Tài liệu Khoá luận giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài theo pháp luật việt nam kiến nghị và giải pháp từ kinh nghiệm của liên minh châu âu

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP.HCM KHOA LUẬT QUỐC TẾ ----------***---------- TRẦN THÀNH ĐẠT MSSV: 1753801015024 GIẢI QUYẾT XUNG ĐỘT PHÁP LUẬT VỀ THỪA KẾ CÓ YẾU TỐ NƯỚC NGOÀI THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM – KIẾN NGHỊ VÀ GIẢI PHÁP TỪ KINH NGHIỆM CỦA LIÊN MINH CHÂU ÂU KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Niên khóa: 2017 – 2021 Người hướng dẫn: TS. PHAN HOÀI NAM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – NĂM 2021 TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP.HCM KHOA LUẬT QUỐC TẾ ----------***---------- TRẦN THÀNH ĐẠT MSSV: 1753801015024 GIẢI QUYẾT XUNG ĐỘT PHÁP LUẬT VỀ THỪA KẾ CÓ YẾU TỐ NƯỚC NGOÀI THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM – KIẾN NGHỊ VÀ GIẢI PHÁP TỪ KINH NGHIỆM CỦA LIÊN MINH CHÂU ÂU KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Niên khóa: 2017 – 2021 Người hướng dẫn: TS. PHAN HOÀI NAM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – NĂM 2021 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Khóa luận tốt nghiệp cử nhân luật này là công trình nghiên cứu của riêng tôi, được thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của Tiến sĩ Phan Hoài Nam. Các nội dung và kết quả nghiên cứu trong đề tài là trung thực. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này. Tác giả Khóa luận Trần Thành Đạt MỤC LỤC LỜI NÓI ĐẦU ...........................................................................................................1 CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT CHUNG VỀ XUNG ĐỘT PHÁP LUẬT VÀ GIẢI QUYẾT XUNG ĐỘT PHÁP LUẬT VỀ THỪA KẾ CÓ YẾU TỐ NƯỚC NGOÀI ...................................................................................................................................13 1.1. Khái quát về quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài............................... 13 1.1.1. Khái niệm quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài........................................13 1.1.2. Đặc điểm quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài .........................................15 1.1.3. Nguyên tắc giải quyết quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài .....................16 1.2. Xung đột pháp luật và giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài .............................................................................................. 19 1.2.1. Khái niệm xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài .................19 1.2.2. Nguyên nhân xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài .............19 1.2.3. Giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài .................21 1.2.3.1. Phương pháp giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài ......................................................................................................................21 1.2.3.2. Áp dụng pháp luật nước ngoài giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài .........................................................................................24 1.3. Giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài theo pháp luật Việt Nam và Liên minh Châu Âu .....................................................28 1.3.1. Giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài theo pháp luật Việt Nam ......................................................................................................28 1.3.1.1. Nguyên tắc chung trong giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài....................................................................................................28 1.3.1.2. Giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài trong trường hợp có di chúc .............................................................................................. 30 1.3.2. Giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài theo pháp luật Liên minh Châu Âu......................................................................................33 1.3.2.1. Nguyên tắc chung trong giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài....................................................................................................35 1.3.2.2. Giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài trong trường hợp có di chúc .............................................................................................. 