Tài liệu Khoá luận tốt nghiệp tiếp nhận vở kịch hamlet của w shakspeare

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN ====== TRẦN THỊ QUỲNH MAI TIẾP NHẬN VỞ KỊCH HAMLET CỦA W.SHAKESPEARE KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Lí luận văn học HÀ NỘI, 2019 TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN ====== TRẦN THỊ QUỲNH MAI TIẾP NHẬN VỞ KỊCH HAMLET CỦA W.SHAKESPEARE KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Lí luận văn học Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. MAI THỊ HỒNG TUYẾT HÀ NỘI, 2019 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành khóa luận nay, em xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS. Mai Thị Hồng Tuyết – người đã tận tình hướng dẫn và đưa ra nhiều hướng gợi mở để em có định hướng viết khóa luận tốt nghiệp tốt nhất. Em cũng gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới tập thể thầy cô giáo trong chuyên ngành Lý luận văn học trực tiếp giảng dạy và giúp đỡ em trong quá trình nghiên cứu khóa luận này. Đây là lần đầu tiên em tham gia nghiên cứu khoa học, kiến thức và kỹ năng bản thân còn hạn chế nên khóa luận không tránh khỏi những thiếu sót. Em rất mong nhận được sự đánh giá, góp ý của các thầy cô để khóa luận tốt nghiệp của em hoàn thiện hơn. Em xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 05 năm 2019 Sinh viên TRẦN THỊ QUỲNH MAI LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là kết quả nghiên cứu của tôi dưới sự hướng dẫn của TS. Mai Thị Hồng Tuyết. Các số liệu và kết quả trong khóa luận là chính xác, trung thực và chưa được ai công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào khác. Hà Nội, tháng 5 năm 2019 SINH VIÊN TRẦN THỊ QUỲNH MAI MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................ 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 3 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu .................................................................... 4 4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu.................................................................... 5 5. Phương pháp nghiên cứu............................................................................... 5 6. Bố cục của khóa luận .................................................................................... 5 NỘI DUNG ....................................................................................................... 6 Chương 1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ LÍ THUYẾT TIẾP NHẬN ................. 6 1.1. Khái niệm tiếp nhận văn học..................................................................... 6 1.2. Sự hình thành lí thuyết tiếp nhận trong lịch sử văn học ............................ 8 1.3. Sự giới thiệu và vận dụng lí thuyết tiếp nhận văn học ở Việt Nam ......... 12 Tiểu kết ............................................................................................................ 22 Chương 2: CÁC KHUYNH HƯỚNG TIẾP NHẬN VỞ KỊCH HAMLET CỦA W.SHAKESPEARE .............................................................................. 23 2.1. Tiếp nhận Hamlet từ lí thuyết xã hội học Marxist ................................... 23 2.1.1. Giới thiệu về lí thuyết xã hội học Marxist ............................................ 23 2.1.2. Hoàn cảnh điển hình và nhân vật điển hình trong Hamlet.................... 24 2.2. Tiếp nhận Hamlet từ đặc trưng thể loại ................................................... 32 2.2.1. Đặc trưng của kịch bản văn học ............................................................ 32 2.2.2. Nhân vật kịch ........................................................................................ 34 2.2.2. Xung đột kịch ........................................................................................ 38 2.2.3. Ngôn ngữ kịch ....................................................................................... 