Tài liệu Hệ thống hình tượng nghệ thuật trong tiểu thuyết hiện thực huyền ảo của haruki murakami

ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH KHOA NGỮ VĂN ---------CHÂU HỒNG THẢO LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP MÔN: VĂN HỌC NHẬT BẢN KHUYNH HƯỚNG HIỆN THỰC HUYỀN ẢO TRONG TIỂU THUYẾT CỦA HARUKI MURAKAMI Thành phố Hồ Chí Minh – 5/2016 ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH KHOA NGỮ VĂN ---------CHÂU HỒNG THẢO LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP MÔN: VĂN HỌC NHẬT BẢN KHUYNH HƯỚNG HIỆN THỰC HUYỀN ẢO TRONG TIỂU THUYẾT CỦA HARUKI MURAKAMI NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC THS. NGUYỄN BÍCH NHÃ TRÚC Thành phố Hồ Chí Minh – 5/2016 LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn: Giảng viên hướng dẫn, Thạc sĩ Nguyễn Bích Nhã Trúc Quý thầy cô công tác tại khoa Ngữ Văn, trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh Gia đình và bạn bè đã ủng hộ và tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn tốt nghiệp này. Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 02 tháng 5 năm 2016 Người viết luận văn Châu Hồng Thảo MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................... 1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................. 2 a. Về ấn phẩm............................................................................................... 2 b. Về phương diện nghiên cứu .................................................................... 3 3. Lịch sử vấn đề ............................................................................................. 4 a. Ở Việt Nam ............................................................................................... 4 b. Ở trên thế giới ........................................................................................ 10 4. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................... 14 5. Mục đích nghiên cứu và đóng góp của luận văn.................................... 16 6. Cấu trúc luận văn ..................................................................................... 16 CHƯƠNG 1: HARUKI MURAKAMI VÀ KHUYNH HƯỚNG HIỆN THỰC HUYỀN ẢO TRONG VĂN HỌC NHẬT BẢN .................................. 18 1.1. Haruki Murakami và hành trình sáng tạo.......................................... 18 1.2. Khái lược về cái huyền ảo và chủ nghĩa hiện thực huyền ảo ............ 24 1.2.1. Cái huyền ảo .................................................................................... 24 1.2.2. Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo ....................................................... 30 1.3. Khuynh hướng hiện thực huyền ảo Nhật Bản .................................... 36 1.3.1. Tiền đề hình thành và phát triển văn học huyền ảo Nhật Bản ... 36 1.3.1.1. Yếu tố truyền thống Nhật Bản ................................................. 36 1.3.1.2. Sự tiếp biến văn học, khoa học thế giới .................................. 42 1.3.2. Khái lược văn học hiện thực huyền ảo Nhật Bản hiện đại .......... 46 CHƯƠNG 2: HỆ THỐNG HÌNH TƯỢNG NGHỆ THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT HIỆN THỰC HUYỀN ẢO CỦA HARUKI MURAKAMI .......... 54 2.1. Khái quát về hình tượng nghệ thuật .................................................... 54 2.2. Hình tượng nghệ thuật trong tiểu thuyết Haruki Murakami ........... 56 2.2.1. Hình tượng nhân vật ....................................................................... 56 2.2.1.1. Người dị biệt .............................................................................. 57 2.2.1.2. Người thú ................................................................................... 61 2.2.1.3. Thần ma, linh hồn ..................................................................... 65 2.2.2. Không gian nghệ thuật.................................................................... 71 2.2.2.1. Không gian thực ........................................................................ 