37 1.3.2.3. Giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài trong trường hợp người để lại di sản lựa chọn pháp luật ..................................................38 Kết luận Chương 1 ..................................................................................................42 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ GIẢI QUYẾT XUNG ĐỘT PHÁP LUẬT VỀ THỪA KẾ CÓ YẾU TỐ NƯỚC NGOÀI – KIẾN NGHỊ VÀ GIẢI PHÁP TỪ KINH NGHIỆM LIÊN MINH CHÂU ÂU ............44 2.1. Nguyên tắc chung trong việc giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài .......................................................................................44 2.2. Giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài trong trường hợp có di chúc ................................................................................57 2.3. Giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài trong trường hợp người để lại di sản lựa chọn pháp luật ................................ 61 Kết luận Chương 2 ..................................................................................................76 PHẦN KẾT LUẬN ..................................................................................................79 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG KHÓA LUẬN Tiếng Việt Chữ viết tắt Tên đầy đủ BLDS Bộ luật dân sự Nghị định số 650/2012 của Liên minh Châu Âu về thẩm quyền, luật áp dụng, công nhận và thi hành các Nghị định Brussels IV quyết định, chấp thuận và thực thi các biện pháp chính thức trong các vấn đề về thừa kế, tạo lập Giấy chứng nhận Thừa kế của Châu Âu NXB Nhà xuất bản TP.HCM Thành phố Hồ Chí Minh TPQT Tư pháp quốc tế XĐPL Xung đột pháp luật Tiếng Anh Chữ viết tắt Tên đầy đủ CJEU The Court of Justice of Tòa án Công lý của Liên EU Tên đầy đủ tiếng Việt the European Union minh Châu Âu The European Union Liên minh Châu Âu LỜI NÓI ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong thời đại toàn cầu hóa, việc hội nhập quốc tế là xu hướng tất yếu đối với các quốc gia trên thế giới. Việt Nam cũng không là ngoại lệ khi tập trung tăng cường quan hệ hợp tác đa lĩnh vực với các nước, vùng lãnh thổ, tham gia vào các tổ chức trong khu vực và quốc tế. Từ đây đã dần hình thành nên con đường di cư của người Việt Nam sang nước ngoài và cả người nước ngoài đến Việt Nam với nhiều mục đích khác nhau như sinh sống, học tập, làm việc,…Các quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài cũng từ đó mà phát sinh và xuất hiện ngày một phổ biến, trong đó bao gồm cả quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài. Trên thực tế, quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài phát triển ngày càng nhiều với tính chất ngày càng đa dạng và phức tạp. Điều này xuất phát từ bản chất của thừa kế vừa là một quan hệ tài sản vừa là một quan hệ nhân thân. Đồng thời pháp luật điều chỉnh cho các vấn đề phát sinh không chỉ bao gồm pháp luật Việt Nam mà còn có sự tham gia của những hệ thống pháp luật khác. Do đó đặt ra những yêu cầu từ phía pháp luật ở một mức độ đầy đủ, hoàn thiện để tạo ra một môi trường pháp lý mà quyền và lợi ích của các chủ thể tham gia được đảm bảo tốt nhất. Hiện tại, nhìn chung, Việt Nam đã có khung pháp lý điều chỉnh các vấn đề xoay quanh quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài như thẩm quyền xét xử của tòa án quốc gia, xác định pháp luật áp dụng, công nhận và cho thi hành các quyết định nước ngoài. Riêng đối với việc giải quyết XĐPL về thừa kế được quy định tại BLDS 2015, mặc dù đã có sự sửa đổi, bổ sung so với BLDS 2005 trước đây để phù hợp hơn với thực tiễn nhưng vẫn còn tồn tại một số điểm hạn chế có khả năng dẫn đến khó khăn trong quá trình áp dụng. Có thể kể đến như việc xác định pháp luật có mối liên hệ gắn bó nhất đối với người để lại di sản là người không quốc tịch hoặc người có nhiều quốc tịch; vấn đề năng lực lập, thay đổi hoặc hủy bỏ di chúc của người từ đủ mười lăm tuổi đến chưa đủ mười tám tuổi; hoặc hiểu như thế nào là “trái với các nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam” trong quá trình xem xét áp dụng pháp luật nước ngoài để giải quyết XĐPL về thừa kế (bảo lưu trật tự công cộng),… 1 Thông qua quá trình tìm hiểu, so sánh với một số quy định về thừa kế có yếu tố nước ngoài trên thế giới, tác giả nhận thấy tại EU có đưa một hệ thống các quy phạm pháp luật điều chỉnh quan hệ này. Theo đó, EU chủ trương sử dụng một hệ thống pháp luật thống nhất để giải quyết vấn đề thừa kế; đưa ra yếu tố kết nối giữa người để lại di sản với quốc gia liên quan để lựa chọn pháp luật điều chỉnh; có đề cập một số cơ sở để tòa án xem xét áp dụng bảo lưu trật công cộng trong quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài...Hơn nữa, pháp luật EU còn cho phép cá nhân người để lại di sản lựa chọn pháp luật để điều chỉnh vấn đề thừa kế, điều mà pháp luật Việt Nam hiện nay vẫn chưa thừa nhận. Từ những cơ sở trên, tác giả cho rằng pháp luật của EU có thể là một trong hệ thống pháp luật phù hợp để nghiên cứu, đánh giá và lấy đó làm kinh nghiệm tham khảo có giá trị cho Việt Nam nhằm giải quyết các khó khăn mà pháp luật Việt Nam đang gặp phải. Và đó cũng chính là lý do tác giả chọn vấn đề “Giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài theo pháp luật Việt Nam – Kiến nghị và giải pháp từ kinh nghiệm của Liên minh Châu Âu” làm đề tài Khóa luận tốt nghiệp cử nhân luật của mình. 