BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH
*********
HOÀ VI THÖÔØNG
KHUYNH HÖÔÙNG
PHEÂ BÌNH MAÙC-XÍT
ÔÛ VIEÄT NAM
NÖÛA ÑAÀU THEÁ KÆ XX
(1900 - 1945)
Chuyeân ngaønh
Maõ soá
: VAÊN HOÏC VIEÄT NAM
: 62.22.34.01
LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ NGÖÕ VAÊN
NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC:
PGS.TS: NGUYEÃN THÒ THANH XUAÂN
THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – NAÊM 2005
1
LÔØI CAÛM ÔN
Ñeå hoaøn thaønh luaän vaên Khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät
Nam nöûa ñaàu theá kæ XX, ngoaøi noã löïc cuûa baûn thaân, toâi coøn coù söï giuùp ñôõ
chaân tình cuûa quí thaày coâ, gia ñình vaø beø baïn gaàn xa; ñaëc bieät laø coâng lao
höôùng daãn taän tuî, tinh thaàn traùch nhieäm cuøng vôùi phong caùch laøm vieäc
khoa hoïc, nghieâm tuùc cuûa coâ NGUYEÃN THÒ THANH XUAÂN.
Toâi voâ cuøng bieát ôn taát caû quí thaày coâ cuûa tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm
TPHCM vaø tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc xaõ hoäi vaø Nhaân vaên TPHCM ñaõ
nhieät tình daïy doã cho toâi suoát maáy naêm qua.
Toâi xin chaân thaønh caûm ôn gia ñình vaø baïn beø gaàn xa ñaõ hoã trôï cho
toâi veà vaät chaát laãn tinh thaàn trong thôøi gian hoïc taäp cho ñeán ngaøy hoâm nay.
Cuoái cuøng, toâi mong ñöôïc göûi lôøi caûm ôn traân troïng nhaát ñeán coâ
NGUYEÃN THÒ THANH XUAÂN – Ngöôøi ñaõ cho toâi nhieàu baøi hoïc quí töø
quaù trình hoïc taäp vaø laøm vieäc vôùi coâ: veà phöông phaùp laøm vieäc khoa hoïc,
veà tinh thaàn traùch nhieäm vaø nhaát laø taám loøng cao caû cuûa moät nhaø giaùo.
HOÀ VI THÖÔØNG
2
MUÏC LUÏC
Trang
Trang phuï bìa
........................................................................................................ 1
Lôøi caûm ôn
........................................................................................................ 2
Muïc luïc
........................................................................................................ 3
DAÃN LUAÄN
........................................................................................................ 5
Chöông 1.
TOÅNG QUAN VEÀ PHEÂ BÌNH MAÙC-XÍT VAØ PHEÂ BÌNH
MAÙC-XÍT ÔÛ VIEÄT NAM NÖÛA ÑAÀU THEÁ KÆ XX
1.1. Toång quan veà pheâ bình Maùc-xít ................................................................. 18
1.1.1. Khaùi nieäm pheâ bình Maùc-xít ............................................................. 18
1.1.2. Nhöõng nguyeân taéc cô baûn ................................................................... 20
1.1.2.1. Veà nguoàn goác vaø baûn chaát cuûa vaên hoïc ..................................... 20
1.1.2.2. Veà chöùc naêng cuûa vaên hoïc vaø vai troø cuûa vaên ngheä só ............. 25
1.1.2.3. Veà theá giôùi quan vaø phöông phaùp saùng taùc ............................... 28
1.1.3. Sô löôïc veà quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa pheâ bình
Maùc-xít treân theá giôùi ..................................................................... 36
1.2. Khaùi quaùt veà pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX ............... 51
1.2.1. Cô sôû xaõ hoäi - lòch söû ......................................................................... 51
1.2.2. Quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån ..................................................... 54
Chöông 2.
CAÙC ÑAËC ÑIEÅM CUÛA KHUYNH HÖÔÙNG PHEÂ BÌNH
MAÙC-XÍT ÔÛ VIEÄT NAM NÖÛA ÑAÀU THEÁ KÆ XX
2.1. Caùc ñaëc ñieåm veà nguyeân taéc thaåm myõ ....................................................... 66
2.1.1. Khaùi nieäm vaên hoïc ............................................................................. 67
2.1.2. Moái quan heä nhaø vaên - taùc phaåm - ngöôøi ñoïc .................................... 70
2.1.3. Traùch nhieäm cuûa nhaø vaên, phöông phaùp saùng taùc vaø töï do
trong ngheä thuaät ............................................................................. 78
2.1.4. Noäi dung vaø hình thöùc ........................................................................ 88
2.1.5. Giaù trò vaên hoïc .................................................................................... 99
2.2. Caùc ñaëc ñieåm veà phöông phaùp pheâ bình .................................................. 107
2.2.1. Phöông phaùp laäp luaän ....................................................................... 108
2.2.1.1. Phöông phaùp xaây döïng heä thoáng môû ....................................... 108
3
2.2.1.2. Phöông phaùp so saùnh – ñoái chöùng khaùch quan ........................ 111
2.2.1.3. Phöông phaùp giaûi thích xaây döïng khaùi nieäm............................ 113
2.2.2. Ngoân ngöõ pheâ bình ........................................................................... 114
2.2.2.1. Ngoân ngöõ ñoái thoaïi................................................................... 115
2.2.2.2. Ngoân ngöõ nhieàu gioïng ñieäu ..................................................... 116
Chöông 3.
ÑOÙNG GOÙP CUÛA PHEÂ BÌNH MAÙC-XÍT NÖÛA ÑAÀU
THEÁ KÆ XX
3.1. Nhöõng ñoùng goùp chung ............................................................................ 120
3.1.1. Xaây döïng thaønh coâng neàn taûng lí luaän vaên hoïc hieän
ñaïi ñaàu tieân ôû Vieät Nam .............................................................. 120
3.1.2. Khôi nguoàn saùng taïo, ñöa vaên hoïc trôû veà phuïc vuï ñôøi
soáng nhaân daân vaø thöïc tieãn caùch maïng ....................................... 121
3.1.3. Kieán taïo cô sôû phöông phaùp khoa hoïc cho pheâ bình hieän ñaïi ......... 123
3.1.4. Moät neàn pheâ bình giaøu tính vaên hoùa, daân chuû vaø “nhieät
tình trí tueä” khoâng ngöøng töï vaän ñoäng ñieàu chænh ........................ 124
3.2. Caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít tieâu bieåu nöûa ñaàu theá kæ XX .......................... 125
3.2.1. Haûi Trieàu (1908 - 1954) ................................................................... 125
3.2.2. Ñaëng Thai Mai (1902 - 1984) .......................................................... 131
3.3. Nhöõng haïn cheá trong pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX ................... 137
3.3.1. Ñôn giaûn hoaù phaûn aùnh luaän vaø nhaän thöùc luaän Maùc-xít ................ 137
3.3.2. Hình thöùc ngheä thuaät, giaù trò thaåm myõ vaø vaên baûn ngoân
töø taùc phaåm chöa ñöôïc quan taâm ñuùng möùc ................................ 139
3.3.3. Vaán ñeà vai troø cuûa chuû theå saùng taïo coøn boû ngoû ............................. 141
3.3.4. Tính thaåm myõ trong ngoân ngöõ pheâ bình coøn haïn cheá ..................... 142
KEÁT LUAÄN
.................................................................................................... 144
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO .................................................................................... 149
PHUÏ LUÏC
.................................................................................................... 159
4
DAÃN LUAÄN
1. Lí do choïn ñeà taøi
Trong neàn vaên hoïc truyeàn thoáng cuûa daân toäc, pheâ bình töø laâu ñaõ gaén boù vôùi caùc
sinh hoaït vaên chöông döôùi hình thöùc bình vaên, bình thô nhö moät thuù chôi tao nhaõ cuûa
caùc baäc vaên nhaân taøi töû. Nhöng pheâ bình vaên hoïc theo nghóa hieän ñaïi thì phaûi ñeán
nhöõng naêm ba möôi cuûa theá kæ XX môùi thöïc söï coù maët treân vaên ñaøn khi xaõ hoäi Vieät
nam ñaõ hoäi ñuû nhöõng ñieàu kieän caàn thieát veà kinh teá, xaõ hoäi, vaên hoùa, hoïc thuaät…
Neáu nhö söï phaùt trieån vaên hoïc thôøi kì naøy ñöôïc ñaùnh giaù baèng toác ñoä “moät naêm
baèng ba möôi naêm” thì neàn pheâ bình vaên hoïc töông öùng vôùi noù cuõng ñaõ böôùc ñi baèng
“ñoâi hia baûy daëm”. Vôùi khoaûng thôøi gian ngaén nguûi töø ngaøy taäp Pheâ bình vaø caûo
luaän cuûa Thieáu Sôn “thaäm thuït nhö moät naøng daâu môùi” xuaát hieän (naêm 1933) cho
ñeán Caùch maïng thaùng Taùm naêm 1945, pheâ bình nöôùc ta ñaõ thöïc söï tröôûng thaønh vaø
laøm troøn söù meänh cuûa mình treân töøng böôùc ñi cuûa vaên hoïc daân toäc giai ñoaïn naøy,
trong ñoù phaûi keå ñeán vai troø cuûa Khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa
ñaàu theá kæ XX . Thaønh töïu cuûa pheâ bình vaên hoïc thôøi kì naøy bao quaùt nhieàu lónh
vöïc: pheâ bình taùc giaû, taùc phaåm, theå loaïi, giai ñoaïn vaên hoïc… trong ñoù coù nhieàu taùc
phaåm ñeán nay vaãn giöõ nguyeân söùc soáng. Nhieàu vaán ñeà lí luaän maø pheâ bình vaên hoïc
giai ñoaïn naøy ñaët ra vaãn ñang laø nhöõng vaán ñeà thôøi söï vaên hoïc hoâm nay.
