tr¸ch nhiÖm b¶o ®¶m cuéc sèng cho hä. ViÖc tiÕn hµnh b¶o hiÓm hu trÝ vµ tö tuÊt nÕu kh«ng cã tæ chøc b¶o hiÓm b¾t buéc cña x· héi, cña Nhµ níc th× b¶n th©n ngêi lao ®éng còng ph¶i t×m mét h×nh thøc nµo ®ã ®Ó tù lo cho m×nh nh»m ®¶m b¶o æn ®Þnh cuéc sèng lóc giµ yÕu, lóc qua ®êi. §Æc ®iÓm cña b¶o hiÓm hu trÝ vµ tö tuÊt lµ nã thùc hiÖn sau qu¸ tr×nh lao ®éng, quan hÖ ph©n phèi cã tÝnh chÊt hoµn tr¶, lîi Ých ®îc hëng t¬ng øng víi nghÜa vô ®ãng gãp. B¶n chÊt kinh tÕ-x· héi cña quü BHXH chi cho chÕ ®é hu trÝ vµ tö tuÊt ph¶n ¸nh quan hÖ kinh tÕ (quan hÖ lîi Ých) gi÷a ngêi lao ®éng, ngêi sö dông lao ®éng vµ Nhµ níc. Ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng ®ãng b¶o hiÓm hu trÝ, tö tuÊt nh»m môc ®Ých ®¶m b¶o l©u dµi, æn ®Þnh cuéc sèng cho b¶n th©n ngêi lao ®éng vµ gia ®×nh hä khi giµ yÕu kh«ng cã kho¶n thu nhËp tõ lao ®éng. Møc hëng trî cÊp hu trÝ phô thuéc vµo møc ®ãng gãp vµ thêi gian ®ãng phÝ b¶o hiÓm Ýt hay nhiÒu cßn thêi gian hëng hu trÝ lµ kh«ng cã giíi h¹n, hëng ®Õn khi chÕt mµ tuæi thä cña tõng ngêi lao ®éng l¹i kh¸c nhau nªn tÝnh hoµn tr¶ kh«ng ®ång ®Òu, cïng thêi gian ®ãng nh nhau nhng ngêi nµo sèng l©u h¬n th× ®îc hëng hu trÝ nhiÒu h¬n, thËm chÝ hëng nhiÒu h¬n c¶ møc ®ãng gãp. PhÇn hëng nhiÒu h¬n ®ã ®îc quü BHXH ®¶m b¶o, ®ã chÝnh lµ tÝnh chÊt x· héi, tÝnh céng ®ång cña BHXH. ChÕ ®é hu trÝ vµ tö tuÊt thêng ®îc gäi lµ chÕ ®é dµi h¹n v× tõ khi ngêi lao ®éng tham gia b¶o hiÓm ®Õn khi nghØ hu ®îc hëng chÕ ®é hu trÝ ph¶i tr¶i qua mét thêi gian dµi 30 n¨m. Sè d cña quü BHXH thùc chÊt lµ sè tiÒn øng tríc cña ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng cho môc ®Ých b¶o hiÓm hu trÝ. Trong suèt 30 n¨m ®ã, quü vÉn thuéc së h÷u cña ngêi lao ®éng cã tham gia ®ãng gãp. Nh vËy ta cã thÓ thÊy ®iÒu kiÖn tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña quü BHXH chi cho chÕ ®é hu trÝ vµ tö tuÊt lµ: -Muèn ®îc hëng chÕ ®é b¶o hiÓm hu trÝ vµ tö tuÊt th× ngêi lao ®éng, ngêi sö dông lao ®éng ph¶i tham gia ®ãng gãp vµo quü BHXH. QuyÒn lîi ®îc hëng b¶o hiÓm t¬ng øng víi møc ®ãng gãp vµ thêi gian ®ãng gãp b¶o hiÓm cña tõng ngêi lao ®éng. 14 -Sè d t¹m thêi nhµn rçi cña quü BHXH thuéc vÒ së h÷u cña ngêi lao ®éng, cã tÝnh chÊt dµi h¹n nªn cã thÓ ®Çu t ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi nh»m b¶o toµn, ph¸t triÓn quü vµ nã ph¶i ®îc tån tÝch mµ kh«ng ®îc sö dông vµo môc ®Ých kh¸c. -Møc ®ãng gãp b¶o hiÓm hu trÝ, tö tuÊt ph¶i ®îc c¬ cÊu vµo tiÒn l¬ng, tiÒn c«ng vµ ®îc