72 2.2.2.2. Không gian ảo ............................................................................ 75 2.2.3. Thời gian nghệ thuật ....................................................................... 88 2.2.3.1. Thời gian thực ........................................................................... 89 2.2.3.2. Thời gian ảo ............................................................................... 94 CHƯƠNG 3: BIỂU TƯỢNG NGHỆ THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT HIỆN THỰC HUYỀN ẢO CỦA HARUKI MURAKAMI ............................ 99 3.1. Khái quát về biểu tượng nghệ thuật .................................................... 99 3.2. Biểu tượng nghệ thuật trong tiểu thuyết Haruki Murakami .......... 104 3.2.1. Biểu tượng giếng ............................................................................ 104 3.2.2. Biểu tượng bóng ............................................................................ 109 3.2.3. Biểu tượng giấc mơ ....................................................................... 115 KẾT LUẬN ....................................................................................................... 122 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 126 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1 Những năm gần đây, Nhật Bản đã quan tâm, xúc tiến nhiều hoạt động giao lưu quốc tế nhằm giới thiệu, quảng bá hình ảnh về đất nước và con người Nhật Bản. Điều này thúc đẩy sự ảnh hưởng mạnh mẽ của văn hóa Nhật trên thế giới, đặc biệt là đối với các nước nằm trong vùng văn hóa chữ Hán, trong đó có Việt Nam. Trong bối cảnh trên, việc tìm hiểu văn học Nhật Bản đương đại cũng là điều cần thiết cho sự hội nhập văn hóa khu vực Đông Á nói riêng và thế giới nói chung. 1.2 Murakami nổi lên như một hiện tượng văn học toàn cầu mặc dù văn chương của ông không dễ để lĩnh hội. Có thể khẳng định rằng, Murakami là một trong những tác giả nổi tiếng và có ảnh hưởng đến văn học Nhật Bản và thế giới. Tiểu thuyết gia người Mỹ, Richard Powers, cho biết rằng Murakami được xem là một trong số hiếm hoi những nhà văn quốc tế có tầm ảnh hưởng quan trọng ở Mỹ và nhiều nước khác: "Làm thế nào cùng một tác gia ấy mà lại vừa là tác gia ăn khách vượt bực ở Ý và Hàn Quốc, vừa là hiện tượng văn hoá ở Thổ Nhĩ Kỳ, vừa là tác giả văn học được kính nể nhất ở những nơi khác biệt hẳn nhau như Nga và Trung Quốc!" [72] Ở Việt Nam, Murakami là một trong số ít nhà văn Nhật Bản có tác phẩm được dịch gần như là đầy đủ và được giới nghiên cứu, phê bình quan tâm, đánh giá cao. Vì vậy, việc tìm hiểu về Murakami và tác phẩm của ông là điều cần thiết cho việc tiếp cận với thành tựu văn học Nhật Bản đương đại. Từ đó có được cái nhìn chung về xã hội, văn hóa và con người Nhật Bản từ hậu chiến đến thời điểm hiện tại. 1 1.3 Bút pháp hiện thực huyền ảo cùng những trò chơi giải mã biểu tượng chính là yếu tố quan trọng thu hút độc giả. Tuy nhiên, việc vận dụng bút pháp hiện thực huyền ảo hay yếu tố huyền ảo trong tiểu thuyết Murakami không chỉ thu hút độc giả bởi tính giải trí đơn thuần mà còn bởi những ý nghĩa khác nhau về cuộc sống và con người Nhật Bản đương đại được chuyển tải trong mỗi tác phẩm. Vì vậy, việc tìm hiểu về đề tài này góp phần lý giải sức hút của tiểu thuyết Murakami cũng như làm rõ quan điểm nghệ thuật của tác giả. 1.4 Chúng tôi nhận thấy rằng, tuy có nhiều ý kiến đề cập đến khuynh hướng hiện thực huyền ảo trong sáng tác của Murakami nhưng hầu như chưa có một công trình nghiên cứu nào chuyên biệt (trong nước) viết về đề tài này. Trong khi đây được coi là khuynh hướng chủ đạo trong sáng tác tiểu thuyết và cả truyện ngắn của Murakami. Vì vậy, thông qua bài viết này, chúng tôi muốn làm rõ một số nét đặc trưng trong phong cách viết tiểu thuyết của nhà văn. Từ những lý do trên, chúng tôi quyết định lựa chọn đề tài luận văn là Khuynh hướng hiện thực huyền ảo trong tiểu thuyết Haruki Murakami. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu a. Về ấn phẩm Haruki Murakami thành công ở cả thể loại truyện ngắn lẫn tiểu thuyết. Song, nhiều độc giả trên thế giới cũng như Việt Nam lại biết đến ông chủ yếu qua tiểu thuyết. Đó là những tác phẩm ẩn chứa nhiều tầng giá trị phía sau bức màn bí ẩn và huyền ảo. Và với dung lượng của một tiểu thuyết, chúng tôi khả dĩ có cái nhìn toàn diện hơn về khuynh hướng hiện thực huyền ảo trong sáng tác của Murakami. Vì vậy, đối tượng được khảo sát trong luận văn sẽ là tiểu thuyết 2 của Murakami và trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi sẽ kết hợp tham khảo thêm một số truyện ngắn mang khuynh hướng hiện thực huyền ảo của ông. Tính đến thời điểm hiện tại, Murakami có 14 tiểu thuyết. Với tiêu chí khuynh hướng hiện thực huyền ảo, chúng tôi lọc ra được 8 tiểu thuyết phù hợp và những tiểu thuyết này đều đã được chuyển ngữ sang tiếng Việt. Một số tiểu thuyết khác của Murakami có sử dụng yếu tố huyền ảo nhưng chưa rõ nét nên chúng tôi chỉ sử dụng để so sánh, đối chiếu như Tsukuru không màu và những năm tháng hành hương; Phía Nam biên giới, phía Tây mặt trời. 8 tiểu thuyết chúng tôi tập trung để khảo sát trong luận văn bao gồm: Kafka bên bờ biển: Dương Tường dịch, Nxb Văn học, năm 2013. Biên niên ký chim vặn dây cót: Trần Tiễn Cao Đăng dịch, Nxb Hội Nhà văn, năm 2008. Xứ sở diệu kỳ tàn bạo và chốn tận cùng thế giới: Lê Quang dịch, Nxb Hội Nhà văn, năm 2014. 1Q84 (tập 1, 2, 3): Lục Hương dịch, Nxb Hội Nhà văn, năm 2014. Người tình Sputnik: Ngân Xuyên dịch, Nxb Hội Nhà văn, năm 2008. Cuộc săn cừu hoang: Minh Hạnh dịch, Nxb Văn học, năm 2015. Nhảy nhảy nhảy: Trần Vân Anh dịch, Nxb Hội Nhà văn, năm 2014. Sau nửa đêm: Huỳnh Thanh Xuân dịch, Nxb Công an nhân dân, năm 2008. b. Về phương diện nghiên cứu Chúng tôi tập trung vào bút pháp hiện thực huyền ảo thông qua việc xây dựng hệ thống hình tượng, biểu tượng nghệ thuật trong tiểu thuyết của Murakami, đặt trong mối liên hệ với chủ nghĩa hiện thực huyền ảo và bối cảnh 3 sáng tác, cũng như quan niệm sáng tác của Murakami. Vì vậy, chúng tôi thống nhất tên đề tài là Khuynh hướng hiện thực huyền ảo trong tiểu thuyết Haruki Murakami. 3. Lịch sử vấn đề Vài thập niên gần đây, Haruki Murakami và tác phẩm của ông nổi lên như một hiện tượng văn học, thu hút sự quan tâm, đánh giá từ đông đảo độc giả và giới nghiên cứu, phê bình văn học với nhiều bài viết, công trình nghiên cứu khoa học cũng như nhiều hội thảo lớn nhỏ diễn ra không chỉ trong phạm vi Nhật Bản mà còn mở rộng trên toàn thế giới. Các tờ báo trong nước và quốc tế đã dành không ít lời ca ngợi cho các sáng tác của Murakami. Tuy nhiên, với đề tài Khuynh hướng hiện thực huyền ảo trong tiểu thuyết của Haruki Murakami, chúng tôi chỉ xin giới thiệu một số công trình khoa học thật sự nổi bật và có liên quan đến đề tài của luận văn. a. Ở Việt Nam Murakami là cái tên quen thuộc đối với độc giả, học giả có quan tâm đến văn học Nhật Bản ở Việt Nam trong khoảng mười năm trở lại đây. Có thể nói, với sự hỗ trợ, xúc tiến từ Quỹ giao lưu văn hóa Nhật Bản (Japan Foundation) trong việc dịch, xuất bản, nghiên cứu về văn học Nhật Bản nói chung và tác phẩm của Haruki Murakami nói riêng ở Việt Nam, nhiều tác phẩm đã được dịch sang tiếng Việt, nhiều cuộc thi nghiên cứu cũng như nhiều hội thảo văn học Nhật được tổ chức, đưa tác phẩm văn học Nhật đến gần hơn với bạn đọc Việt Nam. Đáng chú ý nhất là hội thảo về tác phẩm của Haruki Murakami và Banana Yoshimoto được tổ chức ở Hà Nội vào ngày 17/3/2007, với đề tài Thế giới của Haruki Murakami và Yoshimoto Banana. Hội thảo này đã quy tụ nhiều dịch giả, 4 nhà nghiên cứu và chuyên gia văn học Nhật Bản có uy tín trong và ngoài nước. Trong phạm vi đề tài luận văn, chúng tôi quan tâm đến một số bài viết như sau: bài viết Thực tại trong ma ảo của Nhật Chiêu, bài viết Cuộc tìm kiếm bản thể của con người hiện đại của Nguyễn Hoài Nam và bài cảm nhận của Dương Tường sau khi dịch tác phẩm Kafka bên bờ biển của Haruki Murakami. Trong bài cảm nhận Thực tại trong ma ảo sau khi đọc Kafka bên bờ biển của Haruki Murakami, Nhật Chiêu đánh giá cao sáng tác của