Moät ñaëc ñieåm noåi baät cuûa pheâ bình vaên hoïc Vieät nam nöûa ñaàu theá kæ XX laø söï
phong phuù, ña daïng veà noäi dung, ñeà taøi vaø khuynh höôùng tö töôûng… Ñieàu ñoù ñaõ daãn
ñeán söï buøng noå caùc cuoäc tranh luaän soâi noåi, keùo daøi treân baùo chí. Nhìn chung, caùc
cuoäc tranh luaän – cuoäc ñaáu tranh giöõa caùc khuynh höôùng tö töôûng – ñaõ goùp phaàn
xaây döïng vaø cuûng coá caùc khuynh höôùng tö töôûng vaø lí luaän khoa hoïc, tieán boä, goùp
phaàn ñöa neàn vaên hoùa, vaên hoïc daân toäc phaùt trieån theo con ñöôøng ñuùng ñaén, phuø
hôïp vôùi yeâu caàu cuûa thôøi ñaïi, ñaát nöôùc vaø daân toäc. Giöõ vò trí noåi baät nhaát trong vai
5
troø naøy laø khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít. Thoâng qua caùc cuoäc tranh luaän vaên hoïc,
ñaëc bieät laø cuoäc tranh luaän “ngheä thuaät vò ngheä thuaät hay ngheä thuaät vò nhaân sinh”,
xu höôùng pheâ bình Maùc-xít ñaõ theå hieän tieáng noùi doõng daïc cuûa mình ngay töø khi môùi
ra ñôøi, taïo söï thu huùt roäng raõi töø phía coâng chuùng, taùc ñoäng maïnh meõ vaø saâu saéc ñeán
tình hình vaên hoïc vaø tö töôûng ñöông thôøi vaø trôû thaønh boä phaän coù tính chaát muõi nhoïn,
doïn ñöôøng cho vaên hoïc daân toäc tieán leân khi traøo löu vaên hoïc laõng maïn ñaõ ñi vaøo ngoõ
cuït, beá taéc vaø suy thoaùi. Boû qua nhöõng maët naøo ñoù coøn haïn cheá, khuynh höôùng pheâ
bình vaên hoïc Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp voâ cuøng quan troïng
cho neàn vaên hoïc nöôùc ta.
Tuy nhieân, trong suoát moät thôøi gian khaù daøi, pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ
XX chæ ñöôïc quan taâm nhö moät vaán ñeà ñaáu tranh tö töôûng ñeå khaúng ñònh caùi ñuùng –
caùi sai, nhìn nhaän vaø phuû nhaän. Vieäc nhaän ñònh, ñaùnh giaù xu höôùng naøy vôùi tö caùch
moät theå loaïi, döôùi goùc ñoä khoa hoïc vaãn chöa ñöôïc xem xeùt ñuùng möùc. Trong caùc
saùch giaùo khoa hieän haønh xu höôùng pheâ bình Maùc-xít vaãn chöa ñöôïc coi nhö moät theå
loaïi thuoäc boä phaän vaên hoïc Caùch maïng giai ñoaïn 1930-1945.
Töø nhöõng naêm 90 trôû laïi ñaây, ñoä luøi thôøi gian nöûa theá kæ ñaõ cho pheùp coù moät
caùch nhìn toaøn dieän vaø khoa hoïc hôn veà nhöõng thaønh töïu cuûa pheâ bình noùi chung
cuõng nhö xu höôùng pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn tröôùc Caùch maïng noùi rieâng. Ngaøy
caøng xuaát hieän nhieàu baøi nghieân cöùu coâng phu vaø nghieâm tuùc veà vaán ñeà naøy. Ñieàu
ñoù ñaõ cho thaáy ñaây laø moät vaán ñeà khoa hoïc ñang ñaët ra cho giôùi nghieân cöùu vaên hoïc
ngaøy nay.
Trong xu theá giao löu khoa hoïc quoác teá soâi ñoäng hieän nay, cuøng vôùi quaù trình
hoïc taäp, tieáp thu vaø öùng duïng thi phaùp hoïc vaøo vieäc nghieân cöùu vaên hoïc, khuynh
höôùng pheâ bình Maùc-xít ôû nöôùc ta cuõng töø giaõ ngoâi vò thoáng lónh cuûa mình. Nhöng
pheâ bình thi phaùp hoïc cuõng ñang coù nguy cô rôi vaøo ñoäc toân. Trong khi ñoù, ñoái vôùi
lónh vöïc khoa hoïc nhaân vaên, veà nguyeân taéc, khoâng coù khuynh höôùng hay phöông
phaùp naøo laø chìa khoùa vaïn naêng cho moïi hieän töôïng vaên hoïc; caùc phöông phaùp,
6
khuynh höôùng khaùc bieät ñeàu coù khaû naêng boå sung, hoaøn thieän cho nhau vaø vieäc vaän
duïng, phoái hôïp phöông phaùp naøo laø tuøy thuoäc vaøo ñoái töôïng nghieân cöùu cuï theå. Do
ñoù, nghieân cöùu, phaân tích vaø ñaùnh giaù khaùch quan, khoa hoïc caùc phöông phaùp pheâ
bình noùi chung vaø khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít noùi rieâng laø coâng vieäc raát caàn
thieát ñeå goùp phaàn xaây döïng vaø thuùc ñaåy söï phaùt trieån khoa nghieân cöùu vaên hoïc ôû
nöôùc ta trong tình hình thöïc tieãn hieän nay. Maët khaùc, pheâ bình Maùc-xít ôû nöôùc ta
cuõng nhö treân theá giôùi ñang ñöùng tröôùc yeâu caàu ñoåi môùi. Vieäc xem xeùt, nhaän ñònh
laïi khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX theå hieän yù thöùc phaûn tænh coù
yù nghóa ñònh höôùng vaø töï hoaøn thieän nhöõng maët coøn haïn cheá cuûa baûn thaân phöông
phaùp naøy nhaèm ñaùp öùng kòp thôøi yeâu caàu phaùt trieån cuûa khoa hoïc.
