Tài liệu Giáo dục pháp luật cho phạm nhân qua thực tiễn tại trại giam quảng ninh thuộc tổng cục cảnh sát thi hành án hình sự và hỗ trợ tư pháp của bộ công an

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT BÙI VĂN KHƢƠNG GI¸O DôC PH¸P LUËT CHO PH¹M NH¢N QUA THùC TIÔN T¹I TR¹I GIAM QU¶NG NINH THUéC TæNG CôC C¶NH S¸T THI HµNH ¸N h×nh sù Vµ Hç TRî T¦ PH¸P CñA Bé C¤NG AN LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2016 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT BÙI VĂN KHƢƠNG GI¸O DôC PH¸P LUËT CHO PH¹M NH¢N QUA THùC TIÔN T¹I TR¹I GIAM QU¶NG NINH THUéC TæNG CôC C¶NH S¸T THI HµNH ¸N h×nh sù Vµ Hç TRî T¦ PH¸P CñA Bé C¤NG AN Chuyên ngành L uậ v c s ƣ cv Mã số: 60 38 01 01 uật LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC C bộ ƣ ng dẫn khoa học: TS. PHẠM THỊ DUYÊN THẢO HÀ NỘI - 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN Bùi Vă K ƣơ g MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các bảng MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 C ƣơ g 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ GIÁO DỤC PHÁP LUẬT CHO PHẠM NHÂN ..................................................................................... 9 1.1. K i iệm v đặc điểm gi o dục uật cho phạm â trong trại giam .................................................................................... 9 1.1.1. Khái quát về giáo dục pháp luật ........................................................... 9 1.1.2. Khái quát về phạm nhân trong trại giam ............................................ 10 1.1.3. Khái niệm và đặc điểm của giáo dục pháp luật cho phạm nhân trong trại giam .................................................................................... 14 1.2. Vai trò, mục đ c gi o dục uật cho phạm â tro g trại giam ............................................................................................ 19 1.2.1. Vai trò giáo dục pháp luật cho phạm nhân trong trại giam................ 19 1.2.2. Mục đích giáo dục pháp luật cho phạm nhân trong trại giam............ 21 1.3. C s c , uật về gi o dục uật cho phạm â trong trại giam .................................................................................. 25 1.3.1. Hệ thống văn bản pháp luật hiện hành điều chỉnh hoạt động giáo dục pháp luật cho phạm nhân trong trại giam ............................ 25 1.3.2. Một số nội dung cơ bản ...................................................................... 29 1.4. Vấ đề hiệu quả gi o dục uật cho phạm â tro g trại giam ............................................................................................ 36 1.4.1. Các yếu tố tác động đến hiệu quả giáo dục pháp luật cho phạm nhân trong trại giam ........................................................................... 36 1.4.2. Các tiêu chí đánh giá hiệu quả giáo dục pháp luật cho phạm nhân trong trại giam ........................................................................... 41 Tiểu kết C ƣơ g 1 ......................................................................................... 44 C ƣơ g 2: THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC PHÁP LUẬT CHO PHẠM NHÂN TẠI TRẠI GIAM QUẢNG NINH ................. 46 2.1. K i qu t về trại giam Quảng Ninh ............................................... 46 2.2. Nội du g, ì t ức, ƣơ g gi o dục uật cho â tại trại giam Quảng Ninh ............................................ 58 phạm 2.2.1. Nội dung giáo dục pháp luật cho phạm nhân tại trại giam Quảng Ninh ..... 58 2.2.2. Hình thức giáo dục pháp luật cho phạm nhân tại trại giam Quảng Ninh ...... 