Murakami bởi những yếu tố ma ảo (magic), giấc mơ và tưởng tượng, bởi nghệ thuật là “thế giới của Nghìn lẻ một đêm”, là “thế giới của chơi đùa và tự do, không thể nhốt vào một cái chai nào” [5, 5]. Nhật Chiêu đã khẳng định rằng, yếu tố ma ảo (magic) của Murakami có nguồn gốc từ phương Đông, từ chính trong văn hóa, văn học cổ điển Nhật Bản, cụ thể là “linh hồn sống” đã sớm xuất hiện trong Truyện Genji (Genji monogatari). Nhờ những giấc mơ và tưởng tượng đầy ma ảo ấy mà thế giới trong tiểu thuyết Murakami lại rất chân thực. “Giấc mơ là cái gì đó rất chân thực. Trái lại, có bao nhiêu thứ giả tưởng và ngụy tạo trong xã hội” [5, 6]. Nguyễn Hoài Nam trong bài viết Cuộc tìm kiếm bản thể của con người hiện đại đã đi vào tìm hiểu tiểu thuyết Biên niên ký chim vặn dây cót, từ đó chứng minh nỗ lực của Murakami trong việc truy tầm “bản lai diện mục của con người” [48, 30]. Ở bài viết trên, chúng tôi đặc biệt quan tâm đến phần phân tích không gian, thời gian trong tác phẩm của Nguyễn Hoài Nam. Ông cho rằng, thời gian trong tác phẩm có sự xáo trộn, chồng chéo lên nhau. Đó là sự liên thông giữa thời gian biên niên của Okada với thời gian dòng tự sự của trung úy Mamiya và Nhục Đậu Khấu. Qua đó cho thấy được sự dấn thân theo thuyết hiện sinh của con người hiện đại, những việc xảy ra trong quá khứ đã gợi ý cho những sự việc xảy ra ở hiện tại. Nhận xét về yếu tố hiện thực và huyền ảo trong sáng tác 5 của Murakami, Nguyễn Hoài Nam cho rằng: “Murakami đã đan cài trong Biên niên ký chim vặn dây cót những yếu tố thực tại và yếu tố phi thực tại, nhưng với tôi, phi thực tại chính là một hiện thực khác, khác với cách chúng ta thường quan niệm về thực tại mà thôi” [48, 34]. Vì vậy, khi xuyên tường, Okada không đứng bên kia thực tại mà anh đang ở một thực tại khác, thực tại bên kia. Tức là cả hai bên đều có giá trị xác thực ngang nhau. Có thể nói, bài viết đã bao quát được hầu hết các vấn đề cơ bản của tác phẩm Biên niên ký chim vặn dây cót của Murakami, từ xây dựng kết cấu thời gian, thế giới nhân vật, đến yếu tố hiện thực và huyễn tưởng trong tác phẩm. Qua đó, người viết đã làm nổi bật thông điệp của Murakami về vấn đề của con người thời hậu hiện đại. Đó là ý nghĩa đích thực của sự tồn tại. Dương Tường trong khi dịch Kafka bên bờ biển đã “ghi vụn” lại cảm tưởng của mình về những cái tên, các tuyến truyện kể, việc đối chiếu các bản dịch và đặc biệt là phần “lẩu thập cẩm và Schegerazade” [57, 50]. Dương Tường cho rằng, Murakami đã sử dụng ca từ “đầy chất trừu tượng – siêu thực”, “hàm chứa những đầu mối quy chiếu nhiều bí ấn... và thiết lập tương quan bề sâu giữa hai tuyến truyện kể” [57, 50]. Với việc sử dụng nhiều yếu tố từ siêu thực, bi kịch Hy Lạp, chất hài hước đen, ảo giác, chiêm bao, hiện thực của Nhật Bản trong thế chiến II,... đến những triết luận về âm nhạc, phân tâm học, Kafka bên bờ biển được Dương Tường ví như món “Lẩu thập cẩm để lại nhiều dư vị hỗn hợp khó phân tích cho thực khách” [57, 51] và với tài kể chuyện của Scheherazade, Murakami đã tạo nên một tác phẩm hấp dẫn đến trang cuối cùng. Trong công trình nghiên cứu Những cây bút kiệt xuất trong văn học Nhật Bản, Nguyễn Tuấn Khanh giới thiệu Murakami dưới góc độ nhà văn và nhà dịch thuật. Đặc biệt trên lĩnh vực sáng tác, Murakami được Nguyễn Tuấn Khanh đánh 6 giá là “tác giả nổi tiếng nhất, có ảnh hưởng nhất ở Nhật Bản cũng như ở nước ngoài” [46, 400]. Người viết đã chia hành trình sáng tác của Murakami thành ba chặng: từ lúc đăng đàn đến năm 1985; từ lúc nhận giải thưởng Tanizaki Junichiro đến khi xảy ra trận động đất Hanshin năm 1995 và giai đoạn từ trận động đất năm 1995 đến nay. Ở mỗi chặng, tác giả đã giới thiệu những tác phẩm chính cũng như trích dẫn một số ý kiến, nhận định của một số nhà nghiên cứu xoay quanh các vấn đề trong tác phẩm đó và đưa ra kết luận của mình. Nguyễn Tuấn Khanh cho rằng, tác phẩm của Murakami “có cái gì đó rất gần với chủ nghĩa siêu thực (realism) của nhà văn Kobo Abe” [46, 401] và ngay từ tác phẩm đầu tay Nghe gió reo ca, Murakami