2. Lòch söû vaán ñeà:
Tröôùc naêm 1945, ngay ôû trong giai ñoaïn môùi hình thaønh, pheâ bình Maùc-xít ñaõ
trôû thaønh ñoái töôïng cuûa pheâ bình ñöông thôøi. Haàu nhö taát caû caùc vaán ñeà, luaän ñieåm
cuûa pheâ bình Maùc-xít ñeàu ñöôïc ñöa ra baøn baïc, ñoái thoaïi giöõa nhöõng ngöôøi uûng hoä
laäp tröôøng tö töôûng Maùc-xít vaø nhöõng ngöôøi chöa bò thuyeát phuïc bôûi quan ñieåm naøy.
Veà phía nhöõng ngöôøi taùn ñoàng vaø uûng hoä, coù theå keå ñeán Phan Vaên Huøm vôùi baøi ñeà
töïa quyeån Duy taâm hay duy vaät cuûa Haûi Trieàu (naêm 1935), Hoà Xanh vaø baøi Pheâ bình
Cuoán Duy taâm hay duy vaät Haûi Trieàu (naêm 1936), Haûi Thanh vaø Lôøi töïa vieát cho
cuoán saùch Vaên só vaø xaõ hoäi cuûa Haûi Trieàu (naêm 1937) cuøng nhieàu yù kieán raûi raùc treân
caùc baøi baùo cuûa caùc taùc giaû: Laâm Moäng Quang, Hoaû Sôn, Sôn Traø, v.v.. Ñöùng veà
phía quan ñieåm khoâng taùn ñoàng tính chaát qui phaïm, giaùo ñieàu cuûa pheâ bình Maùc-xít
vaø ñaáu tranh cho töï do ngheä thuaät, coù theå keå ñeán Thieáu Sôn, Hoaøi Thanh, Leâ Traøng
Kieàu, Löu Troïng Lö… Nhöng nhìn chung, caùc baøi vieát veà pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn
naøy coù tính chaát ñaáu tranh tö töôûng vaø quan ñieåm ngheä thuaät hôn laø muïc tieâu nghieân
cöùu khoa hoïc. Nhöõng ngöôøi taùn ñoàng laäp tröôøng tö töôûng Maùc-xít luùc naøy bò thuyeát
phuïc chuû yeáu bôûi cô sôû lí luaän Maùc-xít vaø söï nhaïy caûm veà yeâu caàu cuûa thöïc tieãn lòch
söû hôn laø xuaát phaùt töø hieåu bieát thöïc tieãn vaø baûn chaát vaên chöông. Ngöôïc laïi, phía
7
khoâng hoaøn toaøn taùn ñoàng quan ñieåm Maùc-xít do döïa vaøo voán kinh nghieäm, tri thöùc
vaên chöông vaø caûm thuï cuûa baûn thaân. Do vaäy, hai thaùi ñoä ñoái vôùi pheâ bình Maùc-xít
giai ñoaïn naøy thöïc chaát do xuaát phaùt töø hai cô sôû khaùc nhau, khoâng ñoái laäp maø hoaøn
toaøn coù theå boå sung cho nhau.
Töø naêm 1945 ñeán naêm 1975, pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn nöûa ñaàu theá kæ XX vôùi
vai troø cuûa Haûi Trieàu vaø Ñaëng Thai Mai cuõng trôû thaønh ñoái töôïng nghieân cöùu ôû caû
hai mieàn Nam – Baéc.
ÔÛ mieàn Baéc, coù theå keå ñeán caùc coâng trình tieâu bieåu: Vuõ Ñöùc Phuùc, Nguyeãn
Ñöùc Ñaøn – Sô thaûo lòch söû vaên hoïc Vieät Nam 1930 - 1945 – Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi,
1964; Vuõ Ñöùc Phuùc – Baøn veà nhöõng cuoäc ñaáu tranh tö töôûng trong lòch söû vaên hoïc
Vieät Nam hieän ñaïi 1930 - 1954 – Nxb KHXH, Haø Noäi, 1971; Hoàng Chöông - Haûi
Trieàu, Veà vaên hoïc ngheä thuaät, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi, 1969. Trong ñoù, coâng trình cuûa
Vuõ Ñöùc Phuùc (Baøn veà…) ñaõ heä thoáng hoaù vaán ñeà pheâ bình ñaàu theá kæ moät caùch töông
ñoái ñaày ñuû nhöng vieäc ñaùnh giaù cuûa taùc giaû chuû yeáu döïa treân laäp tröôøng tö töôûng vôùi
thaùi ñoä cöùng raén neân nhöõng nhaän ñònh cuûa coâng trình ñöa ra coù phaàn chöa thaät söï
thoaû ñaùng. Coâng trình Sô thaûo lòch söû… cuûa taùc giaû tröôùc ñoù cuõng chæ ñeà caäp ñeán vaán
ñeà moät caùch sô löôïc vaø nhieàu thieáu soùt. Ngoaøi ra coøn coù caùc coâng trình cuûa Hoàng
Chöông: Maáy vaán ñeà lí luaän vaø Pheâ bình vaên ngheä, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi.
ÔÛ mieàn Nam, vieäc nghieân cöùu pheâ bình Maùc-xít noùi rieâng vaø pheâ bình ñaàu theá
kæ noùi chung phaûi keå ñeán coâng lao cuûa GS. Thanh Laõng thuoäc Ñaïi hoïc Vaên khoa Saøi
Goøn. Giaù trò lôùn nhaát trong caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa oâng laø cung caáp cho ngöôøi
ñoïc böùc tranh toaøn caûnh veà pheâ bình ñaàu theá kæ baèng vieäc taäp hôïp caùc baøi pheâ bình
cuûa giai ñoaïn naøy thaønh moät boä söu taäp ñoà soä trong Tuyeån taäp möôøi ba naêm tranh
luaän vaên hoïc - Vaên hoïc Vieät Nam 1932 - 1945 (13 taäp), (Nxb Phong traøo vaên hoùa, Saøi
Goøn, 1972,1975). OÂng cuõng heä thoáng hoaù caùc khuynh höôùng pheâ bình giai ñoaïn naøy
caên cöù vaøo tính chaát baùo chí vaø noäi dung cuûa noù qua Baûng löôïc ñoà vaên hoïc Vieät Nam
1862 – 1945 (Nxb Trình baøy, Saøi Goøn, 1967) trong ñoù Haûi Trieàu - Ñaëng Thai Mai –
8
Buøi Coâng Tröøng ñöôïc xeáp vaøo khuynh höôùng pheâ bình duy vaät Maùc-xít. Ngoaøi ra
coøn coù theå keå ñeán Phaïm Theá Nguõ vôùi Vieät Nam vaên hoïc söû giaûn öôùc taân bieân 1962 1945 (Nxb Quoác hoïc tuøng thö, Saøi Goøn, 1965) vaø Löôïc khaûo vaên hoïc cuûa Nguyeãn
Vaên Trung (Nxb Nam Sôn, Saøi Goøn, 1968, T.3) vôùi hai quan ñieåm ñaùnh giaù vaø nhìn
nhaän khaùc bieät. Phaïm Theá Nguõ nhìn nhaän vaán ñeà theo quan ñieåm keá thöøa tinh thaàn
khoa hoïc vaø lí luaän hoïc taäp töø phöông Taây coøn Nguyeãn Vaên Trung thì xuaát phaùt töø
quan ñieåm cuûa oâng veà baûn chaát, neàn taûng vaø khaû naêng cuûa pheâ bình. Tuy nhieân, caû
hai coâng trình naøy ñeàu daønh cho pheâ bình 1930 - 1945 moät soá trang raát khieâm toán.
Cuõng thuoäc veà khuynh höôùng nghieân cöùu vaên hoïc söû, coøn coù Vaên hoïc söû thôøi khaùng
Phaùp 1858 – 1945 cuûa Leâ Vaên Sieâu (Nxb Trí Ñaêng, Saøi Goøn, 1972), trong ñoù taùc giaû
coù ñieåm qua caùc taùc giaû pheâ bình tieâu bieåu giai ñoaïn naøy vaø Ñaëng Thai Mai laø moät
trong soá ñoù.