41 2.3. Tiếp nhận Hamlet từ lí thuyết tâm phân học............................................ 44 2.4. Tiếp nhận Hamlet bằng hình thức chuyển thể sang tác phẩm hội họa .... 49 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 51 TÀI LIỆU THAM KHẢO MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Văn bản văn học chỉ thực sự trở thành tác phẩm văn học khi nó được sự tiếp nhận của người đọc. Tuy nhiên, trong ba trong ba khâu của một tiến trình văn học: nhà văn - tác phẩm - người đọc thì khâu cuối chỉ thực sự được lý luận văn học quan tâm vài thập kỷ trở lại đây. Tiếp nhận văn học đưa người đọc trở thành trung tâm của mối quan hệ ba chiều này. Tiếp nhận văn học có vai trò to lớn trong việc hình thành lịch sử tác phẩm. Nó làm phong phú thêm ý nghĩa tác phẩm dựa trên sự cảm nhận, đánh giá khác nhau trong kinh nghiệm, quan điểm, tư tưởng, trình độ... của mỗi người đọc, mỗi giới đọc, mỗi thế hệ đọc… Lí thuyết tiếp nhận còn giúp giải quyết một số vấn đề gây tranh cãi về tác phẩm. Tác phẩm muốn tồn tại thì phải được tiếp nhận và sống trong xã hội cùng người tiếp nhận. Ngoài ra tiếp nhận văn học còn được xem như một lĩnh vực góp phần tích cực vào quá trình hiện đại hóa ngôn ngữ và nền văn học dân tộc. Những vấn đề như phê bình văn học, tâm lí học tiếp nhận, cách đọc xã hội, mối quan hệ giữa “tầm đón đợi” và sự tiếp nhận… là những hạt nhân cơ bản của lý thuyết tiếp nhận văn học. Như vậy có thể coi lý thuyết tiếp nhận văn học là mọt phần vô cùng quan trọng của lí luận văn học. 1.2. William Shakespeare (1564-1616) là nhà viết kịch và nhà thơ bậc nhất của nước Anh đồng thời cũng là tác giả danh tiếng nhất trên thế giới. Không một nhà văn nào có các tác phẩm được nhiều người tại nhiều quốc gia tìm đọc hơn William Shakespeare bởi những tác phẩm của đại văn hào Shakespeare không chỉ phản ánh hiện thực xã hội mà còn hiểu rõ bản chất của con người, đã tạo ra các nhân vật trong các vở kịch mang nhiều ý nghĩa với sức sống vượt thời gian. Tác phẩm đã đưa tên tuổi Shakespeare sáng chói, vang dội trên nền văn chương nhân loại chính là kiệt tác bi kịch nổi tiếng Hamlet. 1 Đây là tác phẩm không chỉ nổi tiếng nhất mà còn là tác phẩm quan trọng nhất của Shakespeare vì Hamlet là mấu chốt hoán chuyển trong sáng tác của Shakespeare – mở đầu giai đoạn sáng tác bi kịch của tác giả. Đó là sau hai mươi lăm năm Shakespeare chìm nổi bôn ba trong xã hôi, có nhiều kinh nghiệm từng trải về cuộc sống. Nhan đề đầy đủ là Bi kịch Hamlet, Hoàng tử Đan Mạch (Tragedy of Hamlet, Prince of Denmark), được Shakespeare viết vào khoảng 1601 và được công diễn vào 1602. Ban đầu, Shakespeare viết Hamlet theo thể melodrame (kịch tuồng), một hình thức sân khấu thịnh hành ở nước Anh thời ấy. Nhưng rồi qua nhiều lần trình diễn, ông sửa chữa dần thành kịch nói. Văn bản được in thành sách vào năm 1623 và được dùng cho đến ngày nay. Hamlet là một tác phẩm kinh điển trong nên văn chương nhân loại. Giá trị tư tưởng, nghệ thuật mà nó mang lại vô cùng lớn lao và ý nghĩa đối với nhân loại. Nó phơi bày hiện thực tư bản Anh, nói lên nỗi khổ của con người trong xã hội đảo điên và khát vọng của quảng đại quần chúng nhân dân cho một xã hội tươi sáng hơn. Khi con người ta còn hơi thở thì giá trị mà mang lại Hamlet vẫn vẹn nguyên. Nói về tác phẩm này, Lecmontop, nhà thơ người Nga nổi tiếng thế kỉ XIX từng ca ngợi: “Nếu như Shakespeare vĩ đại thì đó là ở Hamlet. Nếu như Shakespeare thật là Shakespeare, một thiên tài vô cùng rộng lớn, đi sâu vào lòng người và những quy luật của vận mệnh, một thiên tài độc đáo, nghĩa là một Shakespeare không ai bắt chước được, thì đó chính là ở Hamlet”. 