đã xác định cho mình một “phong cách viết siêu thực” [46, 410] với “vô số tính phức tạp, điều kỳ diệu bao gồm cả những ẩn dụ như một câu đố” [46, 410]. Tóm lại, bài giới thiệu của Nguyễn Tuấn Khanh về Murakami đã cho người đọc cái nhìn khái quát về hành trình sáng tạo của Murakami và cuộc đời của nhà văn từ lúc đăng đàn đến thời điểm trở thành một hiện tượng toàn cầu như hiện tại, cũng như hệ thống lại những sáng tác của Murakami và đưa ra nhận xét chung về một số vấn đề chính trong mỗi tác phẩm. Nguyễn Anh Dân là một trong những học giả trẻ có nhiều bài viết, công trình khoa học về văn học Nhật Bản, đặc biệt là về Haruki Murakami và tác phẩm của ông. Có thể kể đến một số bài viết gần đây như Cấu trúc của cốt truyện trong Biên niên ký chim vặn dây cót của Murakami Haruki; Phong cách nghệ thuật Murakami Haruki từ góc độ yếu tố huyền ảo (Tạp chí Khoa học các trường đại học năm 2009, 2010); Cách tổ chức không – thời gian nghệ thuật trong Biên niên kí chim văn dây cót của Murakami Haruki (Kỷ yếu Hội nghị Khoa học trẻ 2010, Đại học Sư phạm Hà Nội 2, 2010); Tìm kiếm bản thể đích thực và giải phẫu tinh thần Nhật Bản hậu hiện đại trong tác phẩm của 7 Murakami Haruki (Kỷ yếu Hội thảo Văn học Hậu hiện đại - Lý luận và Tiếp nhận, Đại học Khoa học Huế, 2011); Tiếp nhận Murakami Haruki ở Việt Nam (Nghiên cứu và giảng dạy Ngữ Văn, NXB Đại học Huế, 2012),... Trong phạm vi luận văn này, chúng tôi đặc biệt quan tâm đến hai bài viết là Yếu tố huyền ảo trong tác phẩm của Murakami Haruki và Hệ thống biểu tượng trong Biên niên ký chim vặn dây cót của Nguyễn Anh Dân. Trong bài tóm tắt luận văn Yếu tố huyền ảo trong tác phẩm của Murakami Haruki, Nguyễn Anh Dân đã phân tích biểu hiện của yếu tố huyền ảo trong một số truyện ngắn và tiểu thuyết của Murakami thành bốn nhóm cơ bản: giấc mơ – vô thức huyễn hoặc; thế giới khác lạ; nhân vật kì ảo và chi tiết, sự vật, hiện tượng dị thường. Nguyễn Anh Dân đặc biệt chú ý đến yếu tố giấc mơ trong sáng tác của Murakami. Theo tác giả: “Giấc mơ – vô thức huyễn hoặc là một kênh biểu hiện có tần số lớn và chiếm lĩnh vai trò khá quan trọng trong kỹ thuật xử lý cái huyền ảo của Murakami. Nó cũng đồng thời là một trong những chìa khóa cốt yếu để mở ra nhiều vấn đề trong tác phẩm của tiểu thuyết gia người Nhật này” [64]. Với phạm vi khảo sát khá rộng (một số tiểu thuyết, truyện ngắn của Murakami), Nguyễn Anh Dân đã khái quát bốn biểu hiện trên một cách có hệ thống với dẫn chứng đa dạng và thuyết phục. Trong bài viết Hệ thống biểu tượng trong Biên niên ký chim vặn dây cót, Nguyễn Anh Dân đã giải mã một số biểu tượng quan trọng trong tiểu thuyết Biên niên ký chim vặn dây cót của Murakami như con mèo Wataya Noburu, chiếc giếng cạn ở sa mạc Ngoại Mông và trong căn nhà hoang, vết nám trên mặt Toru Okada, cây gậy bóng chày, chim vặn dây cót. Nguyễn Anh Dân cho rằng, không chỉ đồ vật, con vật, hiện tượng mang tính biểu tượng mà “mỗi nhân vật là một biểu tượng - trước hết là biểu tượng cho chính mình. Trong thế giới nhân vật ấy, 8 có những con người biểu tượng cho quyền lực, cho nhục dục như Wataya Noburu, có những con người biểu tượng cho nỗi nhục quá khứ như Mamiya… Mỗi người trong số họ đều chứa những mâu thuẫn nhất định” [65]. Đây là một bài viết phân tích khá kỹ lưỡng, có tính chất gợi mở trong việc tìm hiểu sâu hơn về hệ thống biểu tượng trong sáng tác của Murakami, vì một số biểu tượng trên (như con mèo, chiếc giếng) được nhắc đến rất nhiều trong các tiểu thuyết khác của Murakami với ý nghĩa tương tự nhau. Trần Thị Tố Loan với bài viết Thực tại và con người trong sáng tác của Haruki Murakami đã chỉ ra những quan niệm mới về thế giới và con người để thấy được những vấn đề mang tính phổ quát mà Murakami đã đặt ra. Tác giả bài viết đã khẳng định rằng thực tại trong sáng tác của Murakami bao gồm thực tại đa diện với không gian đời sống nước Nhật hiện đại, không gian kì ảo mà Trần Thị Tố Loan gọi là “thực tại kì ảo của giấc mơ và trí tưởng tượng” [41, 698] và không gian thứ ba là “thực tại phi thực” [41, 