Tài liệu Kết cấu tiểu thuyết và một ngày dài hơn thế kỷ của ts. aitmatôp

Header Page 1 of 95. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN ----------------------- NGUYỄN THỊ THẢO KẾT CẤU TIỂU THUYẾT VÀ MỘT NGÀY DÀI HƠN THẾ KỶ CỦA TS.AITMATÔP KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học nước ngoài Người hướng dẫn khoa học TS. GVC.VŨ CÔNG HẢO HÀ NỘI – 2010 Footer Page 1 of 95. Header Page 2 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn LỜI CẢM ƠN Cho phép tôi được gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới thầy TS. Vũ Công Hảo, người đẫ tận tình hướng dẫn và giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành khoá luận này. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới các thầy cô trong tổ Văn học nước ngoài, khoa Ngữ văn trường ĐHSP Hà Nội 2 đã góp ý, động viên và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Hà Nội, ngày 07 tháng 05 năm 2010 Người thực hiện Nguyễn Thị Thảo Footer Page 2 of 95. Header Page 3 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn LỜI CAM ĐOAN Đề tài khoá luận này được nghiên cứu và hoàn thành trong thời gian từ 11/ 2009 đến tháng 5/ 2010. Tôi xin cam đoan kết quả trình bày trong khoá luận không trùng lặp hay sao chép từ bất cứ đề tài nào, công trình nghiên cứu nào đã có. Nếu có gì sai sót tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Hà Nội, ngày 07 tháng 05 năm 2010 Người thực hiện Nguyễn Thị Thảo Footer Page 3 of 95. Header Page 4 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn MỤC LỤC Trang 1. Lí do chọn đề tài 1 1 2. Lịch sử vấn đề 2 3. Mục đích nghiên cứu 6 4. Nhiệm vụ nghiên cứu 6 5. Phạm vi nghiên cứu 6 6. Phương pháp nghiên cứu 6 7. Đóng góp của khoá luận 7 8. Bố cục của khoá luận 7 NỘI DUNG 8 MỞ ĐẦU Chương 1: Khái niệm kết cấu và một số kiểu kết cấu phổ biến 8 trong sáng tác của Ts.Aitmatôp 1.1. Khái niệm kết cấu 1.2. Một số kiểu kết cấu phổ biến trong sáng tác của Ts.Aitmatôp 1.2.1. Kết cấu tương phản 8 11 12 1.2.1.1. Tương phản giữa cái cũ và cái mới 12 1.2.1.2. Tương phản giữa cái thiện và cái ác 13 1.2.2. Kết cấu hồi cố 13 1.2.3. Kết cấu lồng ghép 14 * Tiểu kết 15 Chương 2: Kết cấu tiểu thuyết “Và một ngày dài hơn thế kỉ” 16 2.1. Kết cấu hình tượng 16 Footer Page 4 of 95. 2.1.1. Thống kê nhân vật 16 2.1.2. Hệ thống nhân vật 18 Header Page 5 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn 2.1.2.1. Tuyến nhân vật gắn với ga Bão Tuyết 19 2.1.2.1.1. Kazangap 20 2.1.2.1.2. Abutalip 23 2.1.2.1.3. Zaripa 26 2.1.2.1.4. Êđigây- nhân vật trung tâm 31 2.1.2.2. Tuyến nhân vật gắn với huyền thoại 42 2.1.2.2.1. Bà mẹ Ana Naiman 42 2.1.2.2.2. Chàng ca sĩ Raimaly 45 2.1.2.3. Tuyến nhân vật gắn với câu chuyện về hành tinh 46 “Ngực Rừng” 2.2. Kết cấu văn bản 2.2.1. Đặc sắc của cốt truyện 48 48 2.2.1.1. Cốt truyện song hành 49 2.2.1.2. Cốt truyện xen lẫn huyền thoại 51 2.2.1.3. Cốt truyện lồng ghép 52 2.2.2. Không gian và thời gian nghệ thuật 53 2.2.2.1. Khái niệm không gian và thời gian nghệ thuật 53 2.2.2.2. Không gian và thời gian trong “Và một ngày dài 54 hơn thế kỉ” 2.2.2.2.1. Không gian và thời gian hiện thực 54 2.2.2.2.2. Không gian và thời gian hồi tưởng 57 2.2.2.2.3. Không gian và thời gian huyền thoại 63 2.2.2.2.4. Không gian và thời gian tưởng tượng 66 * Tiểu kết 68 KẾT LUẬN 69 TÀI LIỆU THAM KHẢO 71 Footer Page 5 of 95. Header Page 6 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn Mở đầu 1. Lí do chọn đề tài Một nhà nghiên cứu đã từng nói: “Khoa học là chúng ta, văn học là tôi” bởi vậy, bên cạnh những cây đại thụ của nền văn học Nga Xô Viết như M.Gorki, A.Tôixtôi, M.Sôlôkhôp, Iu.Bônđarep, V.Raxputin... thì Tsinghiz Aitmatôp đã tìm cho mình một lối đi riêng để trở thành ca sĩ của núi đồi và thảo nguyên. Ts.Aitmatôp được đánh giá là một trong những cây bút xuất sắc nhất của văn học Xô Viết thập niên 60-70. Tsinghiz Aitmatôp sinh năm 1928 trong một gia đình viên chức tại thung lũng Talax, làng