1.3. William Shakespeare là một tác gia quan trọng nên không chỉ được nghiên cứu ở các trường đại học, viện nghiên cứu văn học, các học viện sân khấu điện ảnh mà có những thời điểm được đưa vào giảng dạy trong chương trình phổ thông. Đó là chương trình sách giáo khoa trung học phổ thông thực 2 hiện từ 1956, được chỉnh lý năm 1979, phần văn học nước ngoài lớp 10 có chọn vở bi kịch nổi tiếng Hamlet để giảng dạy. 1.4. Tác phẩm Hamlet là một tác phẩm văn học kinh điển, được biết đến rộng rãi và có rất nhiều công trình nghiên cứu với nhiều hướng tiếp cận khác nhau.Vì thế mà đề tài này nhằm chỉ rõ và phân tích một số hướng tiếp cận để thấy được sự phong phú và phức tạp trong tiếp nhận văn học, ngay cả với những vở kịch kinh điển. 2. Lịch sử vấn đề Shakespeare cùng tác phẩm của ông tới độc giả Việt Nam khá muộn (thế kỉ XX) nhưng điều đó không hạn chế việc nghiên cứu, phân tích ông và tác phẩm của mình của giới phê bình, học thuật Việt Nam. Shakespeare cùng những tác phẩm của mình trở thành một đề tài thu hút nhiều sự chú ý và có một vị trí quan trọng trong nghiên cứu văn học Việt Nam. Đặc biệt là tác phẩm Hamlet luôn được giới nghiên cứu quan tâm hang đầu. Khi nghiên cứu về Shakespeare và Hamlet ở Việt Nam thì người thực hiện tìm được khá nhiều công trình như: Giáo trình Văn học phương Tây, Đặng Anh Đào chủ biên (1997), NXB Giáo dục. Phê bình phân tâm học của Marcelle Marini, do Phương Thủy và Phương Ngọc trích dịch. “Khổ vì trí tuệ” hay là bi kịch Hamlet của William Shakespeare – La Khắc Hòa. Nghệ thuật xây dựng hình tượng Hamlet của Shakespeare – Nguyễn Hoàng Tuyên. Nhân dịp bốn trăm năm Hamlet của Shakespeare – Phùng Văn Tửu. Yếu tố phản kịch trong lời độc thoại “Sống hay không nên sống” trong vở Hamlet của Shakespeare – Nguyễn Thị Thắm. 3 Bài viết Câu chuyện báo thù: Mấy cách lý giải Hamlet. Từ kịch bản nêu lên hướng phê bình kịch hiện đại - Chu Tuyền - PGS. TS Khoa Văn học kịch Học viện hý kịch Trung ương, Trung Quốc (do Nguyễn Thị Thanh Vân - Viện Sân khấu – Điện ảnh lược dịch). Trong bài viết này Chu Tuyền đã đưa ra năm cách tiếp nhận tác phẩm Hamlet: tiếp nhận Hamlet theo chủ nghĩa kết cấu, tiếp nhận theo phù hiệu học (kí hiệu học), tiếp nhận theo tự sự học, tiếp nhận theo phân tâm học của Freud và tiếp nhận theo chủ nghĩa nữ quyền. Ngoài ra, hiện nay trên những diễn đàn, những trang web về sân khấu, văn học nghệ thuật ta cũng thấy một số bài viết về tác giả Shakespeare cũng như tác phẩm Hamlet. Tuy số bài viết không nhiều và cũng chưa được thẩm định, đánh giá rõ ràng nhưng hầu hết những bài này cũng đã đề cập đến vấn đề mà người thực hiện đang quan tâm, cung cấp một số thông tin hữu ích. Một số bài viết như: Hamlet trên Wikipedia. Tiểu dẫn về Hamlet trên Diễn đàn sân khấu Việt Nam. Dấu hỏi về Hamlet (Tiểu luận) trên Blog.360.yahoo.com. Những công trình, những bài viết nêu trên về tiếp nhận Hamlet của những nhà văn, nhà thơ, nhà nghiên cứu, lí luận và phê bình văn học trong và ngoài nước đều đã chỉ ra nhiều cách tiếp nhận tác phẩm Hamlet giúp tác phẩm được hiểu toàn diện hơn và có chiều sâu hơn. Tuy nhiên chưa có bài nghiên cứu nào tổng hợp và đưa ra những cách lý giải tác phẩm. Do đó, trong khóa luận này, người thực hiện xin được đưa ra và lý giải một vài cách “tiếp nhận” tác phẩm Hamlet phổ biến hiện nay. 3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng Đối tượng nghiên cứu chính của khóa luận là những cách “tiếp nhận” về vở kịch Hamlet của W.Shakspeare 4 3.2. Phạm vi nghiên cứu Chúng tôi chỉ trình bày những hướng tiếp nhận chính tác phẩm Hamlet của W.Shakspeare: Tiếp nhận Hamlet từ lí thuyết xã hội học Marxist; Tiếp nhận Hamlet từ đặc trưng thể loại; Tiếp nhận Hamlet từ lí thuyết lí thuyết phân tâm học; Tiếp nhận Hamlet sang hình thức chuyển thể hội họa. 4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu a. Mục đích nghiên cứu Thực hiện đề tài này chúng tôi muốn làm rõ sự đa chiều trong tiếp nhận vở kịch Hamlet từ đó thấy được giá trị của vở kịch cũng như sự quan tâm của độc giả đối với kịch bản văn học này. b. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tiếp nhận Hamlet từ lí thuyết xã hội học Marxist - Tiếp nhận Hamlet từ đặc trưng thể loại - Tiếp nhận Hamlet từ lí thuyết các lí thuyết phân tâm học - Tiếp nhận Hamlet sang hình thức chuyển thể hội họa 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Thực hiện khóa luận này chúng tôi thực hiện một số phương pháp sau: - Phương pháp phân tích và tổng hợp - Phương pháp lịch sử - Phương pháp thống kê 6. Bố cục của khóa luận Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, phần Nội dung của đề tài được triển khai thành 2 chương: Chương 1: Khái quát chung về lý thuyết tiếp nhận Chương 2 : Các khuynh hướng tiếp nhận vở kịch Hamlet của W. Shakespeare 5 NỘI DUNG Chƣơng 1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ LÍ THUYẾT TIẾP NHẬN 1.1. Khái niệm tiếp nhận văn học Trong cuộc sống con người, song song với hoạt động tạo ra giá trị vật chất để tồn tại và phát triển, con người còn có hoạt động rất quan trọng đó là tạo ra giá trị tinh thần. Và văn chương nghệ thuật là một trong những dạng sản xuất của cải tinh thần của con người. Hiểu một cách đúng đắn và nghiêm ngặt thì xong khâu sáng tác và sửa chữa, việc sáng tạo nghệ thuật mới chỉ hoàn thành được một công đoạn trong cả một quá trình sản xuất. Ðó là giai đoạn hoàn thành văn bản tác phẩm. Tác phẩm nghệ thuật được coi là đứa con tinh thần của nhà văn, nhà văn đã phải thai nghén, mang nặng, đẻ đau thì hoàn thành văn bản tác phẩm chỉ ứng với lúc đứa con được sinh ra, đứa con chào đời. Còn sự sống, cuộc đời, số phận của nó như thế nào là chưa nói đến. Số phận đứa con ấy sẽ được định đoạt như thế nào là tùy thuộc vào nó và xã hội – những người tiếp nhận nó. Chỉ đến khi được người đọc tiếp nhận tác phẩm thì hoạt động sáng tạo nghệ thuật mới hoàn tất. Hoạt động sản xuất tinh thần này cũng giống như hoạt động sản xuất vật chất. “Chỉ có sử dụng mới hoàn tất hành động sản xuất, mang lại cho sản xuất một sự trọn vẹn với tư cách là sản phẩm”(C. Mác). Theo Lev Tolstoi: “Nghệ thuật là một trong những phương tiện cần thiết để giao tiếp mà thiếu nó nhân loại không thể nào sống được”. Và ông còn chỉ rõ nghệ thuật là một trong những phương tiện giao tiếp giữa người với người. Chính quá trình giao tiếp của nghệ thuật là quá trình sử dụng sản phẩm của nghệ thuật, là quá trình phát huy tác dụng chức năng của nghệ thuật. Quá trình đó xác định con đường sống hay số phận lịch sử của tác phẩm nghệ thuật. 6 Sơ đồ của quá trình sáng tác - giao tiếp của văn chương như sau: Nhà văn > Tác phẩm > Bạn đọc Bàn về tiếp nhận văn học, chúng ta đã được tìm hiểu ở sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12 – Tập 2 – Chương trình chuẩn, NXB Giáo dục, 2008 viết: “Tiếp nhận văn học là quá trình người đọc hòa mình vào tác phẩm, đắm chìm trong thế giới nghệ thuật được dựng lên bằng ngôn từ, lắng nghe tiếng nói của tác giả, thưởng thức cái hay cái đẹp, tài nghệ của người nghệ sĩ sáng tạo”. Cùng bàn về tiếp nhận văn học, sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12 – Tập 2 – Chương trình Nâng câo, NXB Giáo dục, 2008 viết: “Tiếp nhận là một hoạt động nắm bắt thông tin trong quá trình giao tiếp”. Trong cuốn: Từ điển thuật ngữ văn học, NXB Giáo dục, 2008 viết: “Tiếp nhận văn học là hoạt động chiếm lĩnh các giá trị tư tưởng, thẩm mĩ của tác phẩm văn học, bắt đầu từ sự cảm thụ văn bản ngôn từ, hình tượng nghệ thuật, tư tưởng, cảm hứng, quan điểm nghệ thuật, tài nghệ tác giả cho đến sản phẩm sau khi đọc”. Nhà nghiên cứu Mĩ Norman Holland cho rằng tiếp nhận “là quá trình cái tôi đem nội dung vô thức chuyển thành nội dung ý thức”. Và tiếp nhận văn học hay “cảm thụ nghệ thuật là một nhu cầu thiết yếu của con người trong chiều hướng con người mong muốn trở thành một chỉnh thể nhân loại tương đối, thăng bằng, hòa điệu nhịp nhàng để làm chủ môi trường, tạo ra thế thăng bằng tích cực với môi trường” [10; 129]. Đồng thời cảm thụ văn học còn là “thực hiện chức năng mở rộng kinh nghiệm vô hạn của con người, sáng tạo mối liên hệ giữa các thế hệ, cội nguồn của nó, là sự thống nhất giữa