Tài liệu Khoá luận bảo vệ người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu theo bộ luật dân sự năm 2015

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP. HỒ CHÍ MINH BÙI THU UYÊN BẢO VỆ NGƯỜI THỨ BA NGAY TÌNH KHI GIAO DỊCH DÂN SỰ VÔ HIỆU THEO BỘ LUẬN DÂN SỰ NĂM 2015 KHÓA LUẬN CHUYÊN NGÀNH LUẬT DÂN SỰ TP. HỒ CHÍ MINH – THÁNG 7 – NĂM 2021 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP. HỒ CHÍ MINH BÙI THU UYÊN BẢO VỆ NGƯỜI THỨ BA NGAY TÌNH KHI GIAO DỊCH DÂN SỰ VÔ HIỆU THEO BỘ LUẬT DÂN SỰ NĂM 2015 GVHD: ThS. NGUYỄN TRƯƠNG TÍN TP. HỒ CHÍ MINH – THÁNG 7 – NĂM 2021 LỜI CAM ĐOAN Tác giả cam đoan rằng các nội dung được trình bày trong khóa luận “Bảo vệ người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu theo Bộ luật Dân sự năm 2015” là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của chính tác giả dưới sự hướng dẫn khoa học của ThS. Nguyễn Trương Tín. Mọi kết quả nghiên cứu của các công trình khoa học khác đều được giữ nguyên ý tưởng và được trích dẫn phù hợp theo quy định. Tác giả xin chịu mọi trách nhiệm về lời cam đoan này. Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 12 tháng 7 năm 2021 Tác giả khoá luận Bùi Thu Uyên DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nội dung được viết tắt BLDS Bộ luật Dân sự GDDS Giao dịch dân sự GCNQSDĐ Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất NTBNT Người thứ ba ngay tình TAND Tòa án nhân dân MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................1 CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ VỀ BẢO VỆ NGƯỜI THỨ BA NGAY TÌNH KHI GIAO DỊCH DÂN SỰ VÔ HIỆU ............7 1.1. Khái quát về giao dịch dân sự vô hiệu ............................................................7 1.1.1. Khái quát về giao dịch dân sự .................................................................7 1.1.2. Khái quát về giao dịch dân sự vô hiệu ....................................................9 1.2. Xác định người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu ..................10 1.3. Pháp luật về bảo vệ người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu theo Bộ luật Dân sự năm 1995, 2005 và 2015 .......................................................16 1.4. Bảo vệ người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu trong mối quan hệ với bảo vệ chủ sở hữu tài sản ...................................................................24 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ........................................................................................29 CHƯƠNG 2. THỰC TIỄN ÁP DỤNG PHÁP LUẬT LIÊN QUAN ĐẾN BẢO VỆ NGƯỜI THỨ BA NGAY TÌNH KHI GIAO DỊCH DÂN SỰ VÔ HIỆU VÀ KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT ..........................................................30 2.1. Khó khăn trong việc xác định người thứ ba ngay tình được bảo vệ khi giao dịch dân sự vô hiệu và kiến nghị hoàn thiện pháp luật ...............................30 2.2. Khó khăn trong việc áp dụng các điều kiện để người thứ ba ngay tình được bảo vệ và kiến nghị hoàn thiện pháp luật ....................................................35 2.2.1. Khó khăn trong việc xác định “tài sản phải đăng ký đã được chuyển giao cho người thứ ba ngay tình” và kiến nghị hoàn thiện pháp luật ............35 2.2.2. Bất cập trong quy định về bán đấu giá tài sản và kiến nghị hoàn thiện pháp luật .............................................................................................................41 2.2.3. Vướng mắc trong việc xác định trường hợp “giao dịch với người mà theo bản án, quyết định là chủ sở hữu nhưng sau đó không phải là chủ sở hữu tài sản do bản án, quyết định bị hủy, sửa” và kiến nghị hoàn thiện pháp luật ................................................................................................................43 2.3. Bất cập về việc giải quyết hậu quả pháp lý trong việc bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu và kiến nghị hoàn thiện pháp luật ..................................................................................................................47 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ........................................................................................53 PHẦN KẾT LUẬN ..................................................................................................54 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết đề tài Giao dịch dân sự đóng vai trò ngày càng quan trọng trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Đây được xem là công cụ phổ biến và chủ yếu để các chủ thể được tự do thỏa thuận nhằm trao đổi lợi ích lẫn nhau. Nếu ví sự tự do định đoạt như một dòng sông thì pháp luật chính là đôi bờ giới hạn nhằm đảm bảo tính ổn định và trật tự trong giao lưu dân sự. Giao dịch dân sự phải đáp ứng các điều kiện có hiệu lực luật định mới được công nhận, nếu không giao dịch dân sự có thể bị vô hiệu. Hậu quả là giao dịch “quay về”1 trạng thái ban đầu, các bên hoàn trả cho nhau những gì đã nhận và bồi thường thiệt hại (nếu có). Tuy nhiên, thực tế xảy ra trường hợp tài sản của giao dịch vô hiệu đó đã được chuyển giao bằng một giao dịch dân sự khác cho người thứ ba ngay tình. Dẫn đến việc giải quyết hậu quả pháp lý của giao dịch