Sêkerơ, huyện Kirôp, nước cộng hoà Xô Viết Kirgizia (nay thuộc Cưrơgưxtan), thuộc miền Trung Á Liên Xô. Ngay từ những tác phẩm đầu tay, Ts.Aitmatôp đã chứng tỏ sự trưởng thành của mình về mặt tư tưởng, nghệ thuật và tài năng, khẳng định được chỗ đứng vững chắc của mình trên văn đàn trong nước và trên thế giới. Ông được phong làm anh hùng lao động Liên Xô, giải thưởng Lênin Văn học năm 1963, giải thưởng Quốc gia Liên Xô các năm 1969, 1977, 1983... Viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học nghệ thuật Châu Âu, Paris, 1983. Tên tuổi của Ts.Aitmatôp gắn với các tác phẩm tiêu biểu như “Giamilia” (1958), tập “Núi đồi và thảo nguyên” (1961) - giải thưởng Lênin; Các truyện vừa như: “Cánh đồng mẹ” (1963), “Vĩnh biệt Gun-xa-sư” (1966) giải thưởng Quốc gia Nga (1969); Kịch bản phim “Con tàu trắng” (1969) chuyển thể từ truyện vừa cùng tên viết năm 1970 - giải thưởng Quốc gia Liên Xô 1977, “Sếu đầu mùa” (1975), “Con chó khoang chạy ven bờ biển” (1977), và “Và một ngày dài hơn thế kỷ” (1980) - giải thưởng Quốc gia Liên Xô 1983... Hầu hết, các tác phẩm của Ts.Aitmatôp đều viết về dân tộc Kirgizia, mang tính thời đại sâu sắc và nêu được vấn đề về lịch sử, triết học, đạo đức và Footer Page 6 of 95. Header Page 7 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn vũ trụ... Trong khoảng một phần tư thế kỉ trở lại đây, Ts.Aitmatôp viết bằng tiếng mẹ đẻ và tiếng Nga. Văn phong giản dị, tế nhị nhưng hàm súc, cô đọng, giàu chất trữ tình và chất suy tưởng. Bằng thực chất lao động của mình, ông đã có nhiều đóng góp lớn trong việc phát triển và làm giàu tiếng Nga văn học. Ông được công nhận là một cây bút văn xuôi xuất sắc của văn học Xô Viết, ảnh hưởng tốt tới các nhà văn khác, nhất là lớp cầm bút trẻ. Độc giả Việt Nam từ lâu đã yêu mến sáng tác của Aitmatôp. Phần lớn tác phẩm của ông được dịch ra tiếng Việt, được nghiên cứu và đưa vào chương trình giảng dạy ở bậc đại học và phổ thông. Đọc tác phẩm của Ts.Aitmatôp, chúng ta không thể không ấn tượng bởi những huyền thoại đan cài, bởi những quan điểm nghệ thuật mới mẻ, tiến bộ của ông về thế giới và con người, đặc biệt là phụ nữ và trẻ em. Chúng ta cũng không khỏi trăn trở ở sức hẫp dẫn của kết cấu trong các tiểu thuyết của ông. Nhận thấy tính chất mới mẻ của đề tài, tính hấp dẫn, cần thiết trong việc tiếp cận tác phẩm văn học từ góc độ kết cấu, chúng tôi triển khai đề tài : “Kết cấu tiểu thuyết “Và một ngày dài hơn thế kỷ’’ của Ts.Aitmatôp”, đồng thời thể hiện niềm yêu mến đối với nhà văn làm nên hương sắc của vùng đất Kirgizia. 2. Lịch sử vần đề. Để khắc ghi tên tuổi của mình trên văn đàn thế giới, Aitmatôp đã phải trải qua nỗ lực tìm tòi, lao động nghệ thuật vất vả. Đồng thời, ông đã vượt qua rào cản dư luận nghiệt ngã đương thời bởi ông là một trong những hiện tượng văn học gây rất nhiều tranh cãi. Hầu như, mỗi tác phẩm lớn của ông đều gây nên những cuộc tranh luận lớn trong sinh hoạt văn học Liên Xô. Từng có ý kiến cho rằng Aitmatôp tuyên truyền quan điểm luyến ái bất chính, cường điệu hóa những mặt tiêu cực, những khó khăn của nhân dân trong và sau chiến tranh, bóp méo thực chất tốt đẹp Xô Viết và gieo rắc tư tưởng bi quan, Footer Page 7 of 95. Header Page 8 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn bế tắc. Thậm chí có nơi, có lúc như ở Trung Quốc trong thời kì “Đại cách mạng văn hóa” tác phẩm của Aitmatôp bị cấm lưu hành, bị xếp vào loại sách độc hại. Tiêu biểu là ý kiến của nữ văn sĩ M.Ghinxbuốc trong “Lời nói đầu” tập truyện “Con tàu trắng” xuất bản ở Mĩ năm 1977 cho rằng Aitmatôp “Cũng như phần đông các nhà văn dân tộc được cải tạo, xây dựng những phương án văn xuôi non yếu, buồn chán của chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa”. Tức là bà đã đánh đồng tác phẩm của Aitmatôp với những tác phẩm chính trị tuyên truyền tầm thường, minh họa cho một chế độ. Nhưng nhìn chung lại đa phần các ý kiến đánh giá đều khẳng định sức khám phá, sáng tạo của một nghệ sĩ lớn khi khái quát hiện thực xã hội cũng như phong cách và thủ pháp nghệ thuật. Khẳng định tài năng của Aitmatôp, giá trị tác phẩm của Aitmatôp, nhà thơ Muxtai Karin đã có nhận xét hóm hỉnh: “Ông chưa bao giờ được kể tên trong danh sách những cây bút mới vào nghề, ông hầu như không ở số các nhà văn trẻ. Ông lập tức bước vào ngay văn học và chinh phục độc giả bằng tính chân thực của cái thế giới tư tưởng và tình cảm mãnh liệt do ông tạo ra”. Qua lời nhận xét đó, Muxtai Karin đã thể hiện tình cảm và sự ngưỡng mộ của ông với Aitmatôp. Nói về “Giamilia”, Lui Aragông - nhà thơ cộng sản người Pháp đã khẳng định tác phẩm là “thiên tình sử đẹp nhất thế gian” và khẳng định “cần phải làm cho cuốn sách nhỏ này của Aitmatôp trở thành bằng chứng nói lên rằng chỉ có chủ nghĩa hiện thực mới có khả năng kể về câu chuyện tình yêu...”. Còn nhà phê bình Đ.Xtuyac khẳng định tác phẩm “Con tàu trắng’’ của Aitmatôp là “Tác phẩm của ông tuyệt đẹp, nên thơ (...) tràn đầy chủ nghĩa lạc quan và niềm tin vào cuộc sống” (I. Phêđôxeeva. Văn học Xô Viết và phương Tây ngày nay - TCVH, số 5/ 1986). Footer Page 8 of 95. Header Page 9 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn Ở Việt Nam, hầu hềt các tác phẩm của ông đều được dịch ra tiếng Việt và được các bạn đọc Việt Nam đón nhận, yêu mến. Các nhà nghiên cứu văn học Xô Viết ở Việt Nam cũng đặc biệt chú ý đến các sáng tác của Aitmatôp. Trong giáo trình “Văn học Xô Viết” (Tập 2), Nguyễn Hải Hà, Đỗ Xuân Hà nhận xét về Aitmatôp: “Aitmatôp là một trong những nhà văn nổi tiếng nhất của Liên Xô hiện nay trên văn đàn thế giới (...). Về mỗi đề tài lớn của văn học Xô Viết hiện đại, ông đều có tác phẩm xuất sắc về nông thôn, chiến tranh, giai cấp công nhân, thiên nhiên... nhưng trung tâm chú ý của ông là vấn đề đạo đức của con người như điểm hội tụ tất cả những vấn đề lớn lao của thế giới hiện đại [10, 170 - 171]. Giáo sư Hoàng Ngọc Hiến đã chú ý đi sâu tìm hiểu về quá trình chuyển biến tâm lý nhân vật, phát triển nhân cách nhân vật. Giáo sư đã chỉ ra điểm nổi bật nhất trong hình tượng nhân vật tích cực trong tác phẩm của Aitmatôp. Họ “đều là những con người có tâm hồn siêng năng”. Họ “sống có lương tâm và nghe tiếng nói của lương tâm bao giờ cũng hành động” [13, 223]. Trên mục “Điểm sách” (Tạp chí văn học số 5/1982) khi giới thiệu về cuốn “Giamilia”, Bùi Văn Trọng Cường đã nhận xét: “Trong khuôn khổ truyện vừa và truyện ngắn, Ts.Aitmatôp đã khắc họa được những nhân vật tương đối điển hình, vì thế những nét bản chất nhất, sâu lún nhất của tính cách đã được bộc lộ một cách hết sức tự nhiên” [6, 119 - 120]. Đặc biệt, với bài viết “Ca sĩ của núi đồi và thảo nguyên hay hiện tượng Aitmatôp”, Lê Sơn đã đưa ra ý kiến xác đáng về thế giới nghệ thuật, thế giới nhân vật, tính triết lý trong tác phẩm của Aitmatôp. Về nghệ thuật, đó là một thế giới “thường xuyên biến đổi, mở rộng từ mảnh đời riêng lẻ đến cuộc sống của cả dân tộc với quá khứ, hiện tại, tương lai, thậm chí vượt ra khỏi phạm vi trái đất đến hành tinh khác” [15, 9]. Về thế giới nhân vật mà Aitmatôp tạo dựng ngót một phần tư thế kỉ, Lê Sơn nhận xét: “Sức hấp dẫn kì lạ của các Footer Page 9 of 95. Header Page 10 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn nhân vật Aitmatôp trước hết là ở cuộc sống nội tâm phong phú, cởi mở, chân chất, ở tâm hồn hết sức hào phóng và trong sáng, có lương tâm và lòng tự trọng cao...” [16, 9]. Theo Lê Sơn, tính triết lí sâu sắc trong tác phẩm của Aitmatôp được thể hiện ở trong những vấn đề muôn thuở của loài người: Sự sống, cái chết, sứ mệnh của con người, lương tâm và trách nhiệm, mối quan hệ giữa con người với xã hội, con người với thiên nhiên, con người với lịch sử. Tất cả không bao giờ vắng mặt trong các sáng tác của Aitmatôp các giai đoạn. Nhà nghiên cứu Đỗ Xuân Hà cũng có bài viết về Aitmatôp đăng trên tạp chí văn học số 2/1987 “Đặc sắc của tư duy nghệ thuật Ts.Aitmatôp”. Theo Đỗ Xuân Hà thì “Ngày