Töø naêm 1975 ñeán nay, caùc coâng trình nghieân cöùu veà pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu
theá kæ XX taêng leân nhanh choùng caû veà soá löôïng laãn chaát löôïng vaø coù xu höôùng tieán
daàn ñeán muïc tieâu khoa hoïc vôùi söï nhìn nhaän thaáu tình ñaït lí hôn. Vaán ñeà ñöôïc
nghieân cöùu treân nhieàu phöông dieän vôùi caùch tieáp caän, phöông phaùp nghieân cöùu ñöôïc
vaän duïng cuõng ngaøy caøng phong phuù, ña daïng. Trong Nhaø vaên Vieät Nam, Taäp 1 (Nxb
Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi, 1979), taùc giaû Phan Cöï Ñeä ñaõ daønh
nhieàu coâng phu cho vieäc giôùi thieäu taùc giaû Ñaëng Thai Mai. Thaùng 11-1982, qua Baøi
noùi taïi cuoäc hoïp trieån khai coâng taùc pheâ bình vaên hoïc (trích trong Veà lí luaän vaø pheâ
bình vaên hoïc ngheä thuaät, Nxb Söï thaät, Haø Noäi, 1983), taùc giaû Hoaøng Tuøng khaúng
ñònh laïi phöông phaùp pheâ bình treân cô sôû chuû nghóa Marx - Lenin nhöng taùc giaû cuõng
chæ döøng laïi ôû nhaän ñònh treân laäp tröôøng chính trò: “Veà phöông phaùp chung, ngöôøi ta
noùi tôùi haøng chuïc phöông phaùp nhöng thöïc chaát coù theå noùi ngaøy nay coù hai phöông
phaùp pheâ bình ñoái laäp nhau: phöông phaùp pheâ bình treân cô sôû chuû nghóa Marx –
Lenin phöông phaùp pheâ bình treân cô sôû caùc lí thuyeát tö saûn… Pheâ bình laø ñaáu tranh tö
töôûng neân khoâng coù söï “chung soáng” giöõa quan ñieåm voâ saûn vaø phöông phaùp tö saûn
9
trong phöông phaùp pheâ bình” [50, tr.32]. Ñeán Töø ñieån vaên hoïc (Nxb KHXH, Haø Noäi,
1983), Nguyeãn Hoaønh Khung, Traàn Höõu Taù ñaõ ñöa ra nhöõng nhaän ñònh xaùc ñaùng
hôn veà Haûi Trieàu, Ñaëng Thai Mai, veà Vaên hoïc khaùi luaän… ôû möùc ñoä khaùi quaùt vaø cô
baûn. Naêm 1986, GS. Nguyeãn Hueä Chi ñaõ giôùi thieäu khaù ñaày ñuû , toaøn dieän vaø heä
thoáng veà toaøn boä cuoäc ñôøi, söï nghieäp – nhöõng ñoùng goùp to lôùn cuûa GS. Ñaëng Thai
Mai ñoái vôùi neàn vaên hoïc daân toäc trong Taùc gia lí luaän pheâ bình nghieân cöùu vaên hoïc
Vieät Nam 1945 – 1975 (Nxb KHXH, Haø Noäi, 1986). Veà cuoäc tranh luaän Ngheä thuaät
vò ngheä thuaät vaø ngheä thuaät vò nhaân sinh, Tröôøng Chinh cuõng nhìn nhaän hôïp lí coâng
lao cuûa Haûi Trieàu trong Veà vaên hoùa ngheä thuaät (Nxb Söï thaät, Haø Noäi, 1986).
Töø naêm 1994 trôû ñi, nhaân kæ nieäm 40 naêm ngaøy maát cuûa Haûi Trieàu, nhieàu coâng
trình nghieân cöùu coù giaù trò veà Haûi Trieàu vaø cuoäc tranh luaän ngheä thuaät 1935 - 1939
laàn löôït xuaát hieän. Nhôù kieän töôùng trong buùt chieán vì moät neàn vaên hoïc vò nhaân sinh,
khuynh höôùng taû thöïc xaõ hoäi cuûa Nguyeãn Ngoïc Thieän (Vaên ngheä Quaân ñoäi, (8), 1994,
tr.102-106) theå hieän loøng töôûng nieäm vaø khaúng ñònh coâng lao Haûi Trieàu treân cô sôû
ñieåm nhìn khaùch quan lòch söû. Giaûng vaên vaên hoïc Vieät Nam 1930 – 1945, T.III – Vaên
hoïc Caùch maïng cuûa caùc taùc giaû Haø Minh Ñöùc, Traàn Khaùnh Thaønh, Ñoaøn Ñöùc
Phöông (Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 1995) ñaõ coù caùch nhìn khaùi quaùt vaø saéc saûo veà yù
nghóa lòch söû vaø giaù trò khoa hoïc lí luaän cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ qua
coâng lao cuûa Haûi Trieàu vaø Ñaëng Thai Mai. Vaán ñeà phöông phaùp pheâ bình, phong
caùch pheâ bình cuõng ñöôïc löu yù. Ngoaøi Haûi Trieàu vaø Ñaëng Thai Mai, taùc phaåm coøn
nhaéc ñeán coâng lao ñoùng goùp cho pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy cuûa nhieàu caây buùt
khaùc. Naêm 1996, Nxb Chính trò Quoác gia xuaát baûn coâng trình taäp hôïp caùc baøi nghieân
cöùu baøn baïc cuûa nhieàu taùc giaû veà Haûi Trieàu: Haûi Trieàu – nhaø lí luaän tieân phong (Nxb
Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 1996). Cuõng trong naêm naøy, Nguyeãn Ngoïc Thieän xuaát
baûn Nhìn laïi cuoäc tranh luaän ngheä thuaät 1935 - 1939 (Nxb KHXH, Haø Noäi, 1996) taäp
hôïp moät soá baøi vieát vaø tö lieäu veà cuoäc tranh luaän trong ñoù ñaùng löu yù laø baøi vieát
cuøng teân cuûa chính taùc giaû vaø baøi YÙ nghóa cuûa cuoäc tranh luaän luaän ngheä thuaät 1935 10
1939 – Nhöõng vaán ñeà cuûa lí luaän vaên hoïc hoâm qua vaø hoâm nay (Baøi vieát ñaõ ñöôïc in
treân TCVH (7), 1994, tr.7). Nhöõng baøi vieát naøy ñaõ cung caáp cho ngöôøi ñoïc böùc tranh
lòch söû veà quaù trình hình thaønh - phaùt trieån – keát thuùc cuûa cuoäc tranh luaän ñoàng thôøi
ñöa ra nhöõng ñaùnh giaù veà ñoùng goùp vaø nhöõng ñieàu coøn haïn heïp cuûa phong traøo theo
caùch nhìn cuûa tö duy lí luaän hieän ñaïi. Cuøng naêm naøy coøn coù baøi Baûn lónh ngoøi buùt
cuûa Haûi Trieàu (TCVH, (8), tr 20) cuûa Loäc Phöông Thuyû vôùi nhöõng vaán ñeà veà phong
caùch pheâ bình. Cuõng veà ñeà taøi Haûi Trieàu vaø cuoäc tranh luaän ngheä thuaät naøy, sau ñoù
khoâng laâu ñaõ coù coâng trình bieân khaûo raát coâng phu vaø coù giaù trò cuûa Vu Gia: Haûi
Trieàu – Ngheä thuaät vò nhaân sinh (Nxb Vaên hoaù thoâng tin, Haø Noäi, 1998). Ngay sau
ñoù, trong Toång taäp VHVN, T. 37 (Nxb KHXH, Haø Noäi, 2000), taùc giaû Buøi Ngoïc Traùc
cuõng daønh hôn boán möôi trang ñeå giôùi thieäu vaø ñaùnh giaù laïi toaøn boä quaù trình hình
thaønh phaùt trieån pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam tröôùc 1945 töø Haûi Trieàu ñeán Ñaëng
Thai Mai, Nguyeãn Ñình Thi, Tröôøng Chinh v.v.. vaø cung caáp hôn saùu traêm trang tö
lieäu goàm caùc vaên kieän cuûa Ñaûng vaø caùc baøi vieát thuoäc khuynh höôùng pheâ bình Maùcxít giai ñoaïn naøy.