dân sự vô hiệu ảnh hưởng trực tiếp đến quyền và lợi ích chính đáng của họ. Vì vậy, đòi hỏi pháp luật phải có chế định điều chỉnh các vấn đề liên quan đến bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình như: xác định chủ thể nào được xem là người thứ ba ngay tình, trong các trường hợp nào thì người thứ ba được bảo vệ, quyền lợi của người thứ ba ngay tình sẽ được bảo vệ như thế nào,… Xuất phát từ nhu cầu thực tiễn, chế định bảo vệ người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu ra đời. Bộ luật Dân sự năm 1995 đặt “viên gạch” đầu tiên cho vấn đề pháp lý này. Tuy nhiên, nội dung điều luật “mang nặng tính tuyên ngôn hơn là thực tế”2 nên đã được nghiên cứu sửa đổi. Điều 138 Bộ luật Dân sự năm 2005 dường như hoàn thiện hơn so với Bộ luật Dân sự năm 1995 nhưng sau mười năm áp dụng cũng bộc lộ một số bất cập. Điều 133 Bộ luật Dân sự năm 2015 ghi nhận những thay đổi đáng kể, khắc phục một số vướng mắc, “được đánh giá là văn bản pháp lý với nhiều sự tiến bộ lớn trong việc kiến tạo nền tảng pháp lý giúp chế định bảo vệ người thứ ba ngay tình trong giao dịch dân sự vô hiệu đến gần dân hơn”3. Dù vậy, thực tiễn áp dụng pháp luật còn tồn tại nhiều bất cập do quy định chưa rõ ràng dẫn đến những nhận thức khác nhau. Chẳng hạn như việc xác định chủ thể nào là người thứ ba ngay tình; các điều kiện áp dụng bảo vệ người thứ ba ngay Kiều Anh Vũ, “Bảo vệ quyền lợi của NTBNT khi GDDS vô hiệu”, https://kieuanhvu.wordpress.com/2015/09/09/bao-ve-quyen-loi-nguoi-thu-ba-ngay-tinh-khi-giao-dich-dansu-vo-hieu/, ngày truy cập 26/6/2021. 2 Tưởng Duy Lượng (2018), “Quy định của các Bộ luật Dân sự về bảo vệ người thứ ba ngay tình và thực tiễn giải quyết”, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 2, tr. 8. 3 Hồ Chí Trường (2018), Bảo vệ người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu, Luận văn thạc sĩ, Trường đại học Kinh tế – Luật Thành phố Hồ Chí Minh, tr. 2. 1 1 tình; giải quyết hậu quả pháp lý khi giao dịch với người thứ ba ngay tình không được công nhận hiệu lực,… Những điều này khiến cho Tòa án lúng túng, hướng giải quyết thiếu thống nhất, chưa đảm bảo công bằng dẫn đến tranh chấp kéo dài, mất thời gian, công sức, tiền bạc của các bên. Từ những lý do trên, tác giả nhận thấy sự cần thiết của việc tìm hiểu chuyên sâu và đưa ra các kiến nghị hoàn thiện pháp luật. Vì vậy, tác giả đã lựa chọn đề tài: “Bảo vệ người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu theo Bộ luật Dân sự năm 2015” làm đề tài nghiên cứu cho khóa luận tốt nghiệp của mình. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Liên quan đến đề tài bảo vệ quyền lợi của người ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu, đã có một số công trình khoa học, bài viết khoa học được thực hiện dưới các hình thức sau: 2.1. Một số giáo trình, sách chuyên khảo dưới đây: Trường đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh (2018), Giáo trình Những quy định chung về Luật Dân sự, Chế Mỹ Phương Đài, Nguyễn Xuân Quang (chủ biên), Nxb. Hồng Đức – Hội luật gia Việt Nam. Giáo trình đã trình bày sơ lược những vấn đề cơ bản của việc bảo vệ người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu. Tuy nhiên, chưa có sự phân tích làm rõ những bất cập, vướng mắc trong thực tiễn áp dụng pháp luật về vấn đề trên. Đỗ Văn Đại (2016), Bình luận khoa học Những điểm mới của BLDS năm 2015, Nxb. Hồng Đức – Hội luật gia Việt Nam. Công trình này thể hiện sơ lược các điểm mới của quy định bảo vệ NTBNT theo Bộ luật Dân sự năm 2015 so với Bộ luật Dân sự 2005. Tuy nhiên, chưa có sự phân tích chuyên sâu thực trạng áp dụng pháp luật để chỉ ra những vướng mắc còn tồn tại. Đỗ Văn Đại (2017), Luật Hợp đồng Việt Nam (tập 2), Nxb. Hồng Đức – Hội luật gia Việt Nam. Công trình đã nghiên cứu và bình luận một số bản án, quyết định liên quan đến hợp đồng vô hiệu và hoàn cảnh của người thứ ba từ đó đưa ra kiến nghị hoàn thiện pháp luật. Tuy nhiên, hầu hết các bản án đều áp dụng quy định tại BLDS năm 2005 và chưa đặt ra vấn đề so sánh với pháp luật quốc tế. 2.2. Luận văn thạc sĩ, khóa luận tốt nghiệp có một số công trình dưới đây: Võ Thị Liễu Hạnh (2021), Bảo vệ người thứ ba ngay tình khi hợp đồng chuyển nhượng quyền sử dụng đất vô hiệu, Luận văn thạc sĩ, Trường đại học Kinh tế – Luật Thành phố Hồ Chí Minh. 2 Trần Thị Hồng Nhung (2019), Bảo vệ người thứ ba ngay tình theo Bộ luật dân sự năm 2015, Luận văn thạc sĩ, Trường đại học Quốc gia Hà Nội. Hồ Chí Trường (2018), Bảo vệ người thứ ba ngay tình khi giao dịch vô hiệu, Luận văn thạc sĩ, Trường đại học Kinh tế – Luật Thành phố Hồ Chí Minh. Nguyễn Vũ Hường (2016), Bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu, Luận văn thạc sĩ, Trường đại học Luật Hà Nội. Huỳnh Xuân Tình (2013), Bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình trong pháp luật Việt Nam, Khóa luận tốt nghiệp, Trường đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh. Nguyễn Thị Làn, (2010), Hậu quả pháp lý của giao dịch dân sự vô hiệu, Khóa luận tốt nghiệp, Trường đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh. Các công trình nghiên cứu trên đã phân tích được một số vấn đề lý luận, thực tiễn bất cập và kiến nghị về chế định bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu theo quy định của pháp luật Việt Nam. Tuy nhiên, một số công trình được nghiên cứu theo quy định tại Bộ luật Dân sự năm 2005. Phần lớn các công trình còn lại được nghiên cứu vào thời điểm Bộ luật Dân sự năm 2015 mới có hiệu lực áp dụng nên chủ yếu phân tích thực tiễn qua các bản án, quyết định áp dụng Bộ luật Dân sự năm 2005. 