nay, Aitmatôp là một trong những nhà văn Xô Viết nổi tiếng nhất và có uy tín nhất trên văn đàn quốc tế” [11, 38]. Đi sâu phân tích những đặc sắc tư duy nghệ thuật của Ts.Aitmatôp, Đỗ Xuân Hà đưa ra những nhận xét mang tính chất gợi mở. Từ việc chỉ ra những đặc sắc trong tư duy nghệ thuật của Ts.Aitmatôp, Đỗ Xuân Hà kết luận: “Tư duy nghệ thuật của Aitmatôp đang vươn lên đỉnh cao mới. Việc tiếp thu những kinh nghiệm quý báu của ông chắc chắn sẽ mang lại nhiều bổ ích cho giới sáng tác văn học nghệ thuật nước ta” [11, 45]. Bài viết đã soi sáng bút pháp nghệ thuật của Aitmatôp, giúp cho người đọc có sự chiêm nghiệm sâu sắc hơn về những sáng tác của Aitmatôp. Ngoài việc nghiên cứu đặc sắc tư duy nghệ thuật, thế giới nhân vật trong tác phẩm của Aitmatôp, các nhà nghiên cứu còn chú ý đến vấn đề huyền thoại trong tác phẩm của ông. Nguyễn Trường Lịch có bài “Huyền thoại và sự sống của huyền thoại trong văn chương xưa và nay”, từ việc khẳng định: “Aitmatôp có biệt tài trong việc sử dụng truyền thuyết, huyền thoại để lí giải hiện thực” tác giả đã chứng minh những nhận định đó qua những huyền thoại Footer Page 10 of 95. Header Page 11 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn độc đáo trong tác phẩm của nhà văn: Truyền thuyết về Mẹ Hươu Sừng, huyền thoại Người Đàn Bà Cá, huyền thoại về tên nô lệ Mankur. Hiện nay, vấn đề nghiên cứu nghệ thuật của Ts.Aitmatôp được các nhà nghiên cứu của văn học Việt Nam rất quan tâm. Có một số khóa luận tốt nghiệp, luận văn thạc sĩ lấy đề tài từ những sáng tác của Aitmatôp. Tiêu biểu như luận văn thạc sĩ “Hình tượng phụ nữ trong sáng tác của Ts.Aitmatôp từ hiện thực đến huyền thoại” của Phan Thị Thu Trang (ĐHSP Hà Nội, 2005), khóa luận tốt nghiệp “Không gian và thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết “Và một ngày dài hơn thế kỉ” của Ts.Aitmatôp” của Nguyễn Thị Hồng Hạnh (ĐHSP Hà Nội, 2004), “Nghệ thuật xây dựng nhân vật trung tâm trong truyện của Tsinghiz Aitmatôp” của Trần Thị Hương Giang (ĐHSP Hà Nội, 2006)... Tuy nhiên, qua khảo sát các tài liệu hiện có, chúng tôi nhận thấy rằng hầu hết các công trình, các bài viết của các tác giả đều chỉ đề cập đến giá trị nội dung và nghệ thuật trong tác phẩm Aitmatôp như nghệ thuật tổ chức cốt truyện, nghệ thuật xây dựng hệ thống nhân vật... nhưng hầu như không có một công trình riêng biệt nào nghiên cứu về kết cấu tiểu thuyết “Và một ngày dài hơn thế kỉ” của Ts.Aitmatôp”. Bởi vậy, chọn đề tài “Kết cấu tiểu thuyết “Và một ngày dài hơn thế kỉ” của Ts.Aitmatôp” tôi không có tham vọng nghiên cứu toàn bộ vấn đề trong sáng tác của nhà văn nói chung hay tác phẩm nói riêng, mà chỉ tập chung phân tích kết cấu đa dạng, phức tạp của tiểu thuyết, từ đó, thấy được sự sáng tạo độc đáo trong tư duy nghệ thuật và phương thức tổ chức cốt truyện, hệ thống nhân vật của tác giả. 3. Mục đích nghiên cứu - Tìm hiểu một số kiểu kết cấu phổ biến trong trong tác phẩm của Aitmatôp và kết cấu tiểu thuyết “Và một ngày dài hơn thế kỉ”. - Góp phần làm sáng tỏ phong cách nghệ thuật độc đáo của Aitmatôp. Footer Page 11 of 95. Header Page 12 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Chỉ ra kiểu kết cấu phổ biến trong tác phẩm của Aitmatôp. - Phân tích kết cấu tiểu thuyết “Và một ngày dài hơn thế kỉ”. 5. Phạm vi nghiên cứu Trong khuôn khổ đề tài, chúng tôi tập trung khảo sát các tác phẩm của Ts.Aitmatôp, đặc biệt là tiểu thuyết “Và một ngày dài hơn thế kỉ”. 