cấu trúc cảm thụ đời sống và cấu trúc tái hiện nghệ thuật, là sự tuân theo quy luật sống hàng ngày của mọi người, của con người bình thường” [12; 52]. Từ đó chúng ta có thể hiểu tiếp nhận văn học bao hàm các khái niệm cảm thụ, đồng cảm, thưởng thức, lí giải, xem xét tác phẩm văn học, giữa sáng tác văn học và tiếp nhận văn học không tách rời nhau. Người tiếp nhận vận 7 dụng tri giác, cảm giác, năng lực cá nhân để hiểu được ý đồ của nhà văn, lĩnh hội tri thức đồng thời đồng sáng tạo tác phẩm với nhà văn, làm cho văn bản tồn tại và phát triển. Công việc sáng tác của nhà văn chỉ là hoàn thành tác phẩm. Chỉ khi nào tác phẩm được người đọc tiếp nhận thì mới hoàn tất. Bởi hoạt động văn học là một quá trình, phải trải qua nhiều giai đoạn; do đó, đồng thời với sự xuất hiện của ý thức văn học là ý thức về tiếp nhận. Sáng tác và tiếp nhận văn học là hai mặt của sự tồn tại tác phẩm văn chương. Sự tồn tại này cần phải có sự tham gia của người đọc. Đề cao vai trò của người đọc trong tiến trình tạo nghĩa, sự ra đời của lí thuyết tiếp nhận đã đánh dấu sự tiến bộ trong việc giải mã những giá trị tiềm ẩn của những tác phẩm văn chương. Tiếp nhận văn học từ quan điểm lí thuyết tiếp nhận là sự vận dụng những phạm trù tiếp nhận để nhấn mạnh một cách có ý thức cả chức năng xã hội và nghệ thuật của tác phẩm văn chương. Đây là hướng tiếp cận đang được xem như là một phương pháp nghiên cứu nhiều triển vọng và có thể phát hiện và lí giải những vấn đề văn chương còn chưa giửi quyết triệt để. 1.2. Sự hình thành lí thuyết tiếp nhận trong lịch sử văn học Lịch sử văn học không chỉ cho biết lịch sử ra đời của tác phẩm, mà còn nói về lịch sử tiếp nhận tác phẩm. Trong lí luận văn học, lí luận tiếp nhận là một lĩnh vực lớn. Tác phẩm văn học được sáng tác ra là nhằm để thưởng ngoạn, tiếp nhận. Tuy nhiên lí luận văn học từ trước đến nay chủ yếu chỉ tập trung vào việc nghiên cứu quá trình sáng tác hay nghiên cứu nó tách rời các quy luật tiếp nhận. Ở phương Đông, (tiêu biểu là Trung Quốc) lí luận tiếp nhận văn học truyền thống cho rằng tiếp nhận là sự gặp gỡ giữa hai tâm hồn đồng điệu “hai thế giới nội tâm”, “hai khối óc lớn, hai tư tưởng lớn”, giữa chủ thể cá nhân tác giả với người đọc, “của ý thức (vô thức) tác giả với ý thức (vô thức) người đọc”. Chẳng hạn như quan niệm tiếp nhận “tri âm” và “kí thác” của Đổng 8 Trọng Thư (Thế kỉ I - TCN). Quan niệm tri âm cho rằng: Nhiệm vụ của việc tiếp nhận là cảm và hiểu cuộc sống được gợi lên trong tác phẩm như chính tác giả như câu chuyện Bá Nha - Tử Kỳ, Trần Phồn và Tử Trì hay Nguyễn Khuyến - Dương Khuê. Trong bài thơ Khóc Dương Khuê, Nguyễn Khuyến viết: Câu thơ nghĩ đắn đo không viết Viết đưa ai, ai biết mà đưa Giường kia treo cũng hững hờ Đàn kia gảy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn. Nghĩa là “người tiếp nhận có thế giới nội tâm trùng với thế giới nội tâm của nhà văn” (Emil Eneken). Quan niệm này khó mà thực hiện được, bởi sự gặp gỡ tri âm để hiểu mình, hiểu tác phẩm của mình rất khó. Các nhà thơ Đường từng nói: Hoàng kim vạn lạng dung dị đắc Nhân sinh tri kỉ tối nan tầm. Như vậy, quan niệm truyền thống của phương Đông về tiếp nhận văn học cho rằng: tiếp nhận là sự bắt gặp giữa hai tâm hồn đồng điệu, bắt nhịp giữa hai trái tim đập cùng pha, gặp gỡ giữa hai tư tưởng lớn. Ở phương Tây, ngay từ thời cổ đại cũng đã chú ý đến vấn đề tiếp nhận của bạn đọc. Vấn đề này đã được đặt ra trong cuốn The Poetics (Nghệ thuật thi ca), Aristotle đề cập đến karthasis (Thanh lọc), coi là khởi nguyên của tiếp nhận. Như trong Thi học, “Aristotle cho rằng khi thưởng thức tác phẩm người đọc cảm thấy thú vị, là vì vừa xem, họ vừa đoán định được tác phẩm đang nói đến người và việc nào đó ở ngoài đời... Rải rác về sau vẫn thấy không ít những ý kiến càng nhấn mạnh vai trò của người đọc” [2; 326]. Tuy nhiên, quan niệm của Aristotle chủ yếu là thuyết mô phỏng, tái hiện, nghĩa là chỉ tập trung vào mối quan hệ giữa tác phẩm và hiện thực mà 9 thôi. Ngọn nguồn của lí luận tiếp nhận có giải thích học vốn dựa vào “triết học sự sống” của W. Dilthey và hiện tượng học của E. Husserl. Chủ nghĩa hình thức Nga, phê bình mới rồi chủ nghĩa cấu trúc... khi nghiên cứu chỉ tập trung vào những mối quan hệ bên trong, nội tại của chính văn bản tác phẩm, độc tôn nó. Phê bình mới còn phủ nhận luôn sự tiếp nhận của người đọc, cho đó đều là những “cảm thụ ngộ nhận”. Bước sang giai đoạn cận đại, lí thuyết tiếp nhận mới được định hình và ra đời vào khoảng thập niên 60 của thế kỉ XX từ Đức. Một trong nhưng bậc tiên phong của lý luận tiếp nhận hiện đại là Ingarden - một triết gia Ba Lan (1893 - 1970), người đã đề xuất một loạt quan niệm đã trở thành nền tảng cho các nhà nghiên cứu hiện đại. Ông “coi trọng vai trò tiếp nhận của người đọc”. Ông cũng là người đã tu chỉnh (trong công trình Về việc nhận thức tác phẩm văn học nghệ thuật) hai khái niệm cụ thể hóa và tái lập làm thành hai mặt của việc người nhận tiếp nhận tác phẩm. Đầu những năm 40, ở các công trình của một đại diện chủ nghĩa cấu trúc trường phái Prague là Felix Vodicka thấy có một hướng khắc phục hiện tượng siêu hình của R. Ingarden. Felix Vodicka cho rằng, không phải tất cả những sự cụ thể hóa có thể xét từ góc độ những ý đồ của cá nhân độc giả, đều có thể trở thành mục tiêu nghiên cứu, mà chỉ có những sự cụ thể hóa nào cho thấy có diễn ra sự “gặp gỡ” cấu trúc tác phẩm và cấu trúc các chuẩn mực văn học do thời đại lịch sử cụ thể quy định, những chuẩn mực mà người tiếp nhận là đại diện. Hai đại biểu của Đức là Hans Robert Jauss (1921 – 1997) và Wolfgang Iser (1926 – 2007) của trường Đại học Konstanz là những người mở đường cho nghiên cứu tiếp nhận, còn gọi là trường phái tiếp nhận Konstanz cho rằng đối với lí luận tiếp nhận thì người đọc giữ vai trò trung tâm và chi phối một số khái niệm hữu quan khác như: tầm đón nhận, kinh nghiệm thẩm mĩ, khoảng cách thẩm mĩ… 10 Kết hợp phân tích đồng đại và lịch đại về sự tiếp nhận, H. R. Jauss đã miêu tả lịch sử tiếp nhận như là quá trình khai triển dần dần tiềm năng nghĩa ở tác phẩm vốn được hiện thời hóa trong các giai đoạn lịch sử của sự tiếp nhận. Theo ông, chỉ có nhờ vào trung giới của độc giả, tác phẩm mới hòa hợp với tầm kinh nghiệm biến đổi của một truyền thống nào đó mà trong khuôn khổ của nó liên tục diễn ra sự phát triển của tiếp nhận và thụ động, đơn giản, đến hiểu một cách có phê phán, tích cực; từ chỗ dựa vào các chuẩn mực thẩm mỹ được thừa nhận đến chỗ thừa nhận các chuẩn mực mới. Tác phẩm văn học không thể coi như cái hoàn toàn mới, dựa vào những tín hiệu lộ liễu, hoặc ẩn dấu chứa đựng bên trong, nó tạo cho công chúng một cách tiếp nhận hoàn toàn xác định, nó kích thích độc giả nhớ lại những gì đã đọc, đưa độc giả vào một trạng thái xúc cảm nhất định. Cũng theo H. R. Jauss, tương quan giữa tác phẩm và công chúng không phải chỉ là một chiều mang tính chất quyết định luận. Có những tác phẩm vào lúc xuất hiện không hướng vào một công chúng nào thật xác định, nhưng những tác phẩm ấy phá hủy không thương tiếc tầm chờ đợi văn học quen thuộc, đối với điều kiện đó cần phải có thời gian để sản sinh một công chúng, một môi trường độc giả có khả năng coi tác phẩm ấy là “của mình”. Tầm chờ đợi văn học khác với tầm chờ đợi thực tiễn sống ở chỗ, nó không chỉ bảo lưu kinh nghiệm trước kia, mà còn dự báo khả năng chưa có, mở rộng không gian hạn hẹp của hành vi xã hội, làm nảy sinh những mong muốn, nhu cầu mới. Trong cuốn sách xuất bản năm 1970 gồm 11 chương của mình, H. Jauss có viết trong chương thứ nhất – Lịch sử văn học như là sự khiêu khích với văn học khoa học đã đề cập đến khái niệm “Tầm đón nhận”. Thuật ngữ này (Erwahrtungshorizont – tiếng Đức, Horizon d’attente – tiếng Pháp, Horizons of expectations – tiếng Anh) Jauss đã tiếp thu từ K. Mannheim vào năm 1958, sau đó phát triển và mở rộng thêm nhiều nội dung khác. Trong cuốn sách