2.3. Một số bài viết khoa học trên các tạp chí chuyên ngành như sau: Nguyễn Thanh Phúc (2020), “Bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình trong trường hợp công nhận giao dịch dân sự của người thứ ba ngay tình có hiệu lực”, Tạp chí Nhân lực và khoa học xã hội, số 11. Nguyễn Thị Linh, (2020), “Một số vấn đề về chế định bảo vệ người thứ ba ngay tình theo Bộ luật Dân sự năm 2015, thực tiễn và giải pháp hoàn thiện”, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 22. Hoàng Thị Hải Yến (2020), “Về bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình trong giao dịch thế chấp tài sản”, Tạp chí Kiểm sát, số 11. Tưởng Duy Lượng (2018), “Quy định của các bộ luật dân sự về bảo vệ người thứ ba ngay tình và thực tiễn giải quyết, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 2, số 3. Lê Văn Quang (2018) “Về điều kiện bảo vệ người thứ ba ngay tình khi mua được tài sản bán đấu giá”, Tạp chí Kiểm sát, số 17. Thân Văn Tài, Nguyễn Thị Phi Yến (2017), “Người thứ ba ngay tình theo Bộ luật Dân sự năm 2015 và Luật Hôn nhân và Gia đình năm 2014”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 8. 3 Trần Thị Huệ, Chu Thị Lam Giang (2016), “Một số bất cập trong quy định tại Điều 133 Bộ luật Dân sự năm 2015 về bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu”, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 13, số 14. Nguyễn Minh Hằng, Đặng Thị Diệu Vân (2016), “Công nhận hiệu lực “công tín” trong giao dịch với người thứ ba ngay tình theo quy định của Bộ luật dân sự năm 2015”, Tạp chí Kiểm sát, số 13. Vũ Thị Thanh Huyền (2016), “Bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình trong giao dịch dân sự, Tạp chí Dân chủ và Pháp luật, số 7. Nguyễn Thị Minh Phượng (2016), “Bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình khi hợp đồng mua bán nhà ở bị vô hiệu, Tạp chí Kiểm sát, số 12. Thân Văn Tài, (2015), “Hoàn thiện quy định về bảo vệ quyền lợi người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu trong dự thảo BLDS (sửa đổi)”, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, số 8. 2.4. Tài liệu Internet: Một số công trình nghiên cứu pháp lý được đăng tải trên các trang thông tin điện tử như: “Mong manh cơ chế bảo vệ bên thứ ba ngay tình” của Bùi Đức Giang, “Người thứ ba ngay tình trong giao dịch dân sự” của Võ Văn Tú, “Bảo vệ người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu” của Kiều Anh Vũ, “Người thứ ba trong Bộ luật Dân sự 2015” của Nguyễn Thị Quỳnh Yến, Ngô Quốc Chiến và Vũ Thị Hồng Yến với bài viết “Bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình khi chủ sở hữu kiện đòi lại tài sản”. Nhìn chung, các công trình trên đã đề cập các vấn đề lý luận, thực trạng áp dụng pháp luật và kiến nghị hoàn thiện pháp luật liên quan đến vấn đề bảo vệ người thứ ba ngay tình theo quy định của pháp luật Việt Nam. Tuy nhiên, do quy mô chỉ giới hạn ở các báo, tạp chí nên mỗi công trình tiếp cận vấn đề ở những góc độ khác nhau. Ngoài ra, những bất cập, kiến nghị hoàn thiện pháp luật cũng chỉ mang tính khái quát, chưa thể đi sâu vào từng bất cập còn tồn tại. Có thể thấy rằng, từ khi Bộ luật Dân sự năm 2015 chỉ là dự thảo cho đến nay, vấn đề bảo vệ người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu là đề tài của khá nhiều công trình nghiên cứu. Các công trình đã đề cập về các vấn đề lý luận, thực tiễn áp dụng pháp luật và kiến nghị hoàn thiện pháp luật. Đây là nguồn tài liệu quý giá giúp tác giả hoàn thành khóa luận của mình. Tuy nhiên, ở thời điểm hiện tại, phần lớn các công trình này vẫn chưa mang tính đầy đủ và cập nhật. Vì vậy, tác giả cho rằng đề tài “Bảo vệ người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu 4 theo Bộ luật Dân sự năm 2015” là cần thiết, đảm bảo theo kịp những thay đổi của pháp luật và thực tiễn. 3. Phạm vi nghiên cứu Giới hạn văn bản quy phạm pháp luật và thời gian: Tác giả tập trung nghiên cứu về chế định bảo vệ người ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu theo Điều 133 Bộ luật Dân sự năm 2015 mà không nghiên cứu sâu về “bên ngay tình” theo các quy định của Bộ luật Dân sự năm 2015. Đề tài của khóa luận được đặt trong giai đoạn từ khi Bộ luật Dân sự 2015 có hiệu lực (01/01/2017) đến nay. Bên cạnh đó, tác giả có so sánh, đối chiếu một số quy định của Bộ luật Dân sự năm 1995 và Bộ luật Dân sự 2005 cũng như một số văn bản quy phạm pháp luật khác nhằm phân tích, tổng hợp, làm sáng rõ vấn đề cần nghiên cứu. Giới hạn phạm vi lãnh thổ: Tác giả tập trung nghiên cứu vấn đề bảo vệ người ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu theo quy định của pháp luật Việt Nam. Trong quá trình thực hiện, sẽ có đề cập tới quy định của một số quốc gia khác nhằm so sánh, đối chiếu làm sáng tỏ vấn đề. 4. Mục đích nghiên cứu Xuất phát từ tính cấp thiết của đề tài, tác giả tập trung làm sáng rõ các quy định của pháp luật Việt Nam về bảo vệ người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu. Kế đến, tác giả phân tích, bình luận việc áp dụng pháp luật vào thực tiễn giải quyết tranh chấp thông qua các bản án, quyết định để chỉ ra những khó khăn, vướng mắc còn tồn tại. Song song đó, tác giả liên hệ, đối chiếu với quy định pháp luật của một số quốc gia trên thế giới để tìm ra những điểm phù hợp, là bài học kinh nghiệm cho Viêt Nam. Khóa luận cũng đề xuất một số kiến nghị với mong muốn hoàn thiện pháp luật, góp phần tạo hành lang pháp lý rõ ràng, phù hợp với thực tiễn liên quan đến chế định bảo vệ người thứ ba ngay tình. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện đề tài, tác giả kết hợp một số phương pháp nghiên cứu để làm sáng tỏ vấn đề như sau: - Phương pháp lịch sử: Pháp luật dân sự Việt Nam đã trải qua nhiều lần sửa đổi, bổ sung với những thay đổi đáng kể. Bằng phương pháp này, tác giả làm rõ các quy định về bảo vệ người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu theo Bộ luật Dân sự năm 1995, Bộ luật Dân sự năm 2005 và Bộ luật Dân sự năm 2015. Từ đó có góc nhìn toàn diện, bao quát, đánh giá về quan điểm lập pháp của từng thời kỳ. 5. 5 - Phương pháp so sánh, đối chiếu: Trong Chương 1, tác giả sử dụng phương pháp này chủ yếu tại mục 1.3 nhằm chỉ ra các ưu, nhược điểm trong quy định pháp luật từng thời kỳ. Trong Chương 2, tác giả so sánh hướng giải quyết của các cấp Tòa án khi áp dụng Điều 133 Bộ luật Dân sự năm 2015 nhằm chỉ ra những vướng mắc khi áp dụng pháp luật và kiến nghị giải quyết hoàn thiện pháp luật. Bên cạnh đó, tác giả cũng so sánh pháp luật Việt Nam với pháp luật của một số quốc gia trên thế giới nhằm tham khảo kinh nghiệm cho Việt Nam. - Phương pháp phân tích: Ở Chương 1, phương pháp này được sử dụng chủ yếu để làm sáng tỏ các quy định liên quan đến bảo vệ người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu. Qua đó, chỉ ra quy định nào chưa rõ ràng, quy định nào chưa phù hợp với thực tiễn. Ở Chương 2, tác giả phân tích các bản án, các quyết định của Tòa án nhằm chỉ ra những vướng mắc, bất cập trong việc áp dụng pháp luật. - Phương pháp tổng hợp: Từ nội dung đã được giải thích, phân tích, tác giả rút ra những vấn đề cốt lõi được trình bày tại phần Kết luận Chương và phần Kết luận. Xuyên suốt đề tài có sự tổng hợp quan điểm, kiến nghị của các công trình đi trước, kết hợp với quan điểm của tác giả nhằm đánh giá ưu, nhược điểm của các quy định pháp luật hiện hành và đề ra hướng hoàn thiện. 6. Bố cục của khóa luận Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo và phần Phụ lục, nội dung của khóa luận được chia thành hai chương, cụ thể như sau: Chương 1: Những vấn đề lý luận và pháp lý về bảo vệ người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu. Chương 2: Thực tiễn áp dụng pháp luật liên quan đến bảo vệ người thứ ba ngay tình và kiến nghị hoàn thiện pháp luật. 6 CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ VỀ BẢO VỆ NGƯỜI THỨ BA 1.1. 1.1.1. NGAY TÌNH KHI GIAO DỊCH DÂN SỰ VÔ HIỆU Khái quát về giao dịch dân sự vô hiệu Khái quát về giao dịch dân sự Để tiếp cận nội hàm của giao dịch dân sự (GDDS) vô hiệu thì trước tiên, tác giả làm rõ khái niệm “giao dịch dân sự”. Theo nghĩa thông thường, “giao dịch” là “có quan hệ gặp gỡ, tiếp xúc với nhau”4. Pháp luật của mỗi quốc gia trên thế giới có những quy định khác nhau về GDDS. Bộ luật Dân sự (BLDS) nước Cộng hòa Pháp không có chế định GDDS mà chỉ quy định các vấn đề liên quan đến hợp đồng, thừa kế. BLDS Nhật Bản cũng không có quy định, tuy nhiên để thuận tiện cho việc nghiên cứu thì khoa học pháp lý đưa ra khái niệm sau: “Giao dịch dân sự là hành vi hợp pháp nhằm làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ dân sự”5. Điều 153 BLDS Liên bang Nga năm 1994, sửa đổi, bổ sung năm 2011 (BLDS Nga) quy định: Các giao dịch này công nhận hành động của công dân và pháp nhân để thiết lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ dân sự6. Điều 133 BLDS nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa năm (BLDS Trung Quốc) năm 2020 đưa ra khái niệm tương tự với GDDS: Hành vi dân sự là hành vi của chủ thể dân sự xác lập, thay đổi, chấm dứt quyền và nghĩa vụ dân sự thông qua việc thể hiện ý chí7. Như vậy, hầu hết các quốc gia không định nghĩa GDDS theo hướng liệt kê các loại giao dịch cụ thể mà chỉ khái quát GDDS là tất cả các hành vi của các chủ thể tham gia vào quan hệ dân sự một cách tự nguyện nhằm đạt được mục đích nhất định và không trái với quy định pháp luật. Pháp luật dân sự Việt Nam đã dùng phương pháp liệt kê để định nghĩa khái niệm này. Điều 116 BLDS năm 2015 quy định: “Giao dịch dân sự là hợp đồng hoặc hành vi pháp lý đơn phương làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự”. Như vậy, “căn cứ vào sự thể hiện ý chí của các bên tham gia giao dịch”8, Viện Ngôn ngữ học (2019), Từ điển Tiếng Việt, Nxb. Hồng Đức, tr. 495. Viện nghiên cứu khoa học pháp lý (Bộ Tư pháp) (1995), Bình luận khoa học Bộ luật Dân sự Nhật Bản, tr. 114. 6 Article 153 The Civil Code of the Russian Federation (as amended and added to December 8, 2011), https://www.wipo.int/edocs/lexdocs/laws/en/ru/ru083en.pdf, truy cập ngày 28/6/2021. 7 “第一百三十三条中华人民共和国民法典”, http://www.npc.gov.cn/npc/c30834/202006/75ba6483b8344591abd07917e1d25cc8.shtml, truy cập ngày 29/6/2021 (Tạm dịch: Điều 133 Bộ luật Dân sự nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa). 