62 2.2.3. Phương pháp giáo dục pháp luật cho phạm nhân tại trại giam Quảng Ninh ........................................................................................ 67 2.3. Thực trạng hiệu quả gi o dục uật cho phạm â tại trại giam Quảng Ninh ...................................................................... 72 2.4. Đ gi t ực tiễ cô g t c gi o dục uật cho phạm â tại trại giam Quảng Ninh ....................................................... 75 2.4.1. Những kết quả đạt được ..................................................................... 75 2.4.2. Những hạn chế.................................................................................... 77 2.4.3. Nguyên nhân của những thành tựu, hạn chế ...................................... 79 Tiểu kết C ƣơ g 2 ......................................................................................... 83 C ƣơ g 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ CÔNG TÁC GIÁO DỤC PHÁP LUẬT CHO PHẠM NHÂN TẠI TRẠI GIAM QUẢNG NINH .......................................................... 86 3.1. C c giải dục c u g ằm â g cao iệu quả cô g t c gi o uật cho phạm â tại trại giam .................................. 86 3.1.1. Hoàn thiện các văn bản pháp luật về giáo dục pháp luật cho phạm nhân .......................................................................................... 86 3.1.2. Nâng cao trách nhiệm, kỹ năng, trình độ cho đội ngũ cán bộ làm công tác giáo dục pháp luật cho phạm nhân ............................... 88 3.2. C c giải cụ thể nhằm â g cao c ất ƣợng, hiệu quả cô g t c gi o dục uật cho phạm â tro g trại giam ở Quảng Ninh .................................................................................... 89 3.2.1. Tiếp tục xây dựng và tăng cường cơ chế phối hợp tổ chức giáo dục pháp luật cho phạm nhân giữa Trại giam Quảng Ninh và các cơ quan hữu quan, gia đình phạm nhân ....................................... 89 3.2.2. Đổi mới nội dung, hình thức, phương pháp giáo dục pháp luật cho phạm nhân ................................................................................... 91 3.2.3. Tăng cường đầu tư kinh phí, cơ sở vật chất phục vụ công tác giáo dục pháp luật cho phạm nhân ..................................................... 92 3.2.4. Tăng cường và gắn trách nhiệm chính của Giám thị trại giam Quảng Ninh với hiệu quả công tác giáo dục pháp luật cho phạm nhân ............... 93 3.2.5. Xây dựng môi trường học tập pháp luật cho phạm nhân trong trại giam Quảng Ninh ......................................................................... 94 KẾT LUẬN .................................................................................................... 97 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 101 DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang Bảng 2.1. Thống kê cơ cấu phạm nhân theo Dân tộc 49 Bảng 2.2. Thống kê cơ cấu phạm nhân theo độ tuổi 50 Bảng 2.3. Thống kê cơ cấu phạm nhân theo mức án 51 Bảng 2.4. Thống kê cơ cấu phạm nhân theo tiền án 53 Bảng 2.5. Thống kê phạm nhân theo trình độ học vấn hệ 12/12 54 Bảng 2.6. Thống kê phạm nhân theo trình độ học vấn hệ 10/10 55 Bảng 2.7. Bảng thống kê phạm nhân biết đọc, viết và không biết chữ 55 Bảng 2.8. Thống kê trình độ cán bộ làm công tác giáo dục pháp luật 57 MỞ ĐẦU 1. Lý do c ọ đề t i g iê cứu Trước yêu cầu đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vi nhân dân, công tác phổ biến, giáo dục pháp luật cho cán bộ và nhân dân cần được tăng cường thường xuyên, liên tục và ở tầm cao hơn nhằm tạo sự chuyển biến căn bản về ý thức tôn trọng pháp luật và nghiêm chỉnh chấp hành pháp luật của cán bộ và nhân dân. Xác định rõ phổ biến, giáo dục pháp luật là một bộ phận của công tác