699]. Ngoài ra, tác giả đã liệt kê một số kiểu nhân vật trong thực tại đa diện đó và đặc biệt quan tâm đến kiểu nhân vật đa ngã với nhiều cái tôi tồn tại song hành ở các thực tại khác nhau. Bên cạnh đó, bài viết còn đi vào giới thiệu về sự đổi mới về thực tại và con người trong văn học Việt Nam, chủ yếu là lớp nhà văn sau năm 1975. Trong bài viết Những biểu hiện của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo trong văn học Nhật Bản đương đại, Lê Ngọc Phương cho rằng: “Thủ pháp Hiện thực huyền ảo đã trở thành một kinh nghiệm thẩm mỹ” [52, 671] của văn học Nhật Bản và các nhà văn sử dụng yếu tố hiện thực, huyền ảo như một thủ pháp làm mới văn chương, chống lại cái khô cứng của đời sống. Lê Ngọc Phương cũng như Nhật Chiêu đều thống nhất cho rằng chất huyền ảo đã sớm xuất hiện trong văn hóa, văn học cổ - trung đại Nhật Bản. Đó là cái kì ảo trong kịch Nō, sân 9 khấu rối Bunraku, cảm thức thẩm mỹ của Nhật Bản: “Nhìn chung, văn chương Nhật pha lẫn cái huyền ảo vào cảm thức đặc biệt của dân tộc mình: mononoaware và okashi. Chính cái phong vị Nhật Bản – nỗi buồn cô độc, sự bi cảm tĩnh lặng và sự hài hước thanh nhã đã khiến văn học Phù Tang góp một kiểu Hiện thực huyền ảo mới” [52, 673]. Bài viết đã cho thấy quá trình phát triển của văn chương huyền ảo Nhật Bản từ Truyện Genji trong văn học cổ điển đến những cây bút tài hoa thế kỷ XX, XXI như Akutagawa Ryunosuke, Kawabata Yasunari, Abe Kobo, Kenzaburo Oe, Yoshimoto Banana, Ikezawa Natsuki, Ogawa Yoko, Masatsugu Ono và đặc biệt là Haruki Murakami. Chất huyền ảo của ông gắn với những chấn thương tâm lý, với cuộc tìm kiếm bản ngã và sự thực của con người đương đại. Bài viết này đã cung cấp cho người đọc có một cái nhìn tương đối toàn diện về nhân tố hình thành cũng như một số biểu hiện của văn học huyền ảo Nhật Bản hiện đại. b. Ở trên thế giới Haruki Murakami và tác phẩm của ông được rất nhiều báo chí trong nước cũng như quốc tế quan tâm và ca ngợi. Nhận xét về chất huyền ảo trong các sáng tác của Murakami, tờ The New York Times so sánh ông với một nhà ảo thuật sở hữu một sức mạnh siêu nhiên: “Trong khi bất cứ ai cũng có thể kể một câu chuyện giống như một giấc mơ, ông là một trong số ít nghệ sĩ có thể khiến chúng ta thấy mình thực sự đang mơ, giống như với tiểu thuyết này” [24]. Với sự kết hợp tinh tế giữa hiện thực và huyền ảo, bút pháp Murakami như luồng gió mới thổi vào nền văn học Nhật Bản hiện đại, khiến độc giả bị lôi cuốn mãnh liệt. Theo Jay Rubin – dịch giả, nhà nghiên cứu Murakami có uy tín ở phương Tây: “Sau nhiều năm tập trung vào văn chương hiện thực lặng lẽ và xám ngắt của Nhật Bản, tôi không thể tin lại có một nhà văn Nhật mạnh bạo, có trí tưởng 10 tượng hoang dại đến như Murakami” [36, 41]. John Updike trong một bài phê bình năm 2005, trên tờ New Yorker cho rằng, lối kể chuyện của Murakami: “gần với tính chất siêu thực mềm dẻo, linh hoạt của Kobo Abe hơn là tính chất cứng nhắc, mãnh liệt của Yukio Mishima và Junichiro Tanizaki” [52]. Ở bài viết Thế giới thơ và tiểu thuyết Nhật Bản – Từ “Truyện Genji” đến Murakami Haruki, giáo sư Mitsuyoshi Numano, một trong những nhà nghiên cứu hàng đầu về văn học Nhật Bản, cho rằng việc cân đối khi đan xen chất hiện thực và kỳ ảo trong tác phẩm là một vấn đề rất quan trọng, cần được cân nhắc kỹ lưỡng. Vì nếu “tính hiện thực quá nhiều sẽ nhàm chán, tính kỳ ảo quá nhiều sẽ trở thành hoang đường và khó đồng cảm” [47, 24]. Qua đó, nhà nghiên cứu khẳng định sự thành công của Murakami ở là nhờ sự khéo léo trong việc “duy trì một khoảng cách thích hợp với hiện thực, tức là không quá bám vào hiện thực cũng không quá xa rời hiện thực” [47, 24]. Trong bài viết Magical Realism and the Search for Identity in the Fiction of Murakami Haruki (Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo và cuộc tìm kiếm bản thể trong văn xuôi hư cấu của Murakami Haruki), Matthew Carl Stretcher cho rằng, Murakami “giống như Rushdie hay Toni Morrison (ví dụ trong tiểu thuyết ‘Người yêu dấu’), sử dụng kỹ thuật hiện thực huyền