6. Phương pháp nghiên cứu Chúng tôi sử dụng các phương pháp sau: - Hệ thống - Khảo sát, phân tích văn bản - Thống kê, phân loại - So sánh 7. Đóng góp của khóa luận Triển khai đề tài “Kết cấu tiểu thuyết “Và một ngày dài hơn thế kỉ” của Ts.Aitmatôp” tôi muốn góp thêm một hướng, một tiếng nói, một chút gợi mở vào việc nghiên cứu một trong những phương diện đặc sắc nhất trong tư duy và thực tiễn sáng tạo của nhà văn. Kết quả nghiên cứu khóa luận có thể áp dụng vào việc giảng dạy tác phẩm của Aitmatôp nói chung và “Và một ngày dài hơn thế kỉ” nói riêng trong nhà trường hiện nay. 8. Bố cục của khoá luận. Ngoài phần “Mở đầu” và phần “Kết luận” khóa luận được triển khai trong hai chương: Chương 1: Khái niệm kết cấu và một số kiểu kết cấu phổ biến trong sáng tác của Ts.Aitmatôp. Chương 2: Kết cấu tiểu thuyết “Và một ngày dài hơn thế kỉ”. Footer Page 12 of 95. Header Page 13 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn NỘI DUNG CHƯƠNG 1: KHÁI NIỆM KẾT CẤU VÀ MỘT SỐ KIỂU KẾT CẤU PHỔ BIẾN TRONG SÁNG TÁC CỦA TS. AITMATÔP Tác phẩm nghệ thuật là kết tinh lao động sáng tạo, tài năng và tâm hồn cùng sự trải nghiệm cuộc đời của người nghệ sĩ. Từ hiện thực cuộc sống bộn bề, phức tạp, người nghệ sĩ lựa chọn, tái tạo, tổ chức sắp xếp tư liệu để làm nên tác phẩm nghệ thuật. Sản phẩm tinh thần đó đem đến cho người đọc những rung động thẩm mĩ. Như thế, tác giả đã thực hiện công việc trong sáng tác văn chương. 1.1. Khái niệm kết cấu Khái niệm kết cấu được hiểu là toàn bộ tổ chức phức tạp và sinh động của tác phẩm. Nó sắp xếp, gắn kết toàn bộ các yếu tố, thành phần để tạo nên một sinh thể nghệ thuật trọn vẹn. Không có kết cấu thì những yếu tố, những thành phần chỉ là mảnh vụn rời rạc. Như vậy, “Kết cấu là một phương diện cơ bản của sáng tác nghệ thuật”. Bố cục bên ngoài và kết cấu chiều sâu của tác phẩm có khác nhau. Nhìn biểu hiện bề mặt, kết cấu đóng vai trò bài trí bố cục, phân chia lớp lang, các chương, các phần, các đoạn của một tác phẩm. Tuy nhiên, kết cấu không dừng lại ở đó. Ở chiều sâu của kết cấu, tác giả quan tâm đến tổ chức, cách liên kết các yếu tố trong hệ thống với nhau. Kết cấu là vấn đề then chốt của lí luận về thể loại nói chung. Nói vấn đề này, A.Xâytlin cho rằng: “Bất cứ một thể loại văn học nào cũng đều có đặc điểm kết cấu riêng và như vậy tức là có những ưu thế của nó” [19, 405]. Khi nhấn mạnh sự thống nhất giữa hình thức với nội dung và sự hoàn chỉnh của tác phẩm, nhà mĩ học, lí luận phê bình văn học kiệt xuất của nước Nga N.G.Sernưsevxki chỉ rõ mối quan hệ giữa tư tưởng, chủ đề và kết cấu. Footer Page 13 of 95. Header Page 14 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn Ông viết: “Chỉ có những tác phẩm mà hình thức hoàn toàn thích ứng với tư tưởng và thể hiện tư tưởng chân chính mới thực sự là nghệ thuật. Để giải quyết vấn đề thích ứng giữa hình thức và nội dung phải xem xét các bộ phận và chi tiết của tác phẩm có thực sự góp phần thể hiện tư tưởng của tác phẩm hay không” (Dẫn theo Nguyễn Lương Ngọc - Mấy vấn đề nguyên lí văn học, tập 1, NXBGD, 1962). Theo đó kết cấu phải có tác dụng góp phần vào việc bộc lộ rõ tư tưởng, chủ đề tác phẩm. Nó là một trong những nhân tố cấu thành nghệ thuật của tác phẩm văn học. Bản thân kết cấu (kể cả ngôn ngữ) chưa phải là hình thức của tác phẩm nghệ thuật mà chỉ là một trong những cách thức để tạo nên hình thức. Kết cấu hiểu như vậy là cách kiến trúc một tác phẩm văn học, là tổ chức phức tạp bên trong của tác phẩm văn học. Kết cấu có quan hệ hữu cơ giữa bộ phận và toàn thể, giữa bộ phận này và bộ phận khác sao cho nói lên rõ nét nội dung tư tưởng của tác phẩm. Nếu bố cục là sự sắp xếp bề mặt thì sắp xếp bên trong giữa bộ phận này và bộ phận khác sao cho hiện tượng văn học được triển khai một cách hợp lí lại là kết cấu. Bàn về kết cấu, các nhà lí luận trong nước cũng đưa ra những đặc điểm khác nhau. Theo nhóm các nhà lí luận trường Đại học Sư phạm Hà Nội thì “Kết cấu tác phẩm là toàn bộ tổ chức tác phẩm phục tùng đặc trưng nghệ thuật và những nhiệm vụ nghệ thuật cụ thể mà mỗi nhà văn tự đặt cho mình. Kết cấu không bao giờ tách rời khỏi nội dung, cuộc sống và tư tưởng của tác phẩm” [15, 295]. Theo Nắng Mai (Trong “Tính nghệ thuật - một đối tượng nghiên cứu riêng và một cách tiếp cận riêng”) thì kết cấu giữ vai trò “đạo diễn, (...) người tổ chức nghệ thuật tác phẩm, kết cấu đóng vai trò quyết định trong việc tạo nên sự thống nhất nhiều mặt của tác phẩm (...). Về phương thức