8 Vũ Thị Hồng Vân (2016), Giáo trình Luật Dân sự Việt Nam, Nxb. Chính trị quốc gia sự thật, tr. 168. 4 5 7 GDDS có thể chia thành hợp đồng và hành vi pháp lý đơn phương (có tài liệu gọi là “giao dịch đơn phương”9). Theo cách hiểu thông thường, hợp đồng là “sự thỏa thuận, giao ước giữa hai hay nhiều bên quy định các quyền lợi, nghĩa vụ của các bên tham gia, thường được viết thành văn bản”10. Còn theo quy định của luật, hợp đồng là sự thỏa thuận giữa các bên về việc xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự (Điều 385 BLDS năm 2015). Hợp đồng có thể xem là GDDS phổ biến nhất, xuất hiện ở hầu hết các lĩnh vực của đời sống xã hội. Hành vi pháp lý đơn phương là “giao dịch dân sự trong đó thể hiện ý chí của một bên nhằm làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự”11. Khác với hợp đồng, hành vi pháp lý đơn phương xuất phát từ ý chí của một bên chủ thể (hành vi của một người lập di chúc định đoạt tài sản của mình sau khi chết, hành vi đồng ý nhận di sản thừa kế, hành vi từ chối hưởng thừa kế, hành vi từ bỏ quyền sở hữu tài sản). Không phải mọi hành vi pháp lý đơn phương đều được xem là GDDS mà chỉ những hành vi pháp lý đơn phương nào thể hiện ý chí của một bên chủ thể về vấn đề mà đó là căn cứ xảy ra một trong các hậu quả pháp lý đã được luật dự liệu. GDDS có ý nghĩa quan trọng, là “công cụ pháp lý”12 để các chủ thể trong xã hội tham gia vào các quan hệ dân sự và đạt được những mục đích nhất định của mình nhằm “thỏa mãn các nhu cầu về sinh hoạt, tiêu dùng, sản xuất và kinh doanh phát sinh trong đời sống hàng ngày”13. GDDS không đương nhiên có hiệu lực mà cần phải đáp ứng đầy đủ những điều kiện bắt buộc theo Điều 117 BLDS năm 2015: Một là, chủ thể có năng lực pháp luật dân sự, năng lực hành vi dân sự phù hợp với GDDS được xác lập. Hai là, chủ thể tham gia GDDS hoàn toàn tự nguyện. Quy định này nhằm hạn chế những trường hợp GDDS được xác lập, thực hiện do lừa dối, đe dọa, cưỡng ép. Ba là, mục đích và nội dung của GDDS không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội. Tức là, lợi ích mà chủ thể mong muốn đạt được khi xác Phạm Văn Tuyết (2017), Hướng dẫn môn học Luật Dân sự tập 1, Nxb. Tư pháp, tr. 132. Viện Ngôn ngữ học (2019), tlđd (4), tr. 588. 11 Vũ Thị Hồng Vân, tlđd (8), tr. 169. 12 Phùng Trung Tập, Kiều Thị Thùy Linh (2020), Nhập môn Luật Dân sự, Nxb. Lao động, tr. 215. 13 Trường đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh (2018), Giáo trình Những quy định chung về Luật Dân sự, Chế Mỹ Phương Đài, Nguyễn Xuân Quang (chủ biên), Nxb. Hồng Đức – Hội luật gia Việt Nam, tr. 275. 9 10 8 lập giao dịch cũng như tất cả các quyền và nghĩa vụ của các bên phát sinh từ việc tham gia xác lập giao dịch không được vi phạm điều cấm của luật và không trái đạo đức xã hội. Đạo đức là một cụm từ khó định lượng, có thể hiểu là “những tiêu chuẩn, nguyên tắc được dư luận xã hội thừa nhận, quy định hành vi, quan hệ của con người đối với nhau và đối với xã hội”14. Pháp luật dân sự luôn tôn trọng nguyên tắc tự do thỏa thuận. Tuy nhiên, sự tự do phải nằm trong khuôn khổ cho phép, phù hợp với các quy định của luật, của các giá trị đạo đức, các chuẩn mực đã được xã hội thừa nhận. Trên đây là ba điều kiện bắt buộc để GDDS có hiệu lực pháp luật, ngoài ra, hình thức của GDDS cũng có thể là điều kiện có hiệu lực của GDDS. Trong trường hợp luật quy định GDDS phải được thể hiện bằng văn bản có công chứng, chứng thực, đăng ký là điều kiện có hiệu lực thì GDDS bắt buộc phải thỏa mãn cả yếu tố này. Chẳng hạn, ông A chuyển nhượng cho ông B quyền sử dụng một thửa đất thì hai bên phải lập hợp đồng là văn bản chuyển nhượng quyền sử dụng đất, tài sản khác gắn liền với đất. Dù đáp ứng được các điều kiện có hiệu lực của hợp đồng nhưng hợp đồng này có thể vô hiệu nếu không được công chứng bởi tổ chức hành nghề công chứng15. Tóm lại, quy định về điều kiện có hiệu lực của GDDS nhằm đảm bảo tính ổn định của các GDDS, từ đó Nhà nước có thể kiểm soát trật tự trong giao lưu dân sự. 1.1.2. Khái quát về giao dịch dân sự vô hiệu Như đã đề cập ở trên, khi không thể đáp ứng đầy đủ các điều kiện có hiệu lực luật định thì GDDS vô hiệu. “Vô hiệu” được hiểu là “không có hiệu lực, không có có hiệu quả”16. Hiện nay, thuật ngữ “GDDS vô hiệu” chưa có một khái niệm thống nhất nhưng có thể tiếp cận qua những định nghĩa sau: “Giao dịch dân sự vô hiệu là giao dịch dân sự mà khi xác lập các chủ thể đã có vi phạm ít nhất một trong các điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự theo quy định của pháp luật, do vậy không làm phát sinh quyền và nghĩa vụ của các bên”17. Một tác giả khác cho rằng: “Giao dịch dân sự vô hiệu là giao dịch không có hiệu lực pháp luật và không làm phát sinh quyền và nghĩa vụ dân sự cho các chủ thể trong giao dịch”18. 14 Viện Ngôn ngữ học (2019), tlđd (4), tr. 365. Điểm a, d khoản 3 Điều 167 Luật Đất đai năm 2013. 16 Viện Ngôn ngữ học, tlđd (4), tr. 1423. 17 Nguyễn Vũ Hường (2016), Bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu, Luận văn thạc sĩ, Trường Đại học Luật Hà Nội, tr. 12. 18 Phùng Trung Tập, Kiều Thị Thùy Linh, tlđd (12), tr. 250. 