giáo dục chính trị, tư tưởng, là nhiệm vụ của toàn bộ hệ thống chính trị đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng. Trong các hoạt động giáo dục pháp luật thì hoạt động giáo dục pháp luật có tính chất khó khăn, gian khổ, phức tạp nhất và cũng là hoạt động có ý nghĩa quan trọng về chính trị, pháp lý, kinh tế, xã hội và mang tính nhân văn sâu sắc nhất thể hiện bản chất truyền thống của nhà nước Việt Nam đó chính là hoạt động giáo dục pháp luật cho phạm nhân. Giáo dục pháp luật cho phạm nhân vừa có ý nghĩa quan trọng trong việc phòng ngừa, giáo dục phạm nhân sau khi chấp hành án xong không tái phạm tội, vi phạm pháp luật, trở thành con người lương thiện, có ích cho xã hội và giúp đỡ họ tái hòa nhập cộng đồng. Giáo dục pháp luật cho phạm nhân còn là hoạt động để bảo đảm thực hiện các quyền con người, quyền công dân; trách nhiệm của Nhà nước và công dân. Hiện nay, theo báo cáo tổng kết của Tổng cục Cảnh sát thi hành án Hình sự và Hỗ trợ tư pháp – Bộ Công an, tính đến tháng 12/2015 tổng số phạm nhân đang chấp hành án tại 53 trại giam do Tổng cục quản lý là 143.541 phạm nhân [33]. Những năm gần đây, số lượng phạm nhân vào trại giam chấp hành án trong các trại giam ngày càng gia tăng về cả số lượng, cũng như tính chất, mức độ nguy hiểm gây ra nhiều khó khăn trong công tác quản lý, giam giữ. 1 Đặc biệt là công tác giáo dục pháp luật cho phạm nhân. Công tác giáo dục pháp luật cho phạm nhân trong các trại giam ở Việt Nam trong những năm qua đã đạt được những kết quả quan trọng, giúp phạm nhân nhận thức được lỗi lầm, tính chất, mức độ, hậu quả của hành vi phạm tội mà mình gây ra và hình thành, củng cố ý thức tôn trọng, chấp hành pháp luật trong và sau khi chấp hành án phạt tù trở về với xã hội. Tuy nhiên, công tác giáo dục pháp luật cho phạm nhân cũng còn bộc lộ những hạn chế, khó khăn, vướng mắc nhất định, như vẫn còn hiện tượng phạm nhân trốn trại; phạm nhân vi phạm nội quy, quy chế trại giam; phạm nhân thực hiện hành vi phạm tội trong trại giam; vẫn còn nhiều phạm nhân phạm tội mới sau khi mãn hạn chấp hành án phạt tù. Từ những lý do trên, em cho rằng việc nghiên cứu hoạt động giáo dục pháp luật cho phạm nhân và đưa ra một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động giáo dục pháp luật cho phạm nhân là một đòi hỏi cấp thiết, có ý nghĩa về lý luận, thực tiễn và chính trị, nhân đạo sâu sắc. Vì vậy, trong khuôn khổ của một luận văn, em đã chọn đề tài: "Giáo dục pháp luật cho phạm nhân - Qua thực tiễn tại Trại giam Quảng Ninh thuộc Tổng cục Cảnh sát thi hành án Hình sự và Hỗ trợ tư pháp của Bộ Công an" để làm luận văn thạc sĩ luật học. 2. Tổ g qua tì ì g iê cứu đề t i Giáo dục pháp luật là một trong những nội dung quan trọng của khoa học Lý luận và Lịch sử Nhà nước và Pháp luật, đã được nhiều nhà khoa học, tác giả quan tâm nghiên cứu thể hiện ở những đề tài khoa học, các sách chuyên khảo, giáo trình, các bài báo khoa học đã được công bố; đồng thời là đề tài nghiên cứu của rất nhiều Luận án tiến sĩ, Luận văn thạc sĩ luật học. Căn cứ vào tên đề tài và nội dung của các công trình, bài viết liên quan đến vấn đề giáo dục pháp luật có thể phân loại các tài liệu đó thành các nhóm vấn đề sau: Nhóm nghiên cứu giáo dục pháp luật cho một nhóm đối tượng xã hội 2 cụ thể như: Giáo dục pháp luật cho Phụ nữ; Thanh thiếu niên; Cán bộ, công chức; Người dân tộc thiểu số; Người khuyết tật, nhóm người yếu thế; Sinh viên, học sinh... v.v; Nhóm nghiên cứu giáo dục pháp luật trên một phạm vi, địa điểm nghiên cứu như: Trên địa bàn cấp chính quyền một Tỉnh, một huyện; Trong một cơ quan của bộ máy nhà nước; Trong một hay nhiều trường Đại học, Cao Đẳng, Trung