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu 2.1. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam Bên cạnh giáo trình của các cơ sở đào tạo luật như Trường Đại học Luật TP.HCM, Đại học Luật Hà Nội,… và các sách chuyên khảo về TPQT ở Việt Nam thì cũng có nhiều tác giả công bố các công trình nghiên cứu có liên quan đến TPQT nói chung và quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài nói riêng; các công trình nghiên cứu so sánh vấn đề thừa kế có yếu tố nước ngoài với pháp luật EU. Trong khả năng tiếp cận của tác giả, có thể đề cập đến một số công trình sau: 2.1.1. Các công trình nghiên cứu về Tư pháp quốc tế nói chung và quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài nói riêng Luận án Tiến sĩ “Cơ sở lý luận và thực tiễn về hoàn thiện hệ thống quy phạm xung đột pháp luật ở Việt Nam” của tác giả Nguyễn Bá Chiến (Khoa Luật, Đại học quốc gia Hà Nội, bảo vệ năm 2008). Luận án phân tích các cơ sở lý luận cũng như 2 thực trạng hệ thống quy phạm pháp luật xung đột ở Việt Nam. Đồng thời, đưa ra một số kinh nghiệm của nước ngoài trong việc ban hành và áp dụng các quy phạm pháp luật xung đột. Tuy Luận án được thực hiện tại thời điểm BLDS 2005 đang có hiệu lực, nhưng những cơ sở lý luận cũng như giải pháp và phương hướng hoàn thiện hệ thống quy phạm pháp luật xung đột từ công trình vẫn còn mang tính thời sự và có giá trị tham khảo cho quá trình nghiên cứu của Khóa luận này. Đề tài Nghiên cứu khoa học cấp bộ “Nghiên cứu hoàn thiện hệ thống pháp luật Tư pháp quốc tế ở Việt Nam” do tác giả Lê Thị Nam Giang làm chủ nhiệm (nghiệm thu năm 2017). Đề tài nghiên cứu vấn đề lý luận và thực tiễn áp dụng của các quy định trong lĩnh vực TPQT tại Việt Nam. Đồng thời tác giả kết hợp so sánh với pháp luật của EU và một số nước như Trung Quốc, Nhật Bản, Pháp, Bỉ,…nhằm đề xuất giải pháp, kiến nghị hoàn thiện pháp luật Việt Nam. Vì đề tài được nghiên cứu trong khoảng thời gian BLDS 2015 chưa được thông qua nên một số giải pháp không còn mang tính thời sự. Tuy nhiên những cơ sở lý luận chung cũng như hướng giải pháp vẫn mang tính tham khảo cho Khóa luận để vận dụng vào quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài. Khóa luận tốt nghiệp cử nhân luật với đề tài “Thừa kế có yếu tố nước ngoài tại Việt Nam. Một số vấn đề pháp lý phát sinh và hướng giải quyết” của tác giả Nguyễn Nữ Diễm Uyên (bảo vệ năm 2011 tại Trường Đại học Luật TP.HCM) đề cập đến vấn đề lý luận và thực tiễn xoay quanh hai nội dung chính là việc xác định thẩm quyền của Tòa án quốc gia đối với vụ việc thừa kế có yếu tố nước ngoài và áp dụng pháp luật giải quyết vụ việc đó. Khóa luận này có nghiên cứu so sánh với quy định của một số quốc gia và quy định tại các điều ước quốc tế. Từ đó, nội dung liên quan đến việc áp dụng pháp luật đã gợi mở cho tác giả nhằm nghiên cứu và phân tích chuyên sâu hơn trong Khóa luận này về XĐPL trong quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài cũng như hướng giải quyết cho sự XĐPL đó. Bài viết “Nội dung Điều 695 Dự thảo Bộ luật Dân sự (sửa đổi) và đề xuất hoàn thiện” của tác giả Bành Quốc Tuấn, được đăng trên Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp số 23 (279), tháng 12/2014. Bài viết phân tích, đánh giá Điều 760 BLDS 2005 3 có nội dung liên quan đến xác định pháp luật áp dụng đối với người không quốc tịch, người nước ngoài có hai hay nhiều quốc tịch. Thông qua đó, tác giả chỉ ra những điểm bất cập để làm cơ sở cho việc hoàn thiện tại Điều 695 Dự thảo BLDS (sửa đổi). Đặc biệt là vấn đề về pháp luật có mối liên hệ gắn bó nhất sẽ được Khóa luận tiếp tục khai thác, phân tích trong quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài. Bài viết “Đề xuất bổ sung quy phạm xung đột của Phần thứ năm Dự thảo Bộ luật Dân sự (sửa đổi)” của tác giả Bành Quốc Tuấn, được đăng trên Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp số 19 (299), tháng 10/2015. Bài viết trình bày những lĩnh vực quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài còn thiếu quy phạm xung đột điều chỉnh trong BLDS năm 2005, ví dụ như các quy định liên quan đến áp dụng pháp luật nước ngoài, giải thích các khái niệm pháp lý trong quá trình xác định pháp luật áp dụng, thiếu quy định cụ thể