15 9 Các trường hợp GDDS vô hiệu được quy định trải dài từ Điều 123 đến Điều 129 BLDS năm 2015 như: GDDS vô hiệu do vi phạm điều cấm của luật, trái đạo đức xã hội; GDDS vô hiệu do giả tạo; GDDS vô hiệu GDDS vô hiệu do người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi, người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự xác lập, thực hiện; GDDS vô hiệu do bị nhầm lẫn; GDDS vô hiệu do bị lừa dối, đe dọa, cưỡng ép; GDDS do người xác lập không nhận thức và làm chủ được hành vi của mình, GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức. Nhìn chung, các trường hợp trên đều vi phạm một trong các điều kiện có hiệu lực của GDDS. Khi GDDS vô hiệu thì có thể phát sinh hậu quả pháp lý – “những kết quả bất lợi mà các bên chủ thể tham gia xác lập giao dịch dân sự phải gánh chịu”19, cụ thể như sau: Thứ nhất, GDDS vô hiệu không làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự của các bên kể từ thời điểm giao dịch được xác lập. Đặc điểm này giúp phân biệt với nội hàm của khái niệm GDDS mất hiệu lực. Giao dịch mất hiệu lực là “giao dịch được xác lập một cách hữu hiệu, nhưng trong lúc đang được thực hiện thì lại mất một yếu tố cơ bản và do đó không thể thực hiện được đến cùng hoặc thậm chí hoàn toàn không thể thực hiện được”20. Thứ hai, khi GDDS vô hiệu thì các bên khôi phục lại tình trạng ban đầu, hoàn trả cho nhau những gì đã nhận. Trường hợp không thể hoàn trả được bằng hiện vật thì trị giá thành tiền để hoàn trả. Thứ ba, bên ngay tình trong việc thu hoa lợi, lợi tức không phải hoàn trả lại hoa lợi, lợi tức đó. Thứ tư, bên có lỗi gây thiệt hại thì phải bồi thường. Thứ năm, việc giải quyết hậu quả của GDDS vô hiệu liên quan đến quyền nhân thân do BLDS, luật khác có liên quan quy định. 1.2. Xác định người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu Khi GDDS vô hiệu sẽ phát sinh những hậu quả pháp lý nhất định. Việc giải quyết hậu quả pháp lý có thể ảnh hưởng đến quyền và lợi ích chính đáng của một bên chủ thể liên quan, do đó pháp luật dân sự Việt Nam đặt ra vấn đề bảo vệ người 19 Phùng Trung Tập, Kiều Thị Thùy Linh, tlđd (12), tr. 271. Trường Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh (2016), Giáo trình Luật Dân sự, Nguyễn Ngọc Điện (chủ biên), Nxb. Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, tr. 119. 20 10 thứ ba ngay tình (NTBNT). Khoa học pháp lý phân định NTBNT thành “người thứ ba ngay tình đầu tiên” và “người thứ ba ngay tình tiếp theo”21. “NTBNT đầu tiên là người thứ ba xuất hiện trong mối quan hệ với hai người nào đó có liên quan đến tài sản. Thường hai người có liên quan đến tài sản đó là chủ sở hữu đích thực của tài sản và người trực tiếp giao dịch với người thứ ba đó”22. Theo cách hiểu này thì NTBNT đầu tiên cũng chính là bên ngay tình được quy định tại khoản 3 Điều 131 BLDS năm 2015: “Bên ngay tình trong việc thu hoa lợi, lợi tức không phải hoàn trả lại hoa lợi, lợi tức đó”. Ví dụ: M và S là anh em ruột, M tin tưởng nên đã cho S mượn một thửa đất và nhà để sử dụng, canh tác. Một thời gian sau, S tự ý đăng ký nhà, đất và được cấp Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất (GCNQSDĐ), quyền sở hữu nhà ở và tài sản gắn liền với đất. Sau đó, S lại chuyển nhượng tài sản trên cho V. Trong trường hợp này, V là NTBNT đầu tiên trong mối quan hệ với M (chủ sở hữu thực sự của nhà, đất) và S (người trực tiếp giao dịch với V). Để xác định NTBNT đầu tiên thì chỉ cần điều kiện là có một GDDS được xác lập, thực hiện và người nhận chuyển giao tài sản ngay tình. NTBNT tiếp theo là người nhận chuyển giao tài sản mà tài sản là đối tượng của một GDDS vô hiệu trước đó. Trong hệ thống pháp luật dân sự Việt Nam, “khái niệm “người thứ ba ngay tình” chỉ phản ánh đến loại “người thứ ba ngay tình tiếp theo”, mà không đề cập tới “người thứ ba ngay tình đầu tiên”23. Cũng cần làm rõ khái niệm NTBNT quy định tại Điều 133 BLDS năm 2015 không đồng nhất với khái niệm NTBNT được nhắc đến trong Điều 26, Điều 32 Luật Hôn nhân và Gia đình năm 2014. Theo một tác giả khác, người giao dịch với vợ hoặc với chồng chỉ có thể là NTBNT đầu tiên. Nói cách khác, NTBNT theo quy định của Luật HN&GĐ năm 2014 là người chiếm hữu ngay tình theo BLDS 201524. Ví dụ: A và B là vợ chồng hợp pháp và có tài sản chung là quyền sử dụng một thửa đất nhưng chỉ có vợ (A) đứng tên trên GCNQSDĐ. Vì cần tiền tiêu xài cá nhân, A đã chuyển nhượng thửa đất trên cho C mà không cho chồng biết. Một thời gian sau, khi biết được sự việc, B đã yêu cầu Tòa án tuyên hợp đồng chuyển nhượng quyền sử dụng Pamela O’Connor, Registration of Invalid Dispositions: Who gets the Property? Trong ElizabethCooke, Modern Studies in Property Law Vol III, Hart Publishing (2005). Dẫn theo: Đỗ Thành Công, “Đòi lại bất động sản từ người thứ ba ngay tình”, Kỷ yếu hội thảo khoa học “Pháp luật đất đai và nhà ở với vấn đề bảo đảm quyền con người ở Việt Nam” do Trung tâm Nghiên cứu Quyền con người - quyền công dân và Khoa Luật Dân sự Trường Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh tổ chức tháng 9/2011, tr. 120. 22 Thân Văn Tài, Nguyễn Thị Phi Yến (2017), “Người thứ ba ngay tình theo Bộ luật Dân sự năm 2015 và Luật Hôn nhân và Gia đình năm 2014”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 8, tr. 47. 23 Thân Văn Tài, Nguyễn Thị Phi Yến, tlđd (22), tr. 51. 24 Thân Văn Tài, Nguyễn Thị Phi Yến, tlđd (22), tr. 53. 