h¹ch to¸n vµo gi¸ thµnh s¶n phÈm ®Ó t¹o nguån tµi chÝnh cho ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng ®ãng gãp phÝ b¶o hiÓm. -Ph¶i cã c¬ chÕ qu¶n lý quü b¶o hiÓm ®Õn tõng ngêi lao ®éng thuéc c¸c ®èi tîng kh¸c nhau ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cho ngêi lao ®éng thuéc mäi thµnh phÇn kinh tÕ ®Òu ®îc quyÒn tham gia b¶o hiÓm hu trÝ vµ tö tuÊt phï hîp víi kh¶ n¨ng cña hä. C¸c chÕ ®é èm ®au, thai s¶n, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp: Trong qu¸ tr×nh lao ®éng, ngêi lao ®éng thêng gÆp ph¶i rñi ro bÊt ngê kh«ng lêng tríc ®îc nh èm ®au, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp lµm gi¶m hoÆc mÊt kh¶ n¨ng lao ®éng t¹m thêi ®èi víi nh÷ng trêng hîp nhÑ hoÆc mÊt kh¶ n¨ng lao ®éng vÜnh viÔn, chÕt ngêi ®èi víi nh÷ng trêng hîp nÆng. Nguyªn nh©n dÉn ®Õn nh÷ng rñi ro bÊt ngê ®èi víi ngêi lao ®éng cã thÓ b¾t nguån tõ nguyªn nh©n chñ quan vµ kh¸ch quan cña ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng g©y ra. VÝ dô nh tai n¹n lao ®éng cã thÓ do nguyªn nh©n chñ quan tõ ngêi lao ®éng kh«ng t«n träng kû luËt lao ®éng, an toµn lao ®éng ®Ó x¶y ra tai n¹n lao ®éng; còng cã thÓ do nguyªn nh©n kh¸ch quan nh nåi h¬i bÞ næ, sù cè vÒ ®iÖn, m¸y mãc... g©y ra tai n¹n; còng cã thÓ do c«ng t¸c an toµn lao ®éng, vÖ sinh c«ng nghiÖp, phßng chèng ®éc h¹i kh«ng tèt dÉn ®Õn ngêi lao ®éng bÞ èm ®au, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp... HËu qu¶ khi x¶y ra c¸c rñi ro ®ã ngêi lao ®éng kh«ng nh÷ng mÊt nguån thu nhËp tõ lao ®éng mµ cßn ph¶i t¨ng thªm chi phÝ cho viÖc ch¨m sãc y tÕ nÕu bÞ nÆng th× tµn phÕ suèt ®êi hoÆc chÕt ngêi. Bªn c¹nh ®ã nh÷ng lao ®éng n÷ cßn cã mét thiªn chøc ®ã lµ lµm mÑ. Trong thêi gian sinh vµ nu«i con nhá, lao ®éng n÷ ph¶i nghØ lµm viÖc dÉn ®Õn gi¶m mét phÇn thu nhËp do lao ®éng. 15 §èi víi ngêi sö dông lao ®éng, th× khi ngêi lao ®éng bÞ rñi ro ®ã kh«ng nh÷ng ¶nh hëng ®Õn qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh mµ cßn ph¶i bá ra nhiÒu chi phÝ ®Ó kh¾c phôc hËu qu¶ ®ét xuÊt cho c¸c rñi ro ®ã g©y ra dÉn ®Õn t×nh h×nh tµi chÝnh cña ®¬n vÞ cµng gÆp khã kh¨n h¬n. §Ó cã nguån thu nhËp æn ®Þnh cuéc sèng cho ngêi lao ®éng trong khi bÞ èm ®au, thai s¶n, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp, æn ®Þnh kinh tÕ tµi chÝnh cho ngêi sö dông lao ®éng tÊt yÕu ph¶i cã quü b¶o hiÓm, ngêi sö dông lao ®éng ph¶i cã tr¸ch nhiÖm trÝch nép phÇn thu nhËp ®Ó ®ãng gãp vµo quü BHXH cho c¸c môc ®Ých trªn. Th«ng