để đảm bảo quyền thỏa thuận chọn luật của các chủ thể cũng như điều kiện chọn luật trong quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài,…Từ đó, tác giả đề xuất các giải pháp, kiến nghị để hoàn thiện pháp luật. Các cơ sở đánh giá, bình luận của bài viết này sẽ có giá trị tham khảo để Khóa luận tiếp tục khai thác những vấn đề mà chưa được hoàn thiện trong quy định của BLDS 2015 hiện hành. Bài viết “Quyền lựa chọn pháp luật trong Tư pháp quốc tế Việt Nam” của tác giả Đỗ Văn Đại được đăng trên Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp số 02+03 (234+235), tháng 1+2/2013. Trong bài viết, tác giả đã nêu ra thực trạng và hướng mở rộng quyền lựa chọn pháp luật trong TPQT Việt Nam. Theo đó, xu hướng cho phép các bên chủ thể có quyền lựa chọn pháp luật áp dụng không chỉ nên bó hẹp trong lĩnh vực hợp đồng (theo BLDS 2005) mà nên được mở rộng ở các quan hệ có yếu tố nước ngoài khác như: bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, ly hôn, thừa kế…Thông qua việc phân tích ưu điểm và nhược điểm, cũng như so sánh với kinh nghiệm của một số quốc gia đã có sự ghi nhận cơ chế này trong TPQT, tác giả đã đề xuất các giải pháp và kiến nghị theo hướng pháp luật Việt Nam nên ghi nhận quyền lựa chọn pháp luật áp dụng của các bên chủ thể trong một giới hạn nhất định. Mặc dù cho đến thời điểm hiện tại thì BLDS 2015 vẫn chưa có sự công nhận điều này ở nhiều quan hệ dân sự có yếu tố 4 nước ngoài, đặc biệt là quan hệ thừa kế, nhưng chính bài viết đã gợi mở để vấn đề này tiếp tục nghiên cứu và phát triển trong Khóa luận. Bài viết “Pháp luật áp dụng cho quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài theo Bộ luật Dân sự 2005” của tác giả Bành Quốc Tuấn, được đăng trên Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp số 14 (222)/Kỳ 2, tháng 7/2012. Bài viết đã phân tích các quy định liên quan tại BLDS 2005, đồng thời đưa ra các vấn đề cụ thể có khả năng phát sinh trong thực tiễn để làm rõ các hạn chế trong pháp luật Việt Nam tại thời điểm thực hiện nghiên cứu. Thông qua đó tác giả đã đưa ra những góp ý, kiến nghị sửa đổi để có thể mở ra nhiều cơ hội áp dụng cho pháp luật Việt Nam trong quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài. Trong bài viết, một số quy định của các hệ thống pháp luật trên thế giới cũng được nhắc đến nhằm mở rộng vấn đề nhưng chỉ dừng lại ở mức độ đề cập nên trong Khóa luận này, một số quy định pháp luật nước ngoài sẽ được khai thác ở mức độ chi tiết, chuyên sâu hơn. Bài viết “Xác định pháp luật áp dụng đối với quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài theo pháp luật Việt Nam” của tác giả Trần Minh Ngọc được đăng trên Tạp chí Luật học số 9/2018. Bài viết phân tích, đánh giá quy định tại Điều 680 và Điều 681 BLDS 2015 nhằm tìm ra những điểm mới so với BLDS 2005. Ngoài ra, tác giả kết hợp phân tích có so sánh với quy định của một số quốc gia làm bật lên ưu điểm và hạn chế của pháp luật Việt Nam trong việc điều chỉnh quan hệ này. Trên cơ sở đó bài viết đưa ra kiến nghị hoàn thiện về xác định pháp luật áp dụng đối với quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài. Vì bài viết được thực hiện vào thời điểm BLDS 2015 đang có hiệu lực nên những bình luận, đánh giá của tác giả mang tính thời sự, có giá trị tham khảo cao để Khóa luận kế thừa và phát triển. Nhìn chung từ những công trình nghiên cứu này, các tác giả đều đưa ra được các vấn đề lý luận và thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật trong lĩnh vực TPQT nói chung và quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài nói riêng. Thông qua đó, các công trình đã chỉ ra được các vấn đề bất cập trong quy định pháp luật Việt Nam và đề xuất các giải pháp thiết thực cũng như kiến nghị sửa đổi, bổ sung nhằm hướng đến mục tiêu hoàn thiện hệ thống pháp luật cho TPQT tại Việt Nam. 5 2.1.2. Các công trình nghiên cứu pháp luật Liên minh Châu Âu, nghiên cứu so sánh giữa pháp luật Liên minh Châu Âu và Việt Nam về thừa kế có yếu tố nước ngoài Đề tài Nghiên cứu khoa học cấp trường của sinh viên Trường Đại học Luật TP.HCM “Nghiên cứu pháp luật Liên minh Châu Âu: Cơ sở hoàn thiện các quy phạm xung đột về thừa kế theo pháp luật Việt Nam” (do tác giả Châu Mai Hoàng Uyển và Nguyễn Thị Thảo Trang thực hiện, nghiệm thu 2014) đã phân tích các quy định pháp luật của EU điều chỉnh quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài để từ đó nghiên cứu so sánh với các quy định pháp luật hiện hành của Việt Nam và đề ra hướng hoàn thiện, sửa đổi một số quy định của Việt Nam. Cụ thể, nhóm tác giả có kiến nghị bổ sung việc mở rộng hệ thống pháp luật điều chỉnh hình thức di chúc, sự đóng góp của kiến nghị này đến thời điểm hiện tại đã được ghi nhận tại khoản 2 Điều 681 BLDS 2015. Hay