Nhöõng naêm ñaàu cuûa thieân nieân kæ môùi, khoâng ít nhöõng coâng trình nghieân cöùu coù
giaù trò veà ñeà taøi xuaát hieän vôùi phöông phaùp nghieân cöùu ñoåi môùi roõ reät. Treân ñieåm
nhìn phong caùch hoïc, Haø Minh Ñöùc ñöa ra nhöõng nhaän ñònh veà Phong caùch vaø buùt
phaùp vaên chöông Ñaëng Thai Mai (TCVH, (1), 2003, tr.10-14). Vaên hoïc khaùi luaän
cuõng ñöôïc Traàn Ñình Söû nhìn nhaän laïi theo tö duy lí luaän vaên hoïc hieän ñaïi qua baøi
vieát Vaên hoïc khaùi luaän cuûa Ñaëng Thai Mai - Coâng trình lí luaän vaên hoïc hieän ñaïi ñaàu
tieân (TCVH, (2), 2003, tr.11-14). Nguyeãn Ngoïc Thieän cuõng coù baøi nghieân cöùu veà
Ñaëng Thai Mai töø quan ñieåm lòch söû trong Ñaëng Thai Mai vaø cuoäc tranh luaän ngheä
thuaät vò ngheä thuaät hay ngheä thuaät vò nhaân sinh (TCVH, (7), 2003, tr.37-41). Trong
naêm 2004, ñaùng löu yù laø coâng trình Pheâ bình vaên hoïc Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX
(1900 - 1945) cuûa taùc giaû Nguyeãn Thò Thanh Xuaân (Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia TPHCM,
2004). Baèng moät khoái löôïng tri thöùc phong phuù, coâng trình ñaõ heä thoáng hoaù, so saùnh
11
vaø phaân tích ñeå phaùc hoaï moät böùc tranh toaøn caûnh veà hoaït ñoäng pheâ bình nöûa ñaàu
theá kæ theo dieãn tieán lòch söû, ñoàng thôøi phaân tích nhöõng ñaëc ñieåm, thaønh töïu cuûa noù
trong moái quan heä vôùi nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi ñöông thôøi. Vôùi söï keát hôïp nhuaàn
nhuyeãn giöõa phöông phaùp khoa hoïc vaø thaùi ñoä lao ñoäng nghieâm tuùc, coù theå noùi ñaây
laø coâng trình nghieân cöùu hieän ñaïi ñaàu tieân veà dieän maïo cuûa pheâ bình Vieät Nam nöûa
ñaàu theá kæ tröôùc treân bình dieän toång theå. Coâng trình cuõng ñaõ cung caáp cho ngöôøi ñoïc
moät caùi nhìn khaùi quaùt veà lòch söû phaùt sinh cuõng nhö nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa pheâ
bình Maùc-xít trong heä thoáng caùc xu höôùng pheâ bình ñöông thôøi, nhöng do phaïm vi ñeà
taøi quaù roäng, taùc giaû chöa coù dòp ñi saâu phaân tích caën keõ khuynh höôùng pheâ bình
Maùc-xít cuûa giai ñoaïn naøy. Cuøng ñoái töôïng nghieân cöùu vôùi taùc giaû Nguyeãn Thò
Thanh Xuaân, trong naêm 2004, coøn coù baøi Caùc hình thaùi tö duy pheâ bình ñaàu theá kæ XX
cuûa taùc giaû Trònh Baù Ñónh (Taïp chí Hoàn Vieät II, Trung taâm nghieân cöùu Quoác hoïc,
Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi, 2004). Vaän duïng moâ hình giao tieáp ngoân ngöõ cuøng vôùi
phöông phaùp heä thoáng – caáu truùc, taùc giaû noã löïc xaây döïng caùc cô sôû phöông phaùp tö
duy theo moâ hình nhö laø neàn taûng theå hieän baûn chaát rieâng cuûa moãi khuynh höôùng
pheâ bình ñaàu theá kæ tröôùc, trong ñoù pheâ bình Maùc-xít ñöôïc xeáp vaøo loaïi hình thaùi
pheâ bình luaän hoïc. Giaù trò tieâu bieåu cuûa coâng trình naøy laø ñöa ra moät ñieåm nhìn môùi
veà ñeà taøi vaø gôïi yù cho vieäc vaän duïng saùng taïo nhöõng phöông phaùp khoa hoïc vaøo
nghieân cöùu vaø pheâ bình noùi chung. Ngoaøi ra coøn coù theå keå ñeán baøi vieát Haûi Trieàu
(1908 -1954) cuûa Nguyeãn Ngoïc Thieän (Taïp chí Nhaø vaên (2), 2004, tr.66-76) theå hieän
söï toång keát, nhìn nhaän laïi toaøn boä cuoäc ñôøi, söï nghieäp cuûa Haûi Trieàu vaø baøi YÙ nghóa
trieát hoïc cuûa pheâ bình vaên hoïc cuûa Hoà Só Vònh (Taïp chí Cöûa Vieät, (120), 2004, tr.6871), trong ñoù vaán ñeà cuoäc tranh luaän ngheä thuaät 1935 -1939 ñöôïc soi saùng laïi ôû goùc
ñoä vaên hoùa.
Toùm laïi, do yù nghóa vaø vai troø lòch söû ñaëc bieät cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu
theá kæ XX, ñeà taøi ñaõ trôû thaønh ñoái töôïng nghieân cöùu qua nhieàu theá heä töø nhieàu
phöông phaùp tieáp caän khaùc nhau. Thaät khoù coù theå naøo thoáng keâ ñaày ñuû veà toaøn boä
12
lòch söû nghieân cöùu cuûa ñeà taøi nhöng nhìn chung vaán ñeà ñaõ ñöôïc laøm saùng toû treân
nhieàu khía caïnh. Tuy vaäy, pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX vaãn coøn laø moät ñeà
taøi ñoøi hoûi söï nghieân cöùu thöïc söï coù heä thoáng, khoa hoïc vaø söï ñaùnh giaù ñaày ñuû, thoûa
ñaùng hôn nöõa.
3. Phaïm vi ñeà taøi
Ñeå phaûn aùnh ñuùng tính chaát cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX vôùi hieän
töôïng hôïp nhaát vaø giao thoa giöõa caùc lónh vöïc: lí luaän, pheâ bình taùc giaû - taùc phaåm
vaø nghieân cöùu lòch söû vaên hoïc, chuùng toâi choïn khaùi nieäm pheâ bình theo nghóa roäng.
Do ñoù, ñoái töôïng nghieân cöùu vaø khaûo saùt seõ laø caùc taùc phaåm vaø taùc giaû pheâ bình
ñoàng thôøi laø caùc baøi vieát, caùc coâng trình lí luaän vaên hoïc vaø lieân heä vôùi vaán ñeà lòch söû
vaên hoïc, goïi chung laø pheâ bình vaên hoïc; trong ñoù ñoái töôïng chính laø caùc taùc phaåm lí
luaän bôûi vì ñaây laø thaønh töïu tieâu bieåu cuûa pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy.