tư duy, kết cấu soi sáng lối kết hợp giữa tư duy tổng hợp và tư duy cụ thể riêng lẻ cùng tồn tại trong một hệ thống, trong một quá trình diễn biến phức Footer Page 14 of 95. Header Page 15 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn tạp, đa dạng” [14, 27]. Kết cấu có một ý nghĩa khi nó phục vụ cho việc biểu hiện nội dung nhất định. Theo quan niệm của nhóm tác giả trên, kết cấu là một phương diện cơ bản để người sáng tác chuyển cuộc sống bên ngoài vào trang giấy phục vụ cho tiêu chí, một tư tưởng mang tính nghệ thuật. Nếu không có khối óc và bàn tay nhào nặn tài hoa của người nghệ sĩ thì cuộc sống được phản ánh trong trang viết chỉ là hiện thực trần trụi, rời rạc, thậm chí thô thiển. Vậy để tạo nên một thế giới nghệ thuật riêng, độc đáo của tác phẩm không thể không tính đến khả năng tổ chức tác phẩm - sáng tạo kết cấu của người nghệ sĩ. Theo tác giả cuốn “Từ điển thuật ngữ Văn học” thì “Bất cứ một tác phẩm văn học nào cũng có một kiểu kết cấu nhất định. Kết cấu là phương diện cơ bản và tất yếu của khái quát nghệ thuật. Kết cấu đảm nhận chức năng đa dạng; bộc lộ chủ đề và tư tưởng tác phẩm (...) để tạo ra tính trọn vẹn của tác phẩm như một hiện tượng thẩm mĩ” [12, 131 - 132] Theo nhóm tác giả trong giáo trình lí luận văn học của trường Đại học Quốc gia Hà Nội, kết cấu là “cách tổ chức các yếu tố bên trong và bên ngoài tác phẩm” là “sự tạo thành và liên kết các bộ phận trong bố cục của tác phẩm, là sự tổ chức, sắp xếp các yếu tố, các chất liệu tạo thành nội dung tác phẩm trên cơ sở đời sống khách quan và theo chiều hướng tư tưởng nhất định” [7, 142 - 143]. Theo quan niệm này, kết cấu là một yếu tố hình thức. Tuy nhiên, nó không phải là hình thức đơn thuần mà là hình thức có tính nội dung thể hiện chủ đề tư tưởng. Hiểu được sâu sắc điều đó mới thấy được tầm quan trọng của kết cấu cho dù nó chỉ đóng vai trò là một phương diện của hình thức tác phẩm. Tương tự như vậy, “150 thuật ngữ Văn học”, tác giả Lại Nguyên Ân cũng cho rằng “Kết cấu là sự sắp xếp phân bố các thành phần hình thức nghệ thuật, tức là sự cấu tạo tác phẩm, tuỳ theo nội dung và thể tài. Kết cấu gắn kết Footer Page 15 of 95. Header Page 16 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn các yếu tố của hình thức và phối hợp chúng thành tư tưởng” [5, 167]. Lại Nguyên Ân đã xem xét kết cấu như một chỉnh thể hợp nhất bởi nhiều yếu tố và được chia thành nhiều bộ phận nhỏ hơn. Kết cấu văn học bao gồm việc phân bố các nhân vật (tức là hệ thống hình tượng), các sự kiện và hành động (kết cấu toàn thuật như là sự thay đổi các điểm nhìn đối với cái được miêu tả), chi tiết hoá các khung cảnh, hành vi, cảm xúc (kết cấu chi tiết), các thủ pháp văn phong (kết cấu ngôn từ), các truyện kể xen kẽ hoặc các đoạn trữ tình ngoại đề (kết cấu các yếu tố bên ngoài cốt truyện). Nếu xem các tác phẩm là một sinh mệnh, một cơ thể sống thì kết cấu tác phẩm là kiến trúc bên trong vừa gắn bó với nội dung vừa tạo nên hình thức cho tác phẩm, nó thể hiện nhận thức, tài năng, phong cách tác giả. Như vậy, kết cấu đối với tác phẩm văn chương vừa là logic hình thức, lại vừa là logic giữa nội dung và hình thức chuyển hoá trong nhau tạo nên gương mặt riêng biệt cho nghệ thuật. Vì vậy, khi nói tới kết cấu người ta có thể chia làm hai khía cạnh cơ bản đó là: Kết cấu hình tượng và kết cấu văn bản nghệ thuật. Kết cấu hình tượng thể hiện ở “hệ thống nhân vật”, ở “hệ thống sự kiện”. Kết cấu văn bản nghệ thuật thể hiện ở “bố cục và thành phần của trần thuật”, ở “tổ chức điểm nhìn trần thuật”, ở “không gian và thời gian nghệ thuật”. Đó chính là bình diện cơ bản của kết cấu. Những ý kiến, nhận định trên về kết cấu trong cuốn “Lí luận văn học” do Phương Lựu chủ biên là cơ sở lí luận trực tiếp để tôi triển khai đề tài “Kết cấu tiểu thuyết “Và một ngày dài hơn thế kỉ” của Ts.Aitmatôp”. 