nhóm tác giả đã kiến nghị pháp luật Việt Nam nên cho phép người để lại di sản thừa kế có quyền lựa chọn luật áp dụng. Tuy nhiên quan điểm này đến nay vẫn chưa được pháp luật Việt Nam ghi nhận bởi lẽ còn tồn tại các quan điểm trái chiều. Do đó những kết quả từ công trình nghiên cứu này sẽ được tác giả khai thác chuyên sâu, chi tiết hơn trong Khóa luận. Bài viết “Giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế theo pháp luật Liên minh Châu Âu và pháp luật Việt Nam” của nhóm tác giả gồm Lê Thị Nam Giang, Ngô Kim Hoàng Nguyên và Nguyễn Lê Hoài, trích Tài liệu hội thảo “Quyền công dân trong các quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài trong pháp luật của Liên minh Châu Âu” (Citizen rights in international civil relationships within European Union Law), Trường Đại học Luật TP.HCM (2013). Bài viết đã phân tích các nguyên tắc chung, các quy định điều chỉnh riêng trong trường hợp có di chúc và sự lựa chọn pháp luật áp dụng của người để lại di sản trong quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài theo pháp luật EU. Đồng thời, nhóm tác giả có nghiên cứu so sánh với pháp luật Việt Nam tại thời điểm đó để đưa ra đánh giá về những tiến bộ và hạn chế trong hai hệ thống pháp luật này, làm cơ sở đề xuất các giải pháp và kiến nghị hoàn thiện cho pháp luật Việt Nam. Mặc dù tại thời điểm thực hiện nghiên cứu, nhóm tác giả sử dụng BLDS 2005 6 nhưng các vấn đề lý luận có thể không thay đổi quá nhiều về mặt bản chất, đó là điều mà Khóa luận này sẽ kế thừa và phát triển cũng như cập nhật thêm để phù hợp với quy định hiện hành. Bài viết “Bảo vệ quyền công dân trong Tư pháp quốc tế của Liên minh Châu Âu và Việt Nam” của nhóm tác giả gồm Lê Thị Nam Giang, Phùng Hồng Thanh, trích Tài liệu hội thảo “Quyền công dân trong các quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài trong pháp luật của Liên minh Châu Âu” (Citizen rights in international civil relationships within European Union Law), Trường Đại học Luật TP.HCM (2013). Bài viết nêu ra các khía cạnh bảo vệ công dân thông qua việc phân tích có so sánh một số quy định nổi bật của hệ thống pháp luật EU (gồm Nghị định Rome I, Nghị định Rome II, Nghị định Rome III và Nghị định Brussels IV) với quy định pháp luật Việt Nam. Từ đó bài viết đưa ra một số kinh nghiệm cho Việt Nam tại các lĩnh vực hợp đồng, ngoài hợp đồng, hôn nhân gia đình và thừa kế có yếu tố nước ngoài thông qua hai nội dung chính: Một là tôn trọng và mở rộng tối đa quyền tự do định đoạt của các bên chủ thể; Hai là bảo vệ các bên yếu thế hơn trong việc xây dựng quy phạm xung đột. Bài viết đã gợi ý cho Khóa luận tiếp tục nghiên cứu, khai thác vấn đề theo hướng tôn trọng hơn quyền tự định đoạt tài sản của người để lại di sản và nâng cao sự bảo vệ quyền và lợi ích cho người thừa kế, đặc biệt là trẻ em. Phân tích tình hình nghiên cứu ở Việt Nam cho thấy liên quan đến vấn đề về thừa kế có yếu tố nước ngoài đã được nhiều tác giả nghiên cứu, đặc biệt là trong giai đoạn BLDS 2005 có hiệu lực vì đây là lần đầu tiên BLDS có điều khoản riêng quy định cho quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài. Ở thời điểm hiện tại, khi BLDS 2015 có hiệu lực, các quy định áp dụng cho quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài nói chung và thừa kế có yếu tố nước ngoài nói riêng đã được thay đổi, bổ sung để phù hợp với bối cảnh xã hội. Tuy nhiên, một số vấn đề liên quan đến quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài vẫn cần được tiếp tục khai thác, nghiên cứu để đáp ứng nhu cầu của thực tiễn cũng như xu hướng chung của thế giới. 2.2. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài 7 Các công trình nghiên cứu về Tư pháp quốc tế nói chung và quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài nói riêng tại Liên minh Châu Âu và một số quốc gia thành viên Công trình nghiên cứu “Guide on international private law in successions matters” (tiếng Việt: Hướng dẫn về Tư pháp quốc tế trong các vấn đề thừa kế) của tác giả Dan Andrei Popescu thực hiện trong Dự án “Cải thiện hợp tác giữa thẩm phán và công chứng viên trong các vấn đề dân sự có yếu tố nước ngoài” (2014). Tác giả tập trung chủ yếu vào vấn đề lý luận trong thừa kế có yếu tố nước ngoài, phân tích, đánh giá thông qua các quy định liên quan của EU. Bên cạnh các nội dung về thẩm quyền xét xử của tòa án quốc gia, việc công nhận và cho thi hành, thì tác giả làm rõ nội dung về giải quyết XĐPL trong thừa kế có yếu tố nước ngoài bằng cách đưa ra các nguyên tắc chung trong TPQT. Đồng thời tác giả đưa ra những vụ việc thực tiễn liên quan đến XĐPL nhằm nhấn mạnh sự đa dạng và phức tạp của quan hệ này, làm bật lên những vấn đề mà pháp luật cũng như phần lý luận chưa thể bao quát hết. Điều này có giá trị