thêng, ®Ó æn ®Þnh kinh tÕ cho doanh nghiÖp nguån ®ãng gãp ®Ó t¹o lËp quü b¶o hiÓm cho c¸c rñi ro nµy ®îc Nhµ níc cho phÐp h¹ch to¸n vµo gi¸ thµnh s¶n phÈm ®Ó ngêi tiªu dïng trong x· héi g¸nh chÞu. TÝnh chÊt ®éc h¹i, kh«ng an toµn trong s¶n xuÊt kinh doanh g©y èm ®au, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp cho ngêi lao ®éng x¶y ra kh¸c nhau ë c¸c ngµnh, c¸c doanh nghiÖp nhng do nhu cÇu cña c¸c s¶n phÈm phôc vô cho s¶n xuÊt vµ tiªu dïng cuéc sèng mang tÝnh chÊt x· héi v× thÕ mäi doanh nghiÖp, mäi thµnh viªn x· héi tiªu dïng s¶n phÈm ®Òu ph¶i cã nghÜa vô b¶o hiÓm cho ngêi lao ®éng khi x¶y ra rñi ro èm ®au, thai s¶n, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp. Nh vËy b¶n chÊt kinh tÕ-x· héi cña c¸c chÕ ®é b¶o hiÓm èm ®au, thai s¶n, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp ®èi víi ngêi lao ®éng ph¶n ¸nh mèi quan hÖ kinh tÕ-x· héi gi÷a ngêi lao ®éng, ngêi sö dông lao ®éng vµ Nhµ níc th«ng qua viÖc t¹o lËp vµ sö dông quü BHXH nh»m æn ®Þnh cuéc sèng cho ngêi lao ®éng vµ æn ®Þnh s¶n xuÊt kinh doanh cña ngêi sö dông lao ®éng vµ x· héi. Tõ ®ã ta cã thÓ rót ra ®iÒu kiÖn tån t¹i vµ ph¸t triÓn quü BHXH ®Ó chi cho c¸c chÕ ®é èm ®au, thai s¶n, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp lµ: -§Ó ®¶m b¶o æn ®Þnh cuéc sèng cho ngêi lao ®éng vµ æn ®Þnh kinh tÕ cho ngêi sö dông lao ®éng khi èm ®au, thai s¶n, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp tÊt yÕu ph¶i cã quü b¶o hiÓm. Tr¸ch nhiÖm vµ nghÜa vô ®ãng gãp vµo quü b¶o hiÓm thuéc vÒ ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng. Sè chi phÝ nµy ®îc h¹ch to¸n ®Çy ®ñ vµo gi¸ thµnh ®Ó t¹o nguån tµi chÝnh cho ngêi sö dông lao ®éng nép phÝ b¶o hiÓm. 16 -H×nh thøc tæ chøc vµ qu¶n lý quü b¶o hiÓm cho môc ®Ých nµy cã thÓ ®Ó mét phÇn nhÊt ®Þnh ë ®¬n vÞ sö dông lao ®éng ®Ó gi¶i quyÕt kÞp thêi nhu cÇu ph¸t sinh ë ®¬n vÞ khi ngêi lao ®éng bÊt ngê bÞ èm ®au, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp vµ mét phÇn nép vµo quü BHXH theo quy ®Þnh. -Ph©n phèi mang tÝnh chÊt båi hoµn cho c¸c chÕ ®é nµy thêng ®îc diÔn ra trong mét kh«ng gian vµ thêi gian nhÊt ®Þnh ®Ó ®¶m b¶o kÞp thêi cho ngêi lao ®éng nÕu bÞ rñi ro. Víi tÝnh chÊt ®ã, quü BHXH dïng ®Ó chi tr¶ cho c¸c chÕ ®é nµy lµ ph¶i ®îc c©n ®èi trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh thêng lµ 1 n¨m theo nguyªn t¾c thu BHXH ®ñ bï ®¾p chi tr¶ cho c¸c chÕ ®é ®ã trong n¨m. Qua sù ph©n tÝch trªn ®©y, ta cã thÓ rót ra tæng qu¸t vÒ b¶n