năm 1970, Jauss viết: “Tầm đón nhận: Cái hệ 11 thống ra đời trong giây phút lịch sử mà bất kì tác phẩm nào xuất hiện, và được xây từ hiểu biết trước đây về thể loại, từ hình thức và đề tài của những tác phẩm có trước, và từ sự đối lập của ngôn ngữ nhà thơ và ngôn ngữ thông thường”. Nghĩa là Jauss đã xác nhận Tầm đón nhận chính là trình độ và kinh nghiệm đọc của độc giả. Như vậy ta thấy, Jauss đi theo khuynh hướng nghiên cứu lý thuyết tiếp nhận trong mối quan hệ xã hội – văn học. Bên cạnh đó qua bài viết Những giới hạn tiếp nhân “Bà Bovary” ở Việt Nam (Qua trường hợp các bản dịch), nhà nghiên cứu Phùng Kiên cho rằng đối với khái niệm Erwahrtungshorizont – tiếng Đức nên hiểu là “Giới hạn tiếp nhận”. Ông cho rằng nếu theo nghĩa là Tầm đón nhận/ Chân trời chờ đợi (đón đợi) sẽ không bao quát được hết phương thức, xu thế, nội dung tiếp nhận của độc giả bằng Giới hạn tiếp nhận. Phùng Kiên viết: “Căn cứ vào những phân tích này và cách hiểu đối với khái niệm của H. R. Jauss, chúng tôi xin phép được diễn đạt chữ horizon d’attente (tiếng Pháp) như là giới hạn tiếp nhận thay cho cách diễn đạt được dịch sát nghĩa từng chữ nhưng có phần hơi mơ hồ thường gặp là chân trời chờ đợi hay tầm đón đợi”. Ngoài ra chúng ta có thể bàn đến khái niệm kinh nghiệm thẩm mĩ. Khái niệm này nói tới một quá trình tiếp thu văn bản của độc giả, trong đó tác phẩm văn học tồn tại, tác động và chi phối hoạt động đọc của độc giả. Trên cơ sở đó hình thành khoảng cách giữa người đọc và tác phẩm, chúng ta gọi là khoảng cách thẩm mĩ. Từ tác phẩm văn học đến chiều sâu tâm hồn và trái tim bạn đọc đều là những giới hạn thầm mỹ, khoảng cách thẩm mĩ và chúng cần được nghiên cứu, bình luận, nhận định sâu sắc hơn. 1.3. Sự giới thiệu và vận dụng lí thuyết tiếp nhận văn học ở Việt Nam Ở Việt Nam, việc giới thiệu, nghiên cứu lý thuyết tiếp nhận khá sớm, bắt đầu từ những năm 80 của thế kỉ XX, sớm hơn so với Trung Quốc và là vấn đề tạo nhiều hứng thú. Vấn đề này giúp cho nhà văn, bạn đọc, nhà nghiên cứu, 12 phê bình văn học có những cách nhìn mới, những trải nghiệm mới khi tìm hiểu về tác phẩm. Lí luận tiếp nhận ở Việt Nam ngày nay rất được quan tâm và chú trọng, nhất là sau Đổi mới năm 1986, đây là tiền đề cơ sở cho việc tiếp nhận văn học trong và ngoài nước. Tuy lí thuyết tiếp nhận vào Việt Nam khá sớm và phát triển mạnh nhưng hiện nay trong giới nghiên cứu tại Việt Nam vẫn chưa có sự đồng thuận trong việc định danh khâu cuối cùng của tiến trình văn học là người đọc. Các khái niệm mỹ học tiếp nhận, lý thuyết tiếp nhận, tiếp nhận văn học vẫn đang có nội hàm tương đương nhau dễ dẫn đến việc nhầm lẫn. Việc tái hiện lại quá trình lý thuyết tiếp nhận hòa mình vào dòng chảy văn học Việt Nam và tái hiện diện mạo của nó ở thười điểm hiện tại là cơ sở quan trọng để vận dụng nó vào việc tiếp nhận văn học. Người đầu tiên đề cập đến việc tiếp nhận như là một vấn đề nghiên cứu mới ở Việt Nam là Nguyễn Văn Hạnh trong một bài viết có tên Ý kiến của Lênin về mối quan hệ giữa văn học và đời sống. Ông viết “Giá trị của một tác phẩm thật ra không phải chỉ đóng khung lại trong phạm vi sáng tác mà còn lan rộng ra đến phạm vi thưởng thức. Chính ở khâu thưởng thức tác phẩm mới có ý nghĩa xã hội thực tế của nó. Quan điểm này tất yếu sẽ dẫn đến những tiêu chuẩn mới để đánh giá tác phẩm, đến một phương pháp nghiên cứu mới” (Tạp chí Văn học, 1971, số 6, tr.96). Đoạn khác trong bài viết tác giả khẳng định “trong khâu sáng tác giá trị là cố định và ở thế khả năng; ở trong khâu thưởng thức, trong quan hệ với quần chúng giá trị mới là hiện thực và biến đổi” (Tạp chí Văn học, 1971, số 6, tr.96). Việc Nguyễn Văn Hạnh quan tâm đến vai trò của “thưởng thức” đối với việc hình thành giá trị của tác phẩm là hướng đi có tính chất tiên phong trong thời điểm bấy giờ. Bài viết của Nguyễn Văn Hạnh đã cho thấy sự nhạy cảm của tác giả trước vấn đề tiếp nhận văn học và ý nghĩa thời sự của vấn đề khi lý