tham khảo rất lớn cho Khóa luận để từ đó đưa ra dự đoán những vấn đề có thể phát sinh trên thực tế cho Việt Nam. Luận án Tiến sĩ “Quyền trẻ em trong Tư pháp quốc tế” của tác giả Eimear Long (Đại học Dublin, bảo vệ năm 2008). Từ việc đưa ra các cơ sở về quyền trẻ em được ghi nhận tại các văn bản quốc tế phổ biến, Luận án tập trung phân tích quyền trẻ em gắn với các nội dung lớn của TPQT: thẩm quyền xét xử, lựa chọn pháp luật áp dụng, công nhận và cho thi hành quyết định của cơ quan có thẩm quyền nước ngoài. Mục đích của tác giả hướng đến là đảm bảo quyền lợi tốt nhất của trẻ em xuyên suốt quá trình giải quyết vụ việc, đồng thời nhấn mạnh TPQT cần lắng nghe nhiều hơn đối với trẻ em. Mặc dù nghiên cứu chủ yếu dựa trên TPQT của Ireland nhưng những cơ sở này vẫn có giá trị tham khảo cho Khóa luận để vấn đề bảo vệ trẻ em được lồng ghép trong việc giải quyết XĐPL về thừa kế có yếu tố nước ngoài. Bài viết “Một số vấn đề thực tiễn về quan hệ thừa kế trong Tư pháp quốc tế” của tác giả Gerald Goldstein, được đăng trên Kỷ yếu hội thảo “Quelques aspects pratiques du droit international privé des personnes, de la famille et des biens” được 8 tổ chức ngày 25-27/05/2005, Hà Nội. Trong bài viết, tác giả tập trung phân tích ưunhược điểm cho hai trường hợp: áp dụng nhiều hệ thống pháp luật và áp dụng một hệ thống pháp luật thống nhất cho quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài. Tác giả đưa ra lập luận để lý giải nguyên nhân cho các trường hợp áp dụng và đề xuất một số giải pháp giúp các bên chủ thể tham gia vào quan hệ đạt được mục đích hiệu quả hơn. Nhóm các bài viết: “General Private International Law Institutes in the EU Succession Regulation – Some Remarks” (tiếng Việt: Các quy tắc Tư pháp quốc tế chung trong Nghị định về thừa kế của Liên minh Châu Âu” của tác giả Andreas Köhler; “The Boundaries of the law applicable to succession” (tiếng Việt: Các giới hạn của luật áp dụng cho vấn đề thừa kế) của tác giả Dennis Solomon; và “The Choice of the law applicable to the succession under Regulation 650/2012 – An outline” (tiếng việt: Việc lựa chọn pháp luật áp dụng cho vấn đề thừa kế tại Nghị định 650/2012 – Bản phác thảo) của tác giả Evangelos Vassilakakis. Nhóm bài viết được đăng trong kỷ yếu Hội thảo Tư pháp quốc tế khu vực lần thứ 12 “Private International Law on Stage – National, European and International Perspective” của Khoa Luật Trường Đại học Zenica (2016). Nhóm bài viết phân tích một số vấn đề liên quan đến nguyên tắc một chế định thừa kế dùng để điều chỉnh toàn bộ di sản, di sản không người thừa kế, các quy tắc dẫn chiếu (renvoi). Đặc biệt có hai vấn đề được tập trung khai thác, liên quan đến người để lại di sản chọn luật điều chỉnh và quy định liên quan đến trật tự công (việc chọn luật tạo ra sự phân biệt đối xử hoặc ảnh hưởng đến quyền được hưởng di sản bắt buộc của người thừa kế). Từ những cơ sở này sẽ được tác giả tham khảo và đúc kết kinh nghiệm cho quy định Việt Nam. Bài viết “The Public Policy (Ordre Public) Rule of The EU Succession Regulation and The Hungarian Inheritance Law” (tiếng Việt: Quy định về Chính sách công (Trật tự công) tại Nghị định về Thừa kế của Liên minh Châu Âu và tại Luật Thừa kế của Hungary) của tác giả Csöndes Mónika, được đăng trong kỷ yếu Hội thảo Khoa học Quốc tế “EU and Comparative Law Issues and Challenges Series Issue (ECLIC)”, số thứ 3 có tên “EU and Member States – Legal and Economic Issues” của Khoa Luật Trường Đại học Osijek (2019). Bài viết tập trung phân tích, đánh giá 9 các cơ sở để cơ quan có thẩm quyền áp dụng trật tự công theo quy định của Nghị định Brussels IV và một số quy định của pháp luật Hungary, trong đó có hai cơ sở được tập trung nghiên cứu là vấn đề phân biệt đối xử và phần di sản bắt buộc. Điều này đã gợi mở cho Khóa luận việc nghiên cứu đối với pháp luật Việt Nam, đặc biệt là khi BLDS 2015 vẫn chưa có nhiều quy định liên quan về nội dung này. Như vậy, có thể thấy, vấn đề giải quyết XĐPL về thừa kế có yếu tố nước ngoài là vấn đề đang ngày càng có nhiều nhà khoa học quan tâm nghiên cứu. Mục đích chung của các nghiên cứu là cố gắng nêu ra được những hướng giải quyết hoàn thiện nhất có thể, vừa phù hợp với bối cảnh xã hội, văn hóa của quốc gia, khu vực, vừa đảm bảo tốt nhất quyền và lợi ích của các chủ thể tham gia trong quan hệ này. 3. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở luận giải để làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn pháp luật Việt Nam về XĐPL trong quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài và trên cơ sở đúc kết kinh nghiệm từ EU cũng như một số nước thành viên, Khóa luận sẽ đánh giá, phân tích để chỉ ra những bất cập, khó khăn, vướng mắc và luận giải để hoàn thiện pháp luật về giải quyết XĐPL trong quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài, nhằm đáp ứng yêu cầu của Việt Nam trong tiến trình mở cửa và hội nhập quốc tế hiện nay. Trong đó, nhấn mạnh đến vấn đề nâng cao khả năng bảo hộ đối với trẻ em trong quan hệ đặc thù này. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Giải quyết XĐPL về thừa kế có yếu tố nước ngoài là một vấn đề phức tạp và có thể được nghiên cứu dưới nhiều góc độ và cách tiếp cận khác nhau. Trong khuôn khổ đề tài, đối tượng nghiên cứu của Khóa luận là những vấn đề lý luận, các quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật liên quan đến việc giải quyết xung đột về thừa kế có yếu tố nước ngoài. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi về nội dung: Khóa luận nghiên cứu, khai thác những vấn đề lý luận cơ bản về quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài cũng như hiện tượng XĐPL và giải 10 quyết XĐPL trong quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài. Bên cạnh đó, Khóa luận sẽ trình bày thực trạng pháp luật Việt Nam đối với việc giải quyết xung đột trong quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài để làm cơ sở đưa ra giải pháp, kiến nghị phù hợp. Phạm vi về không gian: Khóa luận nghiên cứu pháp luật và thực tiễn giải quyết XĐPL trong quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài của Việt Nam cũng như EU và một số quốc gia thành viên. Việc lựa chọn pháp luật EU và một số quốc gia thành viên xuất phát từ lý do: EU là một tiêu biểu cho truyền thống Dân luật (Civil Law). Trong hệ thống pháp luật Việt Nam nói chung và các nguyên tắc TPQT Việt Nam nói riêng đa phần tiếp thu kinh nghiệm cũng như chịu sự ảnh hưởng nhất định từ những những quốc gia theo truyền thống pháp luật này. Từ những nỗ lực cho chủ trương pháp điển hóa, nhất thể hóa pháp luật của các quốc gia thành viên, EU đã đưa ra một hệ thống pháp luật chung tiến bộ và hiện đại ở nhiều lĩnh vực khác nhau, trong đó có riêng một đạo luật dùng để điều chỉnh quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài. Vì vậy, việc tham khảo, tiếp thu và học tập pháp luật EU sẽ mang lại nhiều kinh nghiệm cho Việt Nam trong quá trình hoàn thiện pháp luật trong lĩnh vực đặc thù này. Phạm vi về thời gian: Đối với quy định pháp luật Việt Nam được nghiên cứu vào thời điểm BLDS 2015 hiện hành đang có hiệu lực, ngoài ra vẫn có so sánh đối chiếu với quy định tại thời điểm BLDS 2005 trước đây. Đối với quy định pháp luật EU được nghiên cứu từ thời điểm Nghị định Brussels IV được ban hành chính thức vào ngày 17 tháng 08 năm 2012 cho đến thời điểm hiện tại thực hiện Khóa luận này. 5. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp phân tích: là phương pháp được sử dụng để đưa ra những nhận xét, đánh giá các vấn đề liên quan đến nội dung của Khóa luận. Phương pháp này được sử dụng trong toàn bộ Khóa luận. Khi áp dụng phương pháp này, tác giả tập trung phân tích những quy định pháp luật Việt Nam thuộc phạm vi nghiên cứu những vấn đề lý luận như khái niệm, đặc điểm về quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài, về XĐPL và giải quyết XĐPL trong quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài tại mục 1.1 và 1.2 của Chương 1; phân tích các quy định các quy định cụ thể của Việt Nam, EU 11 và một số quốc gia thành viên đối với việc giải quyết XĐPL trong quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài tại mục 1.3 của Chương 1 và tại Chương 2 của Khóa luận. Phương pháp so sánh: là phương pháp được sử dụng trong quá trình phân tích, nhằm đặt các quy định pháp luật Việt Nam trong mối tương quan với pháp luật EU để tìm ra được điểm tương đồng và khác biệt. Phương pháp này được sử dụng chủ yếu ở Chương 2 của Khóa luận. Theo đó, tác giả phân tích có so sánh quy định của Việt Nam và EU cũng như một số quốc gia thành viên, để làm bật lên những điểm tương đồng và khác biệt, lý giải cho sự tương đồng và khác biệt đó. Đồng thời đánh giá được ưu điểm và hạn chế trong quy định của EU làm cơ sở cho việc tìm ra những giải pháp phù hợp với điều kiện Việt Nam đối với các vấn đề đang gặp phải. Phương pháp tổng hợp: là phương pháp được sử dụng để xâu chuỗi, liên kết các vấn đề được phân tích trong đề tài. Phương pháp này được sử dụng trong toàn bộ Khóa luận. Cụ thể phương pháp được sử dụng nhằm tổng hợp các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước; hệ thống các vấn đề lý luận, các quy định pháp luật liên quan đến giải quyết XĐPL trong quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài tại Chương 1. Đồng thời Khóa luận cũng hệ thống một số vấn đề nổi bật cần tập trung nghiên cứu trong quy định pháp luật Việt Nam và EU. 6. Kết cấu của Khóa luận Ngoài Lời nói đầu, Phần kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của