chÊt tµi chÝnh BHXH nh sau: Tµi chÝnh BHXH là tæng thÓ c¸c quan hÖ kinh tÕ ph¸t sinh trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh mét quü BHXH tËp trung, thèng nhÊt do sù ®ãng gãp cña ngêi lao ®éng, ngêi sö dông lao ®éng vµ Nhµ níc theo ph¸p luËt quy ®Þnh, ph©n phèi sö dông quü BHXH nh»m ®¶m b¶o æn ®Þnh cuéc sèng cña ngêi lao ®éng vµ gia ®×nh hä khi gÆp c¸c rñi ro lµm gi¶m hoÆc mÊt thu nhËp tõ lao ®éng (tiÒn l¬ng, tiÒn c«ng); phÇn quü t¹m thêi nhµn rçi ®îc tham gia ®Çu t ph¸t triÓn, gãp phÇn æn ®Þnh kinh tÕ-x· héi cña ®Êt níc. Chñ thÓ nguån tµi chÝnh BHXH lµ nh÷ng ngêi së h÷u quü BHXH, ®ã lµ c¸c bªn tham gia ®ãng BHXH mµ ®¹i diÖn cña nã lµ Héi ®ång qu¶n lý BHXH ViÖt nam. Nh vËy, ®Æc ®iÓm t¹o lËp vµ sö dông quü BHXH thÓ hiÖn nh sau: -Quü BHXH lµ mét quü tiÒn tÖ tËp trung gi÷ vÞ trÝ lµ kh©u tµi chÝnh trung gian trong hÖ thèng tµi chÝnh quèc gia. Nã ra ®êi, tån t¹i vµ g¾n víi môc ®Ých ®¶m b¶o æn ®Þnh cuéc sèng cho ngêi lao ®éng vµ gia ®×nh hä khi gÆp rñi ro lµm gi¶m hoÆc mÊt thu nhËp tõ lao ®éng mµ kh«ng nh»m môc ®Ých kinh doanh kiÕm lêi. -Ph©n phèi quü BHXH võa mang tÝnh chÊt hoµn tr¶, võa mang tÝnh chÊt kh«ng hoµn tr¶. TÝnh chÊt hoµn tr¶ vµ kh«ng hoµn tr¶ lín h¬n so víi møc phÝ ®ãng gãp thÓ hiÖn tÝnh chÊt x· héi cña c¸c ho¹t ®éng BHXH. -Sù ra ®êi, tån t¹i vµ ph¸t triÓn quü BHXH phô thuéc vµo tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi cña tõng quèc gia vµ ®iÒu kiÖn lÞch sö trong tõng thêi kú nhÊt 17 ®Þnh cña ®Êt níc. Tr×nh ®é kinh tÕ-x· héi cµng ph¸t triÓn th× c¸c chÕ ®é BHXH ®îc ¸p dông cµng më réng, nhu cÇu tho¶ m·n vÒ BHXH ®èi víi ngêi lao ®éng cµng ®îc n©ng cao vµ khi kinh tÕ ph¸t triÓn ngêi lao ®éng cã thu nhËp cao cµng cã ®iÒu kiÖn tham gia ®ãng BHXH. §Ó hiÓu râ h¬n b¶n chÊt cña tµi chÝnh BHXH ta cÇn ph©n biÖt sù gièng vµ kh¸c nhau gi÷a quü BHXH vµ Ng©n s¸ch Nhµ níc. Ng©n s¸ch Nhµ níc lµ sù vËn ®éng cña c¸c nguån tµi chÝnh g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh t¹o lËp, sö dông quü tiÒn tÖ tËp trung cña Nhµ níc nh»m thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng kinh tÕ-x· héi theo kÕ ho¹ch cña Nhµ níc trªn c¬ së luËt ®Þnh. Nã ph¶n ¸nh c¸c quan hÖ kinh tÕ gi÷a Nhµ níc vµ c¸c chñ thÓ trong x· héi ph¸t sinh khi nhµ níc tham gia ph©n phèi c¸c nguån tµi chÝnh quèc gia theo nguyªn t¾c kh«ng hoµn tr¶ trùc tiÕp lµ chñ yÕu. Ng©n s¸ch Nhµ níc lµ kh©u tµi chÝnh gi÷ vÞ trÝ chñ ®¹o trong hÖ thèng tµi chÝnh quèc gia. Tõ kh¸i niÖm Ng©n s¸ch Nhµ níc