21 11 thửa đất giữa A và C vô hiệu. Trong trường hợp này, C được xem là NTBNT đầu tiên (bên ngay tình) trong mối quan hệ với hai người liên quan đến tài sản gồm A là người trực tiếp thực hiện GDDS, B với tư cách là đồng sở hữu (đồng sử dụng) tài sản. Điều 133 BLDS năm 2015 quy định về bảo vệ NTBNT khi GDDS vô hiệu nhưng lại không cho biết NTBNT được hiểu như thế nào, cách xác định NTBNT ra sao. Điều này đã gây khó khăn trong quá trình nhận thức cũng như áp dụng pháp luật. Vì vậy, trước khi đưa ra căn cứ xác định một chủ thể là NTBNT, tác giả sẽ làm rõ khái niệm này. Thứ nhất, khái niệm NTBNT cần được hiểu theo nghĩa rộng. Thông thường, thuật ngữ “người” sẽ xác định chủ thể được đề cập là cá nhân. Tuy nhiên, dựa trên mục đích của điều luật và nguyên tắc các chủ thể bình đẳng trước pháp luật thì pháp nhân khi tham gia GDDS một cách ngay tình cũng có thể được xem là NTBNT. Khoa học pháp lý đưa ra nhiều định nghĩa về “người thứ ba” như sau: “Trong quan hệ dân sự, ngoài các chủ thể hoặc người đại diện, người được ủy quyền tham gia giao dịch, một số trường hợp khác có người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan. Đó là người thứ ba trong quan hệ dân sự”25. Hoặc, “Người thứ ba, người không phải là một bên trong quan hệ pháp lý nhưng có liên quan đến quan hệ pháp lý đó quy định trong BLDS”26. Cụm từ “thứ ba” nhằm xác định thứ tự giao dịch, phân biệt với “bên ngay tình” quy định tại khoản 3 Điều 131 BLDS năm 2015. Bên ngay tình trong trường hợp này chỉ các bên trong GDDS vô hiệu đầu tiên (người thứ ba ngay tình đầu tiên). Ví dụ: A nhận chuyển nhượng quyền sử dụng một thửa đất từ B. Tuy nhiên, trước đó B đã lừa dối A về hướng, diện tích đất khiến cho A hiểu sai giá trị quyền sử dụng của thửa đất nên mới đồng ý xác lập giao dịch. GDDS giữa A và B vô hiệu, trong trường hơp này, A được gọi là bên ngay tình. Tuy nhiên, nếu A được cấp GCNQSDĐ và chuyển nhượng lại quyền sử dụng thửa đất trên cho C thì giao dịch giữa A và C là GDDS thứ hai. Khi đó, C có thể được gọi là NTBNT. Như vậy, cụm từ “thứ ba” trong thuật ngữ NTBNT giúp phân biệt chủ thể ngay tình trong thứ tự các giao dịch khác nhau. Trên thực tế, có thể GDDS chưa kết thúc ở C mà C lại tiếp tục chuyển nhượng quyền sử dụng đất trên thì những chủ thể xác lập giao dịch ở các GDDS tiếp theo vẫn được bảo vệ nếu thỏa mãn các yếu tố 25 26 Nguyễn Mạnh Hùng (2011), Thuật ngữ pháp lý, Nxb. Chính trị quốc gia – Sự thật, tr. 313. Từ điển Luật học (1999), Nxb. Từ điển Bách Khoa, tr. 345. 12 trở thành NTBNT. Nói tóm lại, “người thứ ba” là chủ thể của GDDS thứ hai nhưng tài sản mà họ nhận chuyển giao lại chính là đối tượng của GDDS vô hiệu thứ nhất. Thứ hai, tính “ngay tình” của người thứ ba trong việc xác lập GDDS thứ hai. Ngay tình là “không có điều gì gian dối”27. Như vậy, hiểu một cách nôm na thì ngay tình là sự trung thực, thiện chí, không có ý đồ lẩn tránh pháp luật. BLDS năm 2015 không định nghĩa về tính ngay tình của người thứ ba khi GDDS vô hiệu mà chỉ có khái niệm chiếm hữu ngay tình28. Chiếm hữu ngay tình được hiểu là người chiếm hữu có căn cứ để tin rằng mình có quyền đối với tài sản đang chiếm hữu. Đây “có thể là kết quả của việc thực hiện giao dịch hoặc cũng có thể không là kết quả của một giao dịch”29. Dường như tính ngay tình của người thứ ba khi GDDS vô hiệu có nội hàm hẹp hơn tính ngay tình của người chiếm hữu bởi khoản 1 Điều 133 BLDS năm 2015 loại trừ trường hợp người chiếm hữu ngay tình có được động sản thông qua hợp đồng không có đền bù30. Dựa vào định nghĩa chiếm hữu ngay tình, có tác giả suy luận “tính ngay tình của người thứ ba được hiểu là, người thứ ba khi xác lập giao dịch, có căn cứ để tin rằng người xác lập giao dịch với mình là người có quyền định đoạt tài sản đó”31. Quan điểm khác cho rằng: “sự ngay tình chính là việc người thứ ba căn cứ vào việc tài sản đã được đăng ký nên mới tin rằng, người chuyển giao tài sản cho mình là người sử dụng hay chủ sở hữu hợp pháp của tài sản và do đó mới xác lập, thực hiện giao dịch”32. Tác giả cho rằng quan điểm thứ nhất mang tính bao quát hơn vì quan điểm thứ hai đã không tính đến trường hợp pháp luật không buộc người thứ ba phải biết hoặc người thứ ba không thể biết kể cả khi họ áp dụng các biện pháp khác nhau bởi thực tế các vấn đề đăng ký tài sản tại Việt Nam còn khá nhiều bất cập33. Tham khảo pháp luật của một số quốc gia trên thế giới, Điều 550 BLDS nước Cộng hòa Pháp, sửa đổi bổ sung năm 2013 (BLDS Pháp) quy định: “Người chiếm hữu được coi là ngay tình khi chiếm hữu tài sản với tư cách là chủ sở hữu, căn cứ vào một văn bản chuyển giao quyền sở hữu mà người đó không biết là trái pháp luật. Người này không còn được coi là chiếm hữu ngay tình kể từ khi biết 27 Viện Ngôn ngữ học (2019), tlđd (4), tr. 848. Điều 180 BLDS năm 2015. 29 Thân Văn Tài, Nguyễn Thị Phi Yến, tlđd (22), tr. 51. 30 Điều 167 BLDS năm 2015. 31 Thân Văn Tài, Nguyễn Thị Phi Yến, tlđd (22), tr. 51. 32 Vũ Thị Thanh Huyền (2016), “Bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình trong giao dịch dân sự”, Tạp chí Dân chủ & Pháp luật, số 7, tr. 7. 