Khóa luận gồm 2 chương: Chương 1. Khái quát chung về xung đột pháp luật và giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài. Chương 2. Thực trạng pháp luật Việt Nam về giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế có yếu tố nước ngoài – kiến nghị và giải pháp từ kinh nghiệm Liên minh Châu Âu. 12 CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT CHUNG VỀ XUNG ĐỘT PHÁP LUẬT VÀ GIẢI QUYẾT XUNG ĐỘT PHÁP LUẬT VỀ THỪA KẾ CÓ YẾU TỐ NƯỚC NGOÀI 1.1. Khái quát về quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài 1.1.1. Khái niệm quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài Pháp luật về thừa kế là một trong những chế định pháp lý quan trọng trong lĩnh vực dân sự, là tổng hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh việc dịch chuyển tài sản của người chết cho người khác theo di chúc hoặc theo một trình tự nhất định, đồng thời quy định phạm vi quyền, nghĩa vụ và phương thức bảo vệ các quyền của người thừa kế1. Tuy nhiên, trong bối cảnh hội nhập toàn cầu, việc xuất hiện các yếu tố nước ngoài trong các quan hệ dân sự là điều tất yếu2, quan hệ thừa kế cũng không là ngoại lệ. Lúc này, đặt ra thêm các yêu cầu mới từ quy định pháp luật để kịp thời điều chỉnh cho quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài. Để làm được điều đó, việc nắm bắt các khái niệm, đặc điểm liên quan là cần thiết để có sự điều chỉnh phù hợp. Cho đến hiện nay, tuy pháp luật không có một định nghĩa riêng biệt nhưng bởi vì thừa kế mang bản chất là một quan hệ dân sự nên việc tiếp cận khái niệm về quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài là căn cứ để xác định thế nào là quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài. Lần đầu tiên khái niệm về quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài được ghi nhận tại Điều 826 BLDS 1995 và từ đó quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài được hiểu là các quan hệ thừa kế có người nước ngoài, pháp nhân nước ngoài tham gia hoặc căn cứ để xác lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ đó phát sinh ở nước ngoài hoặc tài sản liên quan đến quan hệ đó ở nước ngoài. Sau đó, BLDS 2005 tiếp tục ghi nhận, sửa đổi, bổ sung tại Điều 758, trên tinh thần đó, quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài là quan hệ thừa kế có ít nhất một trong các bên tham gia là cơ quan, tổ chức, cá nhân nước ngoài, người Việt Nam định cư ở Đoàn Thị Ngọc Hải (2019), Chế định quyền thừa kế trong pháp luật dân sự Việt Nam. Nguồn: https://phapluattoandan.com/tin-tuc/che-dinh-quyen-thua-ke-trong-phap-luat-dan-su-viet-nam/ (truy cập ngày 01/06/2021). 2 Nguyễn Bá Chiến (2008), Cơ sở lý luận và thực tiễn về hoàn thiện hệ thống quy phạm xung đột pháp luật ở Việt Nam, Luận án Tiến sĩ, Đại học quốc gia Hà Nội, tr.88. 1 13 nước ngoài hoặc là các quan hệ thừa kế giữa các bên tham gia là công dân, tổ chức Việt Nam nhưng căn cứ để xác lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ đó theo pháp luật nước ngoài, phát sinh tại nước ngoài hoặc tài sản liên quan đến quan hệ đó ở nước ngoài. Tại quy định của BLDS 2005 đã có sự ghi nhận thêm về mặt chủ thể đối với người người Việt Nam định cư ở nước ngoài. Điều này được xem là hợp lý khi xét đến thực tiễn tại thời điểm đó, bởi việc công dân Việt Nam ở nước ngoài sẽ phát sinh gắn bó về mặt pháp lý với hệ thống pháp luật của nước nơi họ thường trú và việc gắn bó này liên quan đến quyền và nghĩa vụ của người Việt Nam thường trú ở nước ngoài3. Hiện tại, với khái niệm về quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài tại khoản 2 Điều 663 BLDS 2015, ta có thể hiểu quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài là quan hệ thừa kế thuộc một trong các trường hợp sau: Thứ nhất, có ít nhất một trong các bên tham gia là cá nhân, pháp nhân nước ngoài. Thứ hai, các bên tham gia đều là công dân Việt Nam, pháp nhân Việt Nam nhưng việc xác lập, thay đổi, thực hiện hoặc chấm dứt quan hệ thừa kế đó xảy ra tại nước ngoài. Thứ ba, các bên tham gia đều là công dân Việt Nam, pháp nhân Việt Nam nhưng đối tượng của quan hệ thừa kế đó ở nước ngoài. So với BLDS 2005 trước đây, xét về mặt chủ thể thì BLDS 2015 đã loại bỏ người Việt Nam định cư ở nước ngoài và cơ quan, tổ chức không có tư cách pháp nhân. Tuy nhiên, vẫn chưa có quy định cụ thể cho chủ thể là quốc gia. Bởi lẽ, trong một số trường hợp đặc biệt, điển hình là trường hợp khi một công dân chết và để lại di sản ở một quốc gia khác nhưng không có người thừa kế, khi này quốc gia mà người chết là công dân có khả năng sẽ trở thành một chủ thể tham gia vào quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài. 3 Đại học Luật TP.HCM (2019), Giáo trình Tư pháp quốc tế, NXB. Hồng Đức, tr.463. 14