ảo nhằm đề xuất những kế hoạch của riêng mình, thuộc chính trị, văn hóa hoặc những phương diện khác” – “Murakami, like Rushdie or Toni Morrison (in, for instance, Beloved), uses magical realist technique in order to advance his own agenda, political, cultural, or otherwise” [89, 269 – 270]. Stretcher chủ yếu phân tích, khám phá khái niệm “bản thể cá nhân” (individual identity) của thế hệ thanh niên Nhật Bản được sinh ra sau thế chiến thứ hai và các thế hệ tiếp sau đó. Bài báo được viết năm 1999, nên phạm vi khảo sát là một số tiểu thuyết được xuất bản ở Mỹ trước năm 1999, 11 tập trung ở bảy tiểu thuyết: Kaze no uta o kike (Lắng nghe gió hát), 1973 – nen no pinbōru (Pinball – 1973), Hitsuji o meguru bōken (Cuộc săn cừu hoang), Sekai no owari to hādoboirudo wandārando (Xứ sở diệu kỳ tàn bạo và chốn tận cùng thế giới), Dansu dansu dansu (Nhảy nhảy nhảy), Kokkyō no minami, taiyō no nishi (Phía nam biên giới, phía Tây mặt trời), Nejimaki-dori kuronikuru (Biên niên ký chim vặn dây cót). Bên cạnh đó, Stretcher nhấn mạnh đến vấn đề ý thức (conscious) và vô thức (unconscious) của con người, một số biểu tượng (con mèo, con chó, con cừu, chim vặn dây cót, hộp đen, cái bóng..), chủ đề (tình yêu, tình dục, bạo lực, lịch sử, hệ thống xã hội), việc đặt tên nhân vật... Thông qua việc phân tích các dẫn chứng và trích dẫn nhiều quan điểm khác nhau của một số nhà phê bình văn học chuyên nghiên cứu về Murakami, Stretcher đã tranh luận và chứng minh một cách thuyết phục về mối quan hệ giữa những vấn đề trên với vấn đề “bản chất cốt lõi” (core identity) của nhân vật. Vì vậy, theo Stretcher, điều mà Murakami muốn bộc lộ sau khi kết thúc mỗi quyển tiểu thuyết là cách thức “nhìn vào bản thể cốt lõi của cá nhân và nhận thức rõ điều gì dẫn nhân vật, hoặc trở thành một phần của “hệ thống” xã hội Nhật Bản, hoặc theo một hướng khác là bị cho ra rìa” – “looking at the ‘core identity’ of the individual and discerning what leads it either to become part of the “system” of Japanese society, or, alternatively, to fall through the cracks” [89, 271]. Tóm lại, có thể nói, tính đến thời điểm hiện tại, bài báo của Stretcher là một trong những công trình khoa học công phu nhất nghiên cứu về chủ nghĩa hiện thực huyền ảo trong tiểu thuyết của Murakami, cung cấp cho người đọc cái nhìn toàn cảnh không chỉ về mặt kỹ thuật mà còn về mặt nội dung, tư tưởng trong mỗi tác phẩm. Morten Oddvik đến từ đại học Waseda đã nghiên cứu về chủ nghĩa hiện thực huyền ảo trong một vài truyện ngắn và tiểu thuyết của Murakami qua bài 12 viết Murakami Haruki & Magical Realism – A Look at the Psyche of Modern Japan (Murakami Haruki và chủ nghĩa hiện thực huyền ảo – Cái nhìn vào tinh thần Nhật Bản hiện đại). Cùng quan điểm với M.C.Stretcher, Morten Oddvik cho rằng: “Việc sử dụng chủ nghĩa hiện thực huyền ảo của Murakami được liên kết chặt chẽ với vấn đề bản thể; nó là một công cụ để tìm kiếm sự cá biệt hóa, ý thức cá nhân của bản thể trong mỗi con người.” – “Murakami's use of magical realism is closely linked to the quest for identity; it is a tool to seek an individualized, personal sense of identity in every person” [87, 5]. Trong bài viết trên, Morten Oddvik chủ yếu đi sâu vào phân tích biểu tượng, tình tiết và những thực tại khác nhau trong tác phẩm Murakami. Tuy nhiên, phạm vi khảo sát trong bài viết khá hẹp, chỉ giới hạn ở ba tiểu thuyết là Biên niên ký chim vặn dây cót, Cuộc săn cừu hoang, Ngầm, cùng với hai truyện ngắn là Người Ti Vi và Con voi biến mất của Murakami. Với số lượng tác phẩm khảo sát không nhiều nên bài viết chỉ giới thiệu về biểu tượng là chiếc giếng, mê lộ và tập trung vào phân tích những thực tại khác nhau trong thế giới truyện kể của Murakami. Cũng ở bài viết này, tác giả đã đi sâu vào vấn đề tinh thần của con người Nhật Bản hiện đại thông qua việc phân tích một số chi tiết, hình ảnh ẩn dụ như thảm họa kép được Murakami nhắc đến trong Ngầm (Underground), nhân vật ẩn dụ Wataya Noboru và lý giải một số nguyên nhân dẫn con người đến khủng hoảng