33 Để tránh trùng lặp, vấn đề này sẽ được trình bày tại tiểu mục 2.2.1 Chương 2 của Khóa luận. 28 13 được rằng văn bản đó là trái pháp luật”34. Tương tự, pháp luật dân sự ở Cuba cũng quy định: Thiện chí của người sở hữu bao gồm niềm tin rằng người mà từ đó họ nhận được món đồ là chủ sở hữu của nó và có thể chuyển nhượng quyền sở hữu cho nó (Điều 1950)35. Khoản 1 Điều 233 BLDS Vương quốc Cam-pu-chia (BLDS Campu-chia) năm 2007 quy định chiếm hữu ngay tình là chiếm hữu mà không biết mình không có quyền chiếm hữu36. Điều 1127 BLDS Cộng hòa Phi-lip-pin (BLDS Philip-pin) năm 1949 định nghĩa thiện chí của người chiếm hữu bao gồm niềm tin hợp lý rằng anh ta nhận chuyển giao tài sản từ người là chủ sở hữu của nó và có thể chuyển quyền sở hữu cho mình37. Có thể nhận thấy, kỹ thuật lập pháp của các quốc gia là khác nhau nhưng tính ngay tình đều xuất phát từ ý chí trung thực và hoàn cảnh xác lập giao dịch của người chiếm hữu tài sản. BLDS năm 2015 chưa có khái niệm NTBNT nhưng khoa học pháp lý tiếp cận dưới nhiều góc độ khác nhau. NTBNT khi GDDS vô hiệu là: “Người được chuyển giao tài sản thông qua giao dịch dân sự mà họ không biết, không buộc phải biết là tài sản do người chuyển giao cho họ thu được từ giao dịch dân sự vô hiệu”38. Tương tự, “NTBNT là người chiếm hữu tài sản nhưng không biết hoặc không thể biết rằng việc chiếm hữu tài sản của mình là không có căn cứ pháp luật. Họ không biết rằng họ đang thực hiện giao dịch với một người không có quyền định đoạt đối với tài sản đang được giao dịch”39. Một tác giả khác cho rằng: “Người thứ ba ngay tình được hiểu là người chiếm hữu không có căn cứ pháp lý đối với tài sản nhưng không biết và không thể biết được việc chiếm hữu tài sản đó là không có căn cứ pháp luật”40. Cũng có quan điểm cho rằng: “Người thứ ba ngay tình là người tham gia vào giao dịch trên cơ sở tự nguyện, bình đẳng và tuân theo các quy định của pháp luật mà không biết đối tượng giao dịch là tài sản bất minh, do chủ sở hữu được Nhà pháp luật Việt - Pháp (2005), Bộ luật Dân sự Pháp, Nxb. Tư pháp, tr. 411. Jesus Bugeda Lanzas, (1958), Statement of the Laws of Cuba in the Matters Affecting Business, Pan American Union, p. 268. 36 Khoản 1 Điều 233 Bộ luật Dân sự Vương quốc Cam-pu-chia năm 2007, Bản dịch của JICA Việt Nam, https://thongtinphapluatdansu.edu.vn/2018/03/28/16/50/bo-luat-dan-su-vuong-quoc-campuchia/, truy cập ngày 13/5/2021. 37 Article 1127 The Civil Code of the Philippines, https://www.chanrobles.com/civilcodeofthephilippinesfulltext.html, truy cập ngày 14/5/2021. 38 Trường đại học Luật Hà Nội (1999), Từ điển giải thích thuật ngữ luật học, Nxb. Công an nhân dân, tr. 95. 39 Trần Thị Hồng Nhung (2019), Bảo vệ người thứ ba ngay tình theo Bộ luật Dân sự năm 2015, Luận văn thạc sĩ, Trường Đại học Quốc gia Hà Nội, tr. 19. 40 Vũ Thị Thanh Huyền, tlđd (32), tr. 7. 34 35 14 xác lập trước đó bởi một giao dịch dân sự vô hiệu”41. Một định nghĩa khác được đúc rút từ thực tiễn, mang tính bao quát: “Người thứ ba ngay tình là người tại thời điểm tham gia giao dịch dân sự người này không có cơ sở để biết việc giao dịch của mình với người không có quyền định đoạt tài sản hoặc đối tượng tài sản của giao dịch liên quan đến giao dịch trước đó đã bị vô hiệu do tại thời điểm khi tham gia vào giao dịch dân sự, người thứ ba ngay tình hoàn toàn tin rằng người giao dịch với mình là người có quyền giao dịch và đối tượng tài sản giao dịch đáp ứng các điều kiện để giao dịch dân sự có hiệu lực42”. Tương tự pháp luật Việt Nam, pháp luật dân sự Trung Quốc cũng không có định nghĩa nào về người thứ ba ngay tình “nhưng về cơ bản có thể hiểu người thứ ba ngay tình là một người không phải là một bên trong giao dịch cụ thể nhưng lại có liên quan một cách thiện chí, trung thực với một bên trong giao dịch”43. Nhìn chung, NTBNT có thể là một bên chủ thể xác lập giao dịch hợp pháp, trung thực, thiện chí; họ có căn cứ để tin rằng chủ thể xác lập giao dịch với mình có quyền định đoạt tài sản và tài sản này đối tượng của một GDDS đã vô hiệu trước đó. Dựa trên khái niệm NTBNT, tác giả rút ra ba căn cứ cơ bản để xác định một chủ thể trong GDDS là NTBNT: Một là, chủ thể được xem là NTBNT bao gồm: cá nhân và pháp nhân. Hai là, “hoàn cảnh để xuất hiện người thứ ba ngay tình là khi một tài sản phải được chuyển giao bằng hai giao dịch liên tiếp, người thứ ba là người nhận tài sản thông qua giao dịch thứ hai”44. Ba là, về ý chí của chủ thể đối với GDDS vô hiệu: phải mang đặc điểm ngay tình. Bốn là, đối tượng của giao dịch phải hợp pháp. Có quan điểm cho rằng, đối tượng của giao dịch là vật cấm lưu thông (như ma túy, động vật quý hiếm, vũ khí quân dụng, …) thì không thể coi người thứ ba là ngay tình vì luật buộc họ phải biết. Trường hợp đối tượng của giao dịch là vật hạn chế lưu thông (như ngoại tệ, …) nếu Nguyễn Văn Cường, Nguyễn Minh Hằng (2011), Giao dịch về quyền sử dụng đất vô hiệu, pháp luật và thực tiễn xét xử, Nxb. Thông tin và Truyền thông, tr. 6. 42 Nguyễn Thúy Hiền, “Rút kinh nghiệm những sai sót thường gặp trong các vụ giải quyết án dân sự liên quan đến quyền sở hữu”, https://tapchitoaan.vn/bai-viet/phap-luat/rut-kinh-nghiem-nhung-sai-sot-thuonggap-trong-cac-vu-giai-quyet-an-dan-su-lien-quan-den-quyen-so-huu, truy cập ngày 30/6/2021. 43 Mo Zhang (2006), Chinese Contract Law: Theory and Practice, Martinus Nijhoff Publishers eiden/Boston, at 324. Dẫn theo: “Từ “bona fide” nghĩa là gì”, http://tienganhphaply.net/legal-writing/legalcorrespondence/ID/145, truy cập ngày 19/5/2021. 44 Thân Văn Tài, Nguyễn Thị Phi Yến, tlđd (22), tr. 46. 41 15