1.2. Một số kết cấu phổ biến trong sáng tác của Ts. Aitmatôp. Ts.Aitmatôp là nhà văn suốt đời không ngừng khao khát tìm tòi, sáng tạo. Trong bài viết “Ca sĩ núi đồi thảo nguyên hay hiện tượng Aitmatôp”, nhà nghiên cứu Lê Sơn đã viết: “Khuynh hướng vươn lên không ngừng, tìm tòi không mệt mỏi trong lao động, trong sáng tạo đã trở thành niềm thôi thúc Footer Page 16 of 95. Header Page 17 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn mãnh liệt, thành nhu cầu bức thiết của Aitmatôp với tư cách là một nghệ sĩ lớn và chính điều này đã khiến cho mỗi tác phẩm của ông được xem như một khám phá nghệ thuật, một bước tiến trong việc nhận thức những bí ẩn của vũ trụ và lòng người” [16, 9]. Thực tiễn sáng tạo của Aitmatôp là minh chứng cho nhận định trên. Từ tập truyện ngắn đầu tiên “Giamilia - Truyện núi đồi và thảo nguyên” đến những sáng tác sau này đều có sự chuyển biến. Mỗi sáng tác là một sự say mê, sáng tạo mới, đều mang những giá trị nghệ thuật đặc sắc ở cốt truyện, ở việc khắc hoạ hình tượng nhân vật trung tâm cũng như nghệ thuật kể truyện tài tình, ở sự phối hợp xen cài đa tuyến của cốt truyện... Nhưng đặc biệt chú ý hơn cả khi nói về đặc sắc trong sáng tác của Aitmatôp, chúng ta phải kể đến sự tài tình của ông trong việc xây dựng kết cấu tác phẩm. Mỗi tác phẩm của Aitmatôp mang một kiểu kết cấu riêng và độc đáo. Kiểu kết cấu mà chúng ta thường gặp trong sáng tác của Aitmatôp có thể kể đến như: Kết cấu tương phản, kết cấu hồi cố, kết cấu song hành, kết cấu lồng ghép... 1.2.1. Kết cấu tương phản 1.2.1.1. Tương phản giữa cái cũ và cái mới Trong “Giamilia”, kiểu kết cấu tương phản được thể hiện rõ nét. Đó chính là sự tương phản giữa một bên là ý thức hệ tư tưởng cũ và một bên là đại diện cho ý thức đấu tranh giải phóng con người, giải phóng người phụ nữ ở làng bản của Giamilia. Cách mạng xác lập chế độ sở hữu và quan hệ sản xuất mới nhưng dân bản phần nhiều vẫn còn sống theo lệ cũ, theo phép tắc và truyền thống của chế độ gia trưởng miền núi. Các nhân vật đại diện cho hệ tư tưởng cũ trong “Giamilia” có thể kể đến “mẹ lớn”, “mẹ bé”. Bà mẹ chồng Giamilia nói với nàng rằng: “Con ạ, nhờ ơn Đức Ala, con được vào làm con một nhà bề thế, được trời ban phước lành. Đấy là hạnh phúc của con. Hạnh phúc của người đàn bà sinh con đẻ cái trong nhà dư dật” [2, 24]. Cái tên Footer Page 17 of 95. Header Page 18 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn Giamilia cũng chỉ được nhân tiện nhắc qua trong bức thư của chồng chị gửi từ mặt trận về. Qua đó, ta có thể nhận thấy vị trí của người phụ nữ hiện lên rất rõ. Mối tình giữa Giamilia và Đaniyar chính là sự phản kháng mãnh liệt đối với cái trật tự đạo đức truyền thống cổ hủ, lạc hậu đã ngự trị bao đời nay, đã ăn sâu vào tiềm thức của bao người dân trong bản. Việc Giamilia bỏ làng ra đi chính là sự đoạn tuyệt dứt khoát với tư tưởng cũ, là sự lột xác, là ý thức đấu tranh mạnh mẽ cho tình yêu và khát vọng giải phóng người phụ nữ thời hiện đại. 1.2.1.2. Tương phản giữa cái thiện và cái ác. Nếu trong “Giamilia”, Ts.Aitmatôp đã xây dựng một kết cấu tương phản giữa cái cũ và cái mới thì trong “Con tàu trắng” ta lại nhận thấy sự tương phản rất rõ rệt giữa cái thiện và cái ác. Câu chuyện trong “Con tàu trắng” diễn ra ở một trạm kiểm lâm. Ông lão Mômun và chú bé là đại diện cho cái thiện và niềm tin tuyệt đối về cái thiện. Ông lão đã kể cho chú bé tội nghiệp câu chuyện về mẹ Hươu Sừng. Hình ảnh mẹ Hươu Sừng đã ăn sâu vào tiềm thức của chú bé. Ông lão Mômun đã bất lực trước sự lan tràn của cái ác nhưng chú bé tám tuổi ấy dường như chính là đốm lửa nuôi dưỡng niềm tin vào cái thiện. Cậu bé tám tuổi ấy đã tìm tới cái chết để nhấn mạnh bản tính lương thiện của con người đoạn tuyệt với cái ác. Cậu bé đã đi theo sự vẫy gọi của lương tri, của bản tính lương thiện trong con người. Trong “Con tàu trắng”, Ts.Aitmatôp đã tố cáo tàn dư của quá khứ, thói ích kỉ, phàm tục, thói chuyên chế tàn bạo. Tác phẩm đã khẳng định được sự đối lập giữa cái thiện và cái ác. Cái thiện dù yếu ớt, dù le lói nhưng cuối cùng vẫn luôn