Veà maët tö lieäu, caùc saùch pheâ bình, caùc baøi pheâ bình thuoäc xu höôùng Maùc-xít
treân caùc baùo vaø taïp chí xuaát baûn trong thôøi kì 1900 -1945 seõ laø tö lieäu chính ñeå khaûo
saùt vaø nghieân cöùu. Ngoaøi ra, ñeå coù cô sôû ñoái chieáu vaø so saùnh, chuùng toâi coøn söû duïng
taøi lieäu pheâ bình cuûa caùc khuynh höôùng pheâ bình khaùc trong cuøng thôøi kì, caùc coâng
trình, baøi vieát coù lieân quan thuoäc thôøi kì tröôùc vaø sau noù. Ñoàng thôøi, chuùng toâi cuõng
tham khaûo caùc coâng trình nghieân cöùu veà lí thuyeát vaên hoïc, veà lí thuyeát vaø thöïc tieãn
pheâ bình Maùc-xít trong vaø ngoaøi nöôùc ñeå taïo cô sôû lí luaän cho vieäc nhaän ñònh, phaân
tích ñoái töôïng.
4. Muïc ñích vaø nhieäm vuï nghieân cöùu:
Nghieân cöùu ñeà taøi Khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät nam nöûa ñaàu theá
kæ XX, chuùng toâi höôùng ñeán muïc tieâu ñöa ra moät caùch nhìn töông ñoái toaøn dieän veà
khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX vôùi tö caùch moät theå
loaïi thuoäc boä phaän vaên hoïc Caùch maïng coù heä thoáng quan ñieåm thaåm myõ döïa treân cô
sôû phöông phaùp luaän cuûa chuû nghóa Marx – Lenin töø quan ñieåm ñoàng ñaïi vaø lòch ñaïi:
13
• Taùi hieän quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa khuynh höôùng pheâ bình
Maùc-xít Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX trong moái quan heä taùc ñoäng vôùi
caùc khuynh höôùng pheâ bình khaùc vaø ñieàu kieän xaõ hoäi lòch söû Vieät Nam
tröôùc 1945.
• Phaân tích nhöõng ñaëc ñieåm cuûa khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít Vieät
Nam nöûa ñaàu theá kæ XX trong moái quan heä so saùnh vôùi pheâ bình Maùc-xít
giai ñoaïn nöûa sau theá kæ XX vaø pheâ bình Maùc-xít ôû moät soá nöôùc treân theá
giôùi.
• Nhaän ñònh nhöõng ñoùng goùp vaø nhöõng vaán ñeà haïn cheá cuûa khuynh höôùng
pheâ bình Maùc-xít Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX ñoái vôùi lòch söû vaên hoïc
daân toäc.
5. Phöông phaùp nghieân cöùu :
Döïa treân ñaëc ñieåm cuûa ñoái tuôïng nghieân cöùu (xu höôùng pheâ bình Maùc-xít trong
moät giai ñoaïn cuï theå) vaø muïc tieâu cuûa ñeà taøi, chuùng toâi thöïc hieän quaù trình nghieân
cöùu theo caùc phöông phaùp sau:
Söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít Vieät Nam giai
ñoaïn nöûa ñaàu theá kæ XX naèm trong tieán trình lòch söû cuûa pheâ bình hieän ñaïi Vieät Nam
ñoàng thôøi chòu taùc ñoäng, aûnh höôûng bôûi nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi – thôøi ñaïi cuøng vôùi
qui luaät vaän ñoäng noäi taïi cuûa baûn thaân ñôøi soáng vaên hoïc. Do ñoù, ñeå xaùc ñònh vaø taùi
hieän ñöôïc quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ
XX caàn phaûi vaän duïng phöông phaùp lòch söû – phaùt sinh. Vieäc phaûn aùnh trung thöïc
ñoái töôïng vaø yeâu caàu ñöa ra nhaän ñònh, ñaùnh giaù thoaû ñaùng, thaáu tình ñaït lí veà vai
troø lòch söû, yù nghóa - giaù trò cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX ñoøi hoûi phaûi
mieâu taû ñoái töôïng trong boái caûnh cuûa noù ñoàng thôøi phaûi ñaët ñoái töôïng vaøo quaù trình
vaän ñoäng lòch söû tröôùc vaø sau noù. Vì vaäy, phöông phaùp mieâu taû theo quan ñieåm
lòch söû cuõng raát caàn thieát cho vieäc nghieân cöùu ñeà taøi naøy.
14
Baûn thaân khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX cuõng laø moät heä
thoáng bao goàm nhieàu yeáu toá caáu taïo, nhieàu khía caïnh vôùi moái lieân heä phöùc taïp vôùi
nhau. Phaân tích ñaëc ñieåm cuûa pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy khoâng theå khoâng vaän
duïng phöông phaùp heä thoáng – caáu truùc ñeå coù theå phaûn aùnh ñaày ñuû toaøn dieän caùc
yeáu toá, phöông dieän cuûa ñoái töôïng theo moái lieân heä logic cuûa lòch söû ñoàng thôøi soi
roïi laïi vaán ñeà theo quan ñieåm hieän ñaïi.
Tính chaát, yeâu caàu veà giaù trò khaùch quan, khoa hoïc cuûa coâng trình nghieân cöùu
cuõng ñoøi hoûi phöông phaùp so saùnh. Chuùng toâi cuõng löu yù ñeán phöông phaùp naøy
trong coâng trình ñeå ñoái chieáu giöõa caùc giai ñoaïn, caùc taùc gia, caùc quan ñieåm v.v.. töø
ñoù ruùt ra nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa vaán ñeà, söï khaùc bieät vaø quaù trình chuyeån bieán, vaän
ñoäng cuûa ñoái töôïng.
Ngoaøi ra, pheâ bình cuõng thuoäc veà moät phöông dieän cuûa hoaït ñoäng tieáp nhaän. ÔÛ
ñaây laø vaán ñeà tieáp nhaän lí luaän Maùc-xít vôùi nguoàn goác laø nguyeân lí trieát hoïc cuûa chuû
nghóa duy vaät bieän chöùng (DVBC). Vieäc vaän duïng pheâ bình Maùc-xít ñöa ñeán nhöõng
heä quaû nhö theá naøo ñoái vôùi ñôøi soáng vaên hoïc, ñoàng thôøi vieäc tieáp nhaän phaûn aùnh nhö
theá naøo veà nguoàn goác cuûa noù cuõng nhö phaûn aùnh nhö theá naøo veà phöông phaùp tieáp
caän pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam? Ñaây laø nhöõng vaán ñeà caàn ñöôïc giaûi quyeát baèng
phöông phaùp lòch söû - chöùc naêng. Do ñoù, chuùng toâi cuõng vaän duïng phöông phaùp
naøy trong quaù trình thöïc hieän ñeà taøi.
6. Nhöõng ñoùng goùp môùi cuûa luaän vaên:
Choïn ñeà taøi Khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ
XX, chuùng toâi mong muoán ñöa ra moät caùch nhìn heä thoáng vaø toaøn dieän veà moät
khuynh höôùng pheâ bình ôû giai ñoaïn hình thaønh vaø xaùc laäp choã ñöùng cuûa noù trong
boái caûnh phöùc taïp vaø soâi ñoäng cuûa ñôøi soáng vaên hoïc vaø pheâ bình nöûa ñaàu theá kæ
tröôùc.
Pheâ bình Maùc-xít trong suoát moät thôøi gian daøi ñaõ giöõ vai troø lòch söû quan troïng
trong ñôøi soáng vaên hoùa daân toäc. Do ñoù, nghieân cöùu ñeà taøi trong giai ñoaïn hình thaønh,
15
chuùng toâi cuõng kì voïng coù theå laøm saùng toû nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa noù; ñaùnh
giaù, nhìn nhaän laïi caùc vaán ñeà coù lieân quan ñeán ñeà taøi maø tröôùc ñaây do ñieàu kieän lòch
söû - xaõ hoäi, caùc coâng trình ñi tröôùc chöa coù ñieàu kieän giaûi quyeát thaät thaáu ñaùo vaø
thuyeát phuïc.