ta rót ra ®Æc ®iÓm ph©n phèi cña Ng©n s¸ch Nhµ níc nh sau: -Ng©n s¸ch nhµ níc lµ quü tiÒn tÖ tËp trung, lµ kh©u tµi chÝnh gi÷ vÞ trÝ chñ ®¹o trong hÖ thèng tµi chÝnh quèc gia. Ng©n s¸ch Nhµ níc ra ®êi, tån t¹i vµ ho¹t ®éng g¾n liÒn víi viÖc thùc hiÖn chøc n¨ng, nhiÖm vô cña Nhµ níc, Ng©n s¸ch Nhµ níc g¾n víi chñ thÓ duy nhÊt lµ Nhµ níc. -Ng©n s¸ch Nhµ níc mang tÝnh ph¸p lý cao. Ho¹t ®éng thu-chi cña Ng©n s¸ch Nhµ níc lu«n g¾n liÒn víi quyÒn lùc chÝnh trÞ, kinh tÕ cña Nhµ níc vµ ®îc tiÕn hµnh trªn c¬ së ph¸p luËt quy ®Þnh -Ph©n phèi cña Ng©n s¸ch Nhµ níc chñ yÕu lµ ph©n phèi l¹i vµ kh«ng mang tÝnh chÊt hoµn tr¶ trùc tiÕp. -C¸c quan hÖ ph©n phèi cña Ng©n s¸ch Nhµ níc ph¶n ¸nh lîi Ých cña x· héi, lîi Ých quèc gia (lîi Ých chung) vµ nã chi phèi c¸c lîi Ých kh¸c nh»m ®¶m b¶o cho nÒn kinh tÕ-x· héi cña ®Êt níc æn ®Þnh, ph¸t triÓn víi tèc ®é cao. Tõ ®©y ta cã thÓ thÊy nh÷ng ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau cña quü BHXH vµ Ng©n s¸ch Nhµ níc. 18 Nh÷ng ®iÓm gièng nhau: -Ng©n s¸ch Nhµ níc vµ quü BHXH lµ nh÷ng kh©u tµi chÝnh ®éc lËp trong hÖ thèng tµi chÝnh quèc gia, chóng cã mèi quan hÖ h÷u c¬ trong qu¸ tr×nh t¹o lËp vµ sö dông cho môc ®Ých ho¹t ®éng cña tõng quü. -Ho¹t ®éng cña Ng©n s¸ch Nhµ níc vµ quü BHXH ®Òu kh«ng nh»m môc ®Ých kinh doanh kiÕm lêi mµ ho¹t ®éng cña chóng nh»m phôc vô lîi Ých cña Nhµ níc, lîi Ých cña ngêi lao ®éng tuú theo môc ®Ých sö dông cña mçi quü. -ViÖc t¹o lËp vµ sö dông Ng©n s¸ch Nhµ níc vµ quü BHXH ®Òu biÓu hiÖn díi h×nh thøc tiÒn tÖ (gi¸ trÞ), thu-chi cña Ng©n s¸ch Nhµ níc vµ quü BHXH ®Òu ®îc quy ®Þnh b»ng ph¸p luËt vµ qu¶n lý quü theo nguyªn t¾c c©n ®èi thu vµ chi. Nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau: -§iÒu kiÖn ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña Ng©n s¸ch Nhµ níc vµ quü BHXH kh¸c nhau. Ng©n s¸ch Nhµ níc ra ®êi, tån t¹i vµ ph¸t triÓn g¾n liÒn víi sù ra ®êi, tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña Nhµ níc. Bé m¸y Nhµ níc cµng lín, chøc n¨ng, nhiÖm vô cña Nhµ níc cµng më réng th× thu-chi quü Ng©n s¸ch Nhµ níc cµng lín. Quü BHXH ra ®êi, tån t¹i vµ ph¸t triÓn g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ hµng ho¸ víi quan hÖ thuª mín nh©n c«ng. Khi kinh tÕ ph¸t triÓn, thu nhËp tiÒn l¬ng cµng cao th× ph¹m vi c¸c chÕ ®é BHXH cµng më réng, møc ®é tho¶ m·n cho ngêi lao ®éng cña b¶o hiÓm cµng cao. §©y lµ c¬ së kh¸ch quan cho sù ra ®êi, ph¸t triÓn cña BHXH, còng lµ c¬ së cho ®Þnh híng ph¸t