chiến thắng cái ác. 1.2.2. Kết cấu hồi cố Kết cấu hồi cố chính là cách xây dựng đặc biệt khi nhà văn để cho nhân vật của mình ở thời điểm hiện tại hồi tưởng về quá khứ. Ở kiểu kết cấu này, Footer Page 18 of 95. Header Page 19 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn nhà văn đã làm xuất hiện, đã làm sống dậy những câu chuyện huyền thoại. Đây là kiểu kết cấu phổ biến trong rất nhiều sáng tác của Aitmatôp. Trong “Con tàu trắng”, ta không chỉ nhận thấy sự tương phản giữa cái thiện và cái ác mà còn thấy sự xuất hiện của huyền thoại đặc trưng của kết cấu hồi cố. Con người ta thường hồi tưởng về quá khứ ở những giai đoạn trầm bằng của cuộc đời, khi cuộc sống hiện tại quá tàn nhẫn, hay ở những bước ngoặt buồn trong cuộc đời. Đó là khi những câu chuyện huyền thoại xuất hiện. Ông lão Mômun trong “Con tàu trắng” bất lực trước sự lan tràn của cái ác, của niềm tin và ý tưởng nên ông đã tả lại thuỷ tổ của tộc người Kiêczidia và câu chuyện huyền thoại về mẹ Hươu Sừng xuất hiện. Huyền thoại trở lại để nhấn mạnh, răn dạy, để thức tỉnh những con người đang xoá bỏ, đang trà đạp lên các tập tục cổ xưa. Trong “Con chó khoang chạy ven bờ biển” là sự xuất hiện của câu chuyện huyền thoại “người Đàn Bà Cá” qua sự hồi tưởng của ông già Organ. Huyền thoại đã giải thích vì sao cậu bé mười hai tuổi ở bộ lạc Nipkh phải ra biển đi săn, tại sao con người lại phải gắn bó với biển cả như vậy. Sự tài tình của việc cài đặt câu chuyện hoang đường, yếu tố huyền bí vào cốt truyện hiện đại của kết cấu hồi cố đã làm cho mạch truyện không đứt. Nó có tác dụng nhấn mạnh rằng: Ngay trong cuộc sống hàng ngày chúng ta phải lắng nghe được những lời răn dạy từ quá khứ. 1.2.3. Kết cấu lồng ghép Kết cấu lồng ghép được thể hiện nhiều trong tác phẩm của Aitmatôp, nhưng rõ nhất trong tiểu thuyết “Đoạn đầu đài”. Có thể nói mỗi tác phẩm của Aitmatôp là một sự sáng tạo mới và “Đoạn đầu đài” chính là sự sáng tạo vượt bậc của tác giả trong nghệ thuật xây dựng kết cấu. Đến với “Đoạn đầu đài”, chúng ta được đến với những câu chuyện lồng ghép đan cài trong nhau. Trong mảng truyện về thế giới tự nhiên, về cuộc sống của con vật mà điển hình là Footer Page 19 of 95. Header Page 20 of 95. Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Thị Thảo - K32B Văn cuộc sống của gia đình sói cái Acbara, sói đực Tastrainar được lồng ghép về câu chuyện cả thế giới con người hiện đại. Không những thế mà trong câu chuyện về con người hiện đại chúng ta lại biết được về thế giới của con người cổ đại qua sự hồi tưởng của nhân vật trung tâm Apđi Calixtơratôp. Tất cả những câu chuyện đó đan cài, lồng ghép trong nhau tạo nên sự sáng tạo độc đáo, cuốn hút và làm nên sức mở vô tận cho tiểu thuyết “Đoạn đầu đài”. Tác phẩm được đặt trong một bối cảnh thiên nhiên rộng của cuộc sống các loài động vật hoang dã. Cuộc sống của con người được lồng ghép trong đó với những cuộc đấu tranh sinh tồn. Việc xây dựng kết cấu như vậy mang dụng ý nghệ thuật của nhà văn. Thiên nhiên có quy luật của thiên nhiên và con người cũng vậy, dù con người thuộc thế giới hiện đại hay cổ đại cũng chịu sự tác động của quy luật đấu tranh đó. Với kết cấu lồng ghép các mảng truyện, tác phẩm đã đem một thế giới nhân vật vô cùng đa dạng và phong phú. * Tiểu kết Khảo sát một số kiểu kết cấu quen thuộc, phổ biến trong sáng tác của Aitmatôp, có thể thấy rõ sự độc đáo, riêng biệt trong nghệ thuật tổ chức cốt truyện của nhà văn. Từ những trải nghiệm của bản thân, Aitmatôp đã gửi gắm vào trong tác phẩm và nhắn nhủ với chúng ta rằng: “Sự khao khát tìm tòi cần phải đi theo con người đến suốt cuộc đời. Nó phải dày vò người nghệ sĩ, đúng là dày vò, bởi lẽ nếu không có sự đau khổ, dằn vặt thì không có sự sáng tạo”. Cuộc đời lao động sáng tạo không mệt mỏi của Aitmatôp kể từ khi tác phẩm đầu tiên “Giamalia” ra đời cho đến tác phẩm “Và một ngày dài hơn thế kỉ” là minh chứng sinh động cho sự đúc kết, chiêm nghiệm trên. Footer Page 20 of 95.