Töø ñieåm nhìn toång theå vaø chi tieát, chuùng toâi noã löïc ñöa ra nhöõng nhaän ñònh
thöïc söï khaùch quan vaø trung thöïc veà pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX vôùi yù
nguyeän taïo laäp moät naác thang cho caùc coâng trình nghieân cöùu cao hôn höôùng ñeán con
ñöôøng ñoåi môùi pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam, taïo ñieàu kieän cho pheâ bình Maùc-xít coù
theå phaùt huy nhöõng nhaân toá tích cöïc cuûa noù vaøo vieäc thuùc ñaåy ñôøi soáng pheâ bình vaên
hoïc noùi rieâng vaø ñôøi soáng vaên hoùa daân toäc noùi chung nhanh choùng tröôûng thaønh vaø
hoaø nhaäp vaøo neàn vaên hoùa vaø pheâ bình nhaân loaïi.
7. Caáu truùc cuûa luaän vaên:
Daãn luaän (13 trang)
Chöông 1. Toång quan veà pheâ bình Maùc-xít vaø pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam
nöûa ñaàu theá kæ XX (47 trang)
1.1. Toång quan veà pheâ bình Maùc-xít
1.2. Khaùi quaùt veà pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX
Chöông 2. Caùc ñaëc ñieåm cuûa khuynh höôùng pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa
ñaàu theá kæ XX (54 trang)
2.1. Caùc ñaëc ñieåm veà nguyeân taéc thaåm myõ
2.2. Caùc ñaëc ñieåm veà phöông phaùp pheâ bình
Chöông 3. Ñoùng goùp trong pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX (24 trang)
3.1. Nhöõng ñoùng goùp chung
3.2. Caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít tieâu bieåu nöûa ñaàu theá kæ XX
3.3. Nhöõng haïn cheá cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX
Keát luaän (5 trang)
16
Chöông 1:
TOÅNG QUAN VEÀ PHEÂ BÌNH MAÙC-XÍT VAØ PHEÂ
BÌNH MAÙC-XÍT ÔÛ VIEÄT NAM NÖÛA ÑAÀU
THEÁ KÆ XX
1.1. Toång quan veà pheâ bình Maùc-xít:
1.1.1. Khaùi nieäm pheâ bình Maùc-xít
Pheâ bình Maùc-xít laø khuynh höôùng pheâ bình vaên hoïc döïa treân cô sôû trieát hoïc coù
tính qui phaïm vôùi nhöõng laäp tröôøng tö töôûng roõ raøng, döùt khoaùt cuûa chuû nghóa duy
vaät bieän chöùng (CNDVBC) do Marx ñeà xuaát ñöôïc Engels vaø Lenin tieáp tuïc hoaøn
thieän. Theo quan ñieåm naøy, vaên hoïc ñöôïc caét nghóa nhö laø saûn phaåm cuûa moät quaù
trình nhaän thöùc con ngöôøi, moät hình aûnh chuû quan cuûa theá giôùi khaùch quan: vaên hoïc
laø moät hình thaùi yù thöùc thuoäc thöôïng taàng kieán truùc chòu aûnh höôûng vaø coù quan heä
qua laïi vôùi cô sôû haï taàng kinh teá. Töø ñoù, pheâ bình Maùc-xít giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà
veà vaên hoïc baèng moái quan heä bieän chöùng giöõa vaên hoïc vaø ñôøi soáng xaõ hoäi.
Pheâ bình Maùc-xít voán coù neàn moùng töø pheâ bình hieän thöïc chuû nghóa cuûa theá kæ
XIX nhöng thöïc söï trôû thaønh moät cô sôû lí luaän coù heä thoáng thì phaûi ñeán thaäp nieân
cuoái cuøng cuûa theá kæ naøy. Franz Mering (1846 -1916) – ngöôøi Ñöùc vaø Georgi
Plekhanov (1856 -1818) – ngöôøi Nga laø nhöõng nhaø pheâ bình Maùc-xít ñaàu tieân ñöa
heä thoáng lí thuyeát naøy vaøo thöïc tieãn nhöng caû hai ñeàu bò coi laø nhöõng nhaø pheâ bình
Maùc-xít khoâng chính thoáng theo quan ñieåm chính thoáng cuûa Xoâ vieát sau ñoù. Mering
vaø Plekhanov coù quan ñieåm chung laø ñeàu thöøa nhaän tính töï trò nhaát ñònh cuûa ngheä
thuaät vaø quan nieäm pheâ bình Maùc-xít nhö moät khoa hoïc khaùch quan veà caùc nhaân
17
toá xaõ hoäi trong taùc phaåm vaên hoïc hôn laø moät hoïc thuyeát giaùo ñieàu veà nhöõng vaán
ñeà ngheä thuaät, vaán ñeà chuû theå hay phong caùch taùc giaû.
Pheâ bình Maùc-xít phaùt trieån caùc nguyeân taéc cuûa noù sôùm nhaát laø ôû Nga – Xoâ
vieát. Vaø chæ khoaûng töø naêm 1932 trôû ñi, pheâ bình Maùc-xít môùi ñöôïc goïi laø “chuû
nghóa hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa”. Thuaät ngöõ naøy bao haøm hai yù nghóa: moät maët nhaø
vaên phaûi taùi hieän thöïc taïi khaùch quan cuûa xaõ hoäi moät caùch trung thöïc – theo nghóa laø
xaõ hoäi ñöông thôøi vôùi caáu truùc beân trong cuûa noù; vaø maët khaùc laø yeâu caàu nhaø vaên laáy
tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa (XHCN) laøm nguyeân taéc tö töôûng chuû ñaïo cuûa taùc phaåm
ngheä thuaät, hay cuï theå hôn laø truyeàn baù chuû nghóa coäng saûn vaø ñöôøng loái cuûa ñaûng.
Caùc nhaø lí luaän coù thaåm quyeàn cuûa Xoâ vieát luùc baáy giôø tuyeân boá raèng vaên hoïc Xoâ
vieát phaûi laø coâng cuï giaùo duïc yù thöùc cho giai caáp voâ saûn ñi theo con ñöôøng XHCN
töông öùng vôùi lôøi yeâu caàu cuûa Stalin raèng “nhaø vaên laø nhöõng kó sö taâm hoàn”. Quan
nieäm veà vaên hoïc töø ñoù cuõng trôû neân moâ phaïm vaø lí töôûng hoaù theo nghóa laø noù chæ
cho chuùng ta thaáy raèng cuoäc soáng khoâng phaûi nhö laø chính noù cuûa hieän taïi maø neân laø
ñi theo con ñöôøng cuûa hoïc thuyeát Maùc-xít. Caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít tieán boä cuõng
hieåu raèng ngheä thuaät chæ phaùt huy hieäu quaû cuûa noù thoâng qua nhaân vaät vaø hình
töôïng; haønh ñoäng vaø caûm xuùc. Taâm ñieåm cuûa khaùi nieäm “ñieån hình” chính laø chieác
caàu noái giöõa chuû nghóa hieän thöïc vaø chuû nghóa lí töôûng. Ñieån hình khoâng coù nghóa
giaûn ñôn laø caùi trung bình hay caùi ñaïi dieän maø gaàn nghóa vôùi maãu hình lí töôûng, hoaëc
cuï theå laø ngöôøi anh huøng theo töôûng töôïng cuûa ñoäc giaû töø cuoäc soáng thöïc teá. Moät
nhaø myõ hoïc cuûa Xoâ vieát cho raèng ñieån hình laø “phaïm vi cô baûn cuûa söï bieåu hieän tính
ñaûng trong ngheä thuaät. Vaán ñeà cuûa tính ñieån hình bao giôø cuõng laø moät vaán ñeà chính
trò” [Daãn theo 61, tr.346]. Pheâ bình Maùc-xít ôû Nga haàu heát laø pheâ bình nhaân vaät vaø
loaïi hình. Nhöõng nhaø vaên khoâng moâ taû xaõ hoäi moät caùch ñaày ñuû seõ bò coi laø chöa
hoaøn thaønh traùch nhieäm ñoái vôùi ñaûng hoaëc laø nhaân vaät phieán dieän. Pheâ bình Nga Xoâ
vieát sau chieán tranh theá giôùi thöù hai caøng trôû neân kheùp chaët vaøo chuû nghóa quoác gia
vaø mang tính cuïc boä roõ reät: nhöõng xu höôùng chòu aûnh höôûng nöôùc ngoaøi nhö vaên hoïc
18
so saùnh laø ñieàu caám kò. Pheâ bình Maùc-xít luùc naøy trôû thaønh cô quan ngoân luaän cuûa
nguyeân taéc tính ñaûng khoâng chæ ôû Nga maø coøn ôû nhieàu nöôùc XHCN khaùc vaø roõ raøng
nhaát laø ôû Trung Hoa.