triÓn BHXH trong thùc tiÔn. -Quan hÖ ph©n phèi cña Ng©n s¸ch Nhµ níc chñ yÕu lµ ph©n phèi l¹i vµ kh«ng mang tÝnh chÊt hoµn tr¶. Chñ thÓ ®ãng gãp vµ hëng thô Ng©n s¸ch Nhµ níc t¸ch rêi nhau (trõ quan hÖ tÝn dông Nhµ níc). C¸c chñ thÓ cã nghÜa vô ®ãng gãp c¸c kho¶n thu vµo Ng©n s¸ch Nhµ níc do ph¸p luËt quy ®Þnh kh«ng ®îc Nhµ níc hoµn tr¶ trùc tiÕp. Ngîc l¹i c¸c chñ thÓ ®îc hëng thô c¸c kho¶n chi Ng©n s¸ch Nhµ níc còng kh«ng ph¶i hoµn tr¶ l¹i sè tiÒn mµ Nhµ níc ®· chi. §©y lµ c¬ së kh¸ch quan cho hiÖn tîng trèn lËu c¸c kho¶n thu nép Ng©n s¸ch Nhµ níc vµ thÊt tho¸t, l·ng phÝ, kÐm hiÖu qu¶ chi Ng©n s¸ch Nhµ níc mµ trong qu¶n lý Ng©n s¸ch Nhµ níc ph¶i cã biÖn ph¸p kh¾c phôc. Quan hÖ ph©n phèi cña quü BHXH võa mang tÝnh chÊt hoµn tr¶, võa mang tÝnh chÊt kh«ng hoµn tr¶. ViÖc hoµn tr¶ 19 kh«ng biÕt tríc chÝnh x¸c vÒ quy m«, thêi gian vµ kh«ng gian, thêng møc hoµn tr¶ lín h¬n nhiÒu lÇn so víi phÝ b¶o hiÓm ®ãng gãp (nã mang tÝnh chÊt x· héi, tÝnh chÊt céng ®ång). §Æc ®iÓm nµy ®· chi phèi ®Õn qu¸ tr×nh qu¶n lý ho¹t ®éng BHXH. -Quan hÖ ph©n phèi cña Ng©n s¸ch Nhµ níc ph¶n ¸nh quan hÖ lîi Ých cña x· héi, lîi Ých quèc gia vµ chi phèi c¸c quan hÖ lîi Ých bé phËn, lîi Ých c¸ nh©n, nh»m ®¶m b¶o cho nÒn kinh tÕ-x· héi cña ®Êt níc t¨ng trëng vµ ph¸t triÓn æn ®Þnh. Cßn quan hÖ ph©n phèi cña quü BHXH tríc hÕt lµ v× lîi Ých cña ngêi lao ®éng tham gia BHXH sau ®ã míi ®Õn lîi Ých cña ®¬n vÞ, lîi Ých cña x· héi. Nh vËy, quü BHXH kh«ng thuéc néi dung thu-chi cña Ng©n s¸ch Nhµ níc, nã tån t¹i ®éc lËp víi Ng©n s¸ch Nhµ níc. Quü BHXH vµ Ng©n s¸ch Nhµ níc ®Òu lµ nh÷ng kh©u tµi chÝnh ®éc lËp trong hÖ thèng tµi chÝnh quèc gia. Mçi kh©u tµi chÝnh ®Òu cã mét chñ thÓ riªng trong ®ã Ng©n s¸ch Nhµ níc lµ kh©u tµi chÝnh gi÷ vÞ trÝ chñ ®¹o ph¶n ¸nh lîi Ých cña x· héi, lîi Ých quèc gia cßn quü BHXH chØ ph¶n ¸nh lîi Ých cña c¸c bªn tham gia ®ãng BHXH. 1.1.2.2.Ph©n biÖt tµi chÝnh BHXH vµ tµi chÝnh doanh nghiÖp: Tríc hÕt, ta ph¶i hiÓu kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm cña tµi chÝnh doanh nghiÖp. Tµi chÝnh doanh nghiÖp lµ tæng thÓ c¸c quan hÖ kinh tÕ ph¸t sinh trong qu¸ tr×nh t¹o lËp vµ sö dông c¸c quü tiÒn tÖ hoÆc vèn ho¹t ®éng cña doanh nghiÖp nh»m ®¹t ®îc môc ®Ých doanh lîi trong khu«n khæ ph¸p luËt cña Nhµ níc. Tµi chÝnh doanh nghiÖp lµ kh©u tµi chÝnh c¬ së trong hÖ thèng tµi chÝnh quèc gia. Trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng, tµi chÝnh doanh nghiÖp cã nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau: -TÝnh chÊt ®a së h÷u lµ nÐt ®Æc trng cña tµi chÝnh doanh nghiÖp trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ trêng. Doanh nghiÖp muèn tiÕn hµnh s¶n xuÊt kinh doanh chñ doanh nghiÖp ph¶i cã mét sè vèn kinh doanh b»ng hoÆc lín h¬n vèn ph¸p ®Þnh cña Nhµ níc quy ®Þnh. MÆt kh¸c, doanh nghiÖp muèn cã kü thuËt hiÖn ®¹i ®Ó s¶n xuÊt ra s¶n phÈm cã thÓ ®øng v÷ng trong c¹nh tranh th× ph¶i cã sè vèn 20 kinh doanh lín. §iÒu ®ã dÉn ®Õn sù ®Çu t tõ nhiÒu nguån vèn kh¸c nhau v× thÕ trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng doanh nghiÖp mang tÝnh chÊt ®a së h÷u lµ phæ biÕn. -Tµi chÝnh doanh nghiÖp lµ mét quü tiÒn tÖ ®Æc biÖt. Nã ®Æc biÖt ë chç: lu«n thay ®æi h×nh th¸i biÓu hiÖn v× qu¸ tr×nh t¹o lËp vµ sö dông vèn kinh doanh lu«n g¾n liÒn víi c¸c yÕu tè s¶n xuÊt; ®îc sö dông cho môc ®Ých tÝch luü lµ chÝnh chø kh«ng ph¶i cho môc ®Ých tiªu dïng; nã lu«n ho¹t ®éng nh»m môc tiªu lîi nhuËn. Tµi chÝnh doanh nghiÖp ngoµi t¹o lËp ban ®Çu chóng cßn ®îc bæ sung hay rót bít tuú theo nhu cÇu më réng hoÆc thu hÑp qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh. -C¸c quan hÖ tµi chÝnh n¶y sinh trong qu¸ tr×nh t¹o lËp vµ sö dông tµi chÝnh doanh nghiÖp ®Òu g¾n víi ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh cña doanh nghiÖp nghÜa lµ mäi ho¹t ®éng thu chi cña tµi chÝnh doanh nghiÖp ®Òu nh»m môc ®Ých doanh lîi. Tõ b¶n chÊt cña tµi chÝnh BHXH vµ tµi chÝnh doanh nghiÖp ta cã thÓ thÊy nh÷ng ®iÓm gièng nhau vµ kh¸c nhau gi÷a tµi chÝnh BHXH vµ tµi chÝnh doanh nghiÖp. Nh÷ng ®iÓm gièng nhau: -Tµi chÝnh BHXH vµ tµi chÝnh doanh nghiÖp ®Òu lµ nh÷ng kh©u tµi chÝnh ®éc lËp trong hÖ thèng tµi chÝnh quèc gia. Chóng ra ®êi, tån t¹i vµ ph¸t triÓn ®Òu do môc ®Ých cña chñ thÓ trong x· héi ®ßi hái. -ViÖc t¹o lËp vµ sö dông quü BHXH vµ tµi chÝnh doanh nghiÖp ®Òu biÓu hiÖn díi h×nh thøc tiÒn tÖ vµ theo Ph¸p luËt quy ®Þnh. Nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau; -§iÓm kh¸c nhau ®Çu tiªn cña quü BHXH vµ tµi chÝnh doanh nghiÖp lµ môc ®Ých ho¹t ®éng cña hai lo¹i h×nh nµy. Quü BHXH ho¹t ®éng kh«ng nh»m môc ®Ých doanh lîi. Ho¹t ®éng thu, chi cña quü BHXH nh»m æn ®Þnh cuéc sèng cña ngêi lao ®éng khi gÆp rñi ro khi gi¶m hoÆc mÊt thu nhËp. Mäi ho¹t ®éng cña tµi chÝnh doanh nghiÖp chñ yÕu kinh doanh kiÕm lêi. Hay nãi c¸ch kh¸c lîi nhuËn lµ môc tiªu hµng ®Çu chi phèi ho¹t ®éng cña tµi chÝnh doanh nghiÖp, lîi nhuËn quyÕt ®Þnh sù ra ®êi tån t¹i, ph¸t triÓn cña doanh nghiÖp.