thuyết tiếp nhận thời gian này (những năm 70) mới thịnh hành ở nhiều nước trên thế giới. Tuy nhiên 13 giới văn học lúc bấy giờ chưa thực sự quan tâm, chú ý đến vấn đề này. Nó được đưa ra nhưng không được giải quyết và trở thành vấn đề bỏ ngỏ. Cùng nói về vấn đề này nhưng tại miền Nam, giai đoạn 1954-1975, nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Trung cũng đã đưa ra “vấn đề người đọc”, nhưng ông chỉ mới đụng chạm đến chứ chưa giải thích vấn đề một cách sáng tỏ (xem Lược khảo văn học, tập III). Nó vẫn còn là dấu hỏi lớn, nỗi hoang mang trong giới phê bình văn chương lúc bấy giờ cũng một phần bởi hoàn cảnh đặc thù lúc bấy giờ nên vấn đề chưa được triển khai. Nhưng phải chờ đến khi đất nước thống nhất, giới nghiên cứu và phê bình Việt Nam có điều kiện hơn trước trong việc tiếp cận những công trình nghiên cứu về lý thuyết tiếp nhận của giới nghiên cứu nước ngoài, mà chủ yếu là các nước xã hội chủ nghĩa như Liên Xô, Cộng hòa dân chủ Đức… Đây được coi là những tiền đề phát triển của lý luận tiếp nhận ở Việt Nam. Đến năm 1978 tạp chí Văn học cho công bố bài của Man-phơ-ret Naoman: Song đề của “Mỹ học tiếp nhận”, do Huỳnh Vân dịch. Bài viết này có thể được xem như là một phần tóm tắt sơ lược của công trình tập thể “Xã hội văn học đọc” do tác giả làm chủ biên. Cũng trong năm này, nhà xuất bản Tác phẩm Mới thuộc Hội Nhà văn Việt Nam cho công bố bản dịch cuốn Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển của văn học của M.B. Khrapchenco. Trong đó chương 5 bàn trực tiếp về tiếp nhận văn học có tên Thời gian và cuộc sống của tác phẩm văn học. Tác giả công trình khẳng định: “… phương pháp nghiên cứu văn học theo chức năng là một trong những khuynh hướng quan trọng và có triển vọng của ngành nghiên cứu văn học mác xít” (M. B. Khrapchenko, 1978, trang 331). Năm 1980, giáo sư Hoàng Trinh công bố bài Văn học so sánh và vấn đề tiếp nhận văn học, đây là bài nghiên cứu được đánh giá là có chất lượng nhất về vấn đề tiếp nhận từ khi vấn đề này xuất hiện ở nước ta. Trong bài viết, ông 14 đã nhìn vấn đề tiếp nhận văn học nhưng ông lại bàn từ góc độ nền văn học này tiếp nhận một nền văn học khác - góc nhìn của văn học so sánh, tiếp nhận được đề cập ở đây là tiếp nhận trên bình diện sáng tác. Còn Vương Anh Tuấn đã khẳng định Vị trí và vai trò tích cực của người đọc trong đời sống văn học (1982), người viết nêu lên và phân tích một số hình thái, đặc điểm chung của người đọc, làm tiền đề cho những nghiên cứu sâu và cụ thể hơn. Những bài viết này tuy chưa thực sự đi sâu vào tiếp nhận văn học nhưng nó cho thấy sự quan tâm của giới nghiên cứu và tầm quan trọng của nó khi nghiên cứu văn học. Trên cơ sở lý luận được đưa ra trước đó, vào năm 1985, mỹ học tiếp nhận của trường phái Konstanz đã được Nguyễn Văn Dân giới thiệu tổng quan vào Việt Nam trên tạp chí Thông tin khoa học xã hội. Ông đã giới thiệu một số tư tưởng của Jauss qua thuật ngữ “Tầm đón đợi”, “Khoảng cách thẩm mĩ ”. Năm 1986, ông tiếp tục có một bài viết khác về tiếp nhận văn học, trong đó tác giả đề xuất một khái niệm mới “nguỡng tâm lý” trong tiếp nhận. Cuối năm 1986, Hoàng Trinh đã phân tích chi tiết phạm trù công chúng trong bài “Giao tiếp trong văn học”. Những bài viết này được xem là gợi mở ban đầu cho việc nghiên cứu tiếp nhận ở nước ta. Cùng năm này, nhà xuất bản Giáo dục cho ra mắt bạn đọc cuốn Lý luận văn học tập I. Đây là giáo trình lý luận văn học dùng cho các trường đại học sư phạm. Chương X của giáo trình có tên “Bạn đọc và tiếp nhận văn học”, phần này khẳng định tiếp nhận văn học là giai đoạn hoàn tất quá trình sáng tác, bên cạnh đó, người đọc như một yếu tố bên trong của sáng tác văn học, vai trò của người đọc đối với lịch sử văn học bước đầu đã được thừa nhận (chương này do Trần Đình Sử phụ trách). Năm 1997, bộ giáo trình này được tái bản và in gộp lại thành 1 tập do Phương Lựu chủ biên. Đây được xem như là gạch đầu dòng đầu tiên cho 15