Pheâ bình Maùc-xít lan roäng trong theá kæ XX vaø giai ñoaïn phaùt trieån cao nhaát laø
nhöõng thaäp nieân sau chieán tranh theá giôùi thöù hai daãn ñeán vieäc thaønh laäp ñaûng phaùi ôû
nhieàu quoác gia. ÔÛ Hoa kì, tieâu bieåu laø Bernard Smith vôùi coâng trình Forces in
American Critisism (1939). ÔÛ Anh, ñaïi dieän tieâu bieåu nhaát cuûa pheâ bình Maùc-xít laø
Christopher Caudwell (1907 -1937) vôùi coâng trình Illusion ana Reality (1937) toång
hôïp töø hoïc thuyeát cuûa chuû nghóa Marx, nhaân loaïi hoïc vaø taâm lí hoïc. Nhöng cho ñeán
nay, nhaø pheâ bình Maùc-xít ñöôïc coi laø tieâu bieåu nhaát cuûa theá giôùi laø Georgy Lukacs
(1885 -1971) – nhaø myõ hoïc lôùn ngöôøi Hungary. Caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa oâng
theå hieän söï keát hôïp nhuaàn nhuyeãn giöõa CNDVBC vôùi tri thöùc thöïc tieãn cuûa neàn vaên
hoïc Ñöùc, caùc taùc phaåm chính cuûa oâng coù theå keå ñeán: Geothe and his age (1947),
Historical Novel (1955) vaø Die Eigenant des Asthetischen (1965). Ñieàu ñaùng löu yù ôû
ñaây laø, nhaán maïnh aûnh höôûng cuûa yeáu toá xaõ hoäi vaø chính trò, Lukacs vaãn khoâng phuû
nhaän yeáu toá tình caûm, caûm xuùc trong caùc giaù trò cuûa vaên hoïc.
1.1.2. Nhöõng nguyeân taéc cô baûn
1.1.2.1. Veà nguoàn goác vaø baûn chaát cuûa vaên hoïc:
Vaên hoïc laø saûn phaåm cuûa xaõ hoäi. Ñôøi soáng con ngöôøi baét ñaàu baèng lao ñoäng vaø
hoaït ñoäng ngoân ngöõ laø ñieàu kieän hình thaønh cuûa caùc giaùc quan mang thuoäc tính
ngöôøi trong ñoù coù giaùc quan caûm nhaän vaø saùng taïo caùi ñeïp: “Tröôùc heát laø lao ñoäng;
sau lao ñoäng vaø ñoàng thôøi vôùi lao ñoäng laø ngoân ngöõ; ñoù laø hai söùc kích thích chuû yeáu
ñaõ aûnh höôûng ñeán boä oùc con vöôïn, laøm cho boä oùc ñoù daàn daàn bieán chuyeån thaønh boä
oùc cuûa con ngöôøi” [59, tr.26]. Lao ñoäng cuûa con ngöôøi ñaëc bieät ôû chöùc naêng taùc ñoäng
keùp cuûa noù: vöøa laøm bieán ñoåi töï nhieân, vöøa laøm bieán ñoåi chính baûn thaân con ngöôøi
vaø “phaùt trieån nhöõng naêng khieáu tieàm taøng trong baûn thaân mình” bôûi vì hoaït ñoäng
saûn xuaát cuûa con ngöôøi khaùc vôùi hoaït ñoäng saûn xuaát cuûa con vaät ôû tính chaát töï do,
19
chuû quan vaø coù yù thöùc cuûa noù: “Suùc vaät chæ nhaøo naën vaät chaát theo thöôùc ño vaø nhu
caàu cuûa gioáng loaøi cuûa noù, coøn con ngöôøi thì coù theå saûn xuaát theo thöôùc ño cuûa baát kì
gioáng naøo vaø ôû ñaâu cuõng coù theå aùp duïng thöôùc ño thích duïng cho ñoái töôïng. Do ñoù,
con ngöôøi cuõng nhaøo naën vaät chaát theo qui luaät cuûa caùi ñeïp” [59, tr.17-18]. Cuøng vôùi
quaù trình phaùt trieån ngaøy caøng phong phuù, tinh vi vaø phöùc taïp cuûa caùc hoaït ñoäng lao
ñoäng saûn xuaát, xaõ hoäi ngaøy caøng xuaát hieän nhöõng hình thöùc hoaït ñoäng mang tính
chaát tröøu töôïng vaø phöùc taïp hôn maø hình thöùc cao nhaát laø khoa hoïc vaø ngheä thuaät:
“Nhôø hoaït ñoäng cuûa baøn tay cuûa caùc khí quan phaùt aâm vaø cuûa boä oùc chaúng nhöõng ôû
moãi caù nhaân maø caû trong xaõ hoäi nöõa, loaøi ngöôøi ñaõ coù ñuû khaû naêng hoaøn thaønh
nhöõng coâng vieäc haøng ngaøy phöùc taïp hôn (…) lao ñoäng cuõng ngaøy caøng nhieàu veû hôn,
hoaøn thieän hôn (…) cuoái cuøng ngheä thuaät vaø khoa hoïc ra ñôøi beân caïnh thöông nghieäp
vaø coâng nghieäp…” [59, tr.27-28].
Nhö vaäy vaên hoïc vaø ngheä thuaät noùi chung laø saûn phaåm cuûa quaù trình xaõ hoäi hoaù
loaøi ngöôøi, moät trong nhöõng thaønh töïu cao nhaát cuûa caùc hoaït ñoäng mang tính loaøi vaø
moät hình aûnh minh chöùng cho söï hoaøn thieän cuûa caùc giaùc quan mang thuoäc tính
ngöôøi. Vaên hoïc, xeùt cho cuøng laø saûn phaåm cuûa xaõ hoäi. Do ñoù, vaên hoïc mang tính xaõ
hoäi saâu saéc.
Pheâ bình Maùc-xít quan nieäm baát kì neàn vaên hoïc naøo cuõng hình thaønh treân moät
cô sôû hieän thöïc nhaát ñònh. Hieän thöïc laø maûnh ñaát nuoâi döôõng ñoàng thôøi laø chìa khoùa
ñeå giaûi quyeát moïi hieän töôïng phöùc taïp trong ñôøi soáng vaên hoïc. Taát caû nhöõng ñieàu
kieän hieän thöïc taùc ñoäng vaøo vaên hoïc thoâng qua vai troø cuûa nhaø vaên. Nhaø vaên phaûn
aùnh ñôøi soáng hieän thöïc thoâng qua laêng kính chuû quan cuûa mình. Moãi nhaø vaên coù moät
caùch löïa choïn phöông phaùp saùng taùc khaùc nhau tuyø thuoäc vaøo theá giôùi quan rieâng
nhöng xeùt cho cuøng theá giôùi quan cuûa nhaø vaên cuõng laø moät saûn phaåm cuûa xaõ hoäi do
thöïc tieãn qui ñònh. Do ñoù, tính hieän thöïc laø moät thuoäc tính baûn chaát cuûa vaên hoïc.
CNDVBC giaûi quyeát moái quan heä giöõa hieän thöïc xaõ hoäi vaø ñôøi soáng vaên hoïc
theo nguyeân taéc cuûa pheùp bieän chöùng. Neáu nhö Hegel chæ quan nieäm bieän chöùng nhö
20
- Xem thêm -
.PDF 
148 
1 
56 