tinh thần. Từ đó, Morten Oddvik đi đến kết luận: “Thông qua kỹ thuật của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo và chủ nghĩa tượng trưng, Murakami đã tập trung vào những sai lầm và yếu kém của một nền văn hóa tư bản khi phát triển ở mức độ cao và cho thấy rằng, làm thế nào mà một cá nhân kết thúc việc đối mặt với cơn khủng hoảng bản thể không thể tránh khỏi, điều mà nhân vật chính bắt buộc phải giải quyết để có thể tiếp tục sống và đương đầu với xã hội này” – “Through techniques of magical realism and symbolism, Murakami focuses on the flaws and ills of a 13 highly developed capitalist culture and shows how the individual ends up facing an inevitable identity crisis, which the protagonist is forced to deal with in order to be able to continue to live and cope with this society” [87, 2]. Tóm lại, tiểu luận của Morten Oddvik đã phân tích được một số kỹ thuật xây dựng không gian và biểu tượng nghệ thuật trong tiểu thuyết hiện thực huyền ảo của Murakami, đồng thời chỉ ra được ý nghĩa của nó trong việc khái quát các vấn đề về con người và xã hội Nhật bản hậu hiện đại. Đó là vấn đề về sự trống rỗng trong lòng thịnh vượng, về áp lực của một cá nhân khi sống trong một xã hội phát triển thần tốc, phải chịu sức ép, sự thao túng của những ông chủ đứng phía sau. Qua tìm hiểu, chúng tôi nhận thấy rằng, vấn đề khuynh hướng hiện thực huyền ảo trong tiểu thuyết Murakami được nghiên cứu một cách tương đối khái quát và hệ thống hơn bởi các học giả phương Tây. Trong khi đó, các công trình trong nước thường tập trung nghiên cứu khuynh hướng hiện thực huyền ảo ở phạm vi một hoặc một nhóm tác phẩm cụ thể. Nhưng nhìn chung, với hai hướng tiếp cận trên, các học giả đi trước đã ít nhiều làm rõ được một số phương diện trong bút pháp hiện thực huyền ảo của Murakami ở thể loại tiểu thuyết như hình tượng nhân vật, hình tượng không gian – thời gian huyền ảo cũng như biểu tượng nghệ thuật,... Những công trình này chính là nguồn tài liệu tham khảo cần thiết, gợi mở nhiều vấn đề giúp chúng tôi thực hiện đề tài của mình. 4. Phương pháp nghiên cứu Trong luận văn này, chúng tôi vận dụng tổng hợp các phương pháp sau: phương pháp so sánh – đối chiếu, phương pháp văn hóa – văn học, phương pháp lịch sử xã hội. 14 Phương pháp so sánh - đối chiếu được sử dụng trong luận văn nhằm so sánh các khái niệm huyền ảo (magic) với huyền thoại (myth), kì ảo (fantasy) và so sánh các loại hình nhân vật, không – thời gian trong tiểu thuyết Murakami. Từ đó thấy được nét tương đồng và dị biệt cũng như hướng vận động của các đối tượng này. Chúng tôi còn vận dụng phương pháp này trong việc so sánh khuynh hướng hiện thực huyền ảo trong tiểu thuyết Murakami với các nhà văn trước và sau ông và mở rộng hơn là so với một số nhà văn mà ông ít nhiều chịu ảnh hưởng. Murakami thuộc thế hệ thanh niên thời đại Heisei với nhiều biến chuyển trong xã hội Nhật Bản. Nhiều hiện tượng văn hóa mới xuất hiện, nhất là văn hóa đại chúng với các loại hình như manga, anime,... Thêm vào đó, Murakami là tác giả chịu ảnh hưởng sâu sắc bởi phương Tây. Vì vậy, việc ý thức được những tác nhân về văn hóa, văn học tác động đến văn chương Murakami là một điều cần thiết. Tóm lại, trong trường hợp nghiên cứu về Murakami và sáng tác của ông, chúng tôi đặc biệt chú ý tới phương pháp văn hóa – văn học này để làm rõ cảm hứng sáng tạo cũng như yếu tố ảnh hưởng đến tư duy nghệ thuật của tác giả. Phương pháp lịch sử - xã hội là phương pháp nghiên cứu chúng tôi đặc biệt quan tâm khi nghiên cứu về sáng tác của Murakami. Những vấn đề về lịch sử, chính trị, xã hội Nhật Bản vào giai đoạn những năm 60 – 70 của thế kỷ XX trở về sau đã được Murakami khéo léo đưa vào các sáng tác của mình thông qua các ẩn dụ. Vì vậy, trong việc nghiên cứu tác phẩm của Murakami, việc khơi gợi được nguồn mạch lịch sử, xã hội sẽ thu được nhiều kết quả khả quan. Trong quá trình thực hiện luận văn, chúng tôi sử dụng hướng nghiên cứu phân tâm học, thi pháp học. Dựa vào lý thuyết về phân tâm học, chúng tôi lý giải 15