cấp, Trung học phổ thông, Trung học cơ sở...v.v; Nhóm nghiên cứu giáo dục pháp luật kết hợp giữa nhóm đối tượng và phạm vi, địa điểm cụ thể như: Giáo dục pháp luật cho cán bộ, công chức trên địa bàn thành phố Hà Nội; Phổ biến, giáo dục pháp luật cho đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh Nghệ An… v.v. Những công trình nghiên cứu lý luận về chủ đề giáo dục pháp luật cho từng nhóm đối tượng xã hội cụ thể và tại từng khu vực, địa bàn nhất định ở nước ta cũng đã được triển khai nghiên cứu tương đối đa dạng, phong phú bởi nhiều tác giả, nhà khoa học khác nhau. Nhóm nghiên cứu lý luận chung về giáo dục pháp luật: Nội dung, phương pháp, hình thức giáo dục pháp luật; Vai trò của giáo dục pháp luật; Giáo dục pháp luật về một ngành, lĩnh vực pháp luật cụ thể. Nhóm nghiên cứu giáo dục pháp luật về vấn đề một số giải pháp nâng cao hiệu quả giáo dục pháp luật như: Nâng cao hiệu quả giáo dục pháp luật; Một số giải pháp nâng cao hiệu quả giáo dục pháp luật; Tăng cường phối hợp giữa Ngành Tư pháp và giáo dục trong việc nâng cao hiệu quả giáo dục pháp luật....v.v. Tuy nhiên, trong những năm gần đây trên các diễn đàn khoa học pháp lý hiện nay, hoạt động giáo dục pháp luật cho phạm nhân (đối tượng đặc thù) trong các trại giam ở Việt Nam – hoạt động có ý nghĩa chính trị, kinh tế xã hội và mang tính nhân văn sâu sắc – là vấn đề còn ít được quan tâm cả trên phương diện nghiên cứu lý luận và đánh giá thực tiễn. Theo sự cập nhật thông 3 tin của tác giả luận văn, có thể liệt kê một số công trình, bài viết có liên quan đến chủ đề này trong một vài năm gần đây như sau: 1. Dương Văn Đại (2012), “Tác động của công tác giáo dục pháp luật đối với phạm nhân đang chấp hành án phạt tù tại trại giam”, Hội thảo quốc tế Chia sẻ kinh nghiệm quốc tế về công tác xã hội và an sinh xã hội, NXB. Đại học Quốc gia, Hà Nội, tr. 650-660. 2. Dương Văn Đại (2014), “Vai trò công tác giáo dục pháp luật đối với phạm nhân đang chấp hành án phạt tù tại các trại giam”, Tạp chí Khoa học Quản lý và giáo dục tội phạm (13), tr. 37-39. 3. Dương Văn Đại (2014), "Vai trò giáo dục pháp luật đối với phạm nhân đang chấp hành án tại các trại giam thuộc Bộ Công an" (Nghiên cứu trường hợp trại giam Nam Hà), Luận án Tiến sĩ Xã hội học. 4. Nguyễn Văn Sơn (2012), Hoạt động giáo dục phạm nhân đang chấp hành hình phạt tù tại các trại giam phía Nam thuộc Bộ Công an – Thực trạng và giải pháp, Đề tài khoa học cấp Bộ, Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2012. 5. Nguyễn Văn Sơn (2011), "Phòng ngừa tội phạm về ma túy do phạm nhân thực hiện tại các trại giam thuộc Bộ Công an", Tạp chí khoa học giáo dục CSND, (số 16 (9/2011)). 6. Nguyễn Văn Sơn (2011), "Một số giải pháp góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục phạm nhân tại các trại giam thuộc Bộ Công an", Tạp chí Khoa học giáo dục CSND, (số 12 (01/2011)). 7. Ngô Văn Trù (2013), “Tăng cường giáo dục pháp luật cho phạm nhân trong các trại giam”, Tạp chí Công an nhân dân, (1), tr.79-83. 8. Ngô Văn Trù (2013), Giáo dục pháp luật cho phạm nhân trong các trại giam ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam (Sách chuyên khảo), Nxb Công an nhân dân, Hà Nội. 9. Ngô Văn Trù (2014), “Một số ý kiến qua nghiên cứu các yếu tố ảnh 4 hưởng đến giáo dục pháp luật cho phạm nhân trong các trại giam”, Tạp chí Công an nhân dân, tr.86-89. 10. Ngô Văn Trù (2015), “Giải pháp nâng cao hiệu quả công tác giáo dục pháp luật cho phạm nhân trong các trại giam thuộc Bộ Công an quản lý”, Tạp chí Công an nhân dân, tr.101-104. 11. Ngô Văn Trù (2015), “Vai trò của giáo dục pháp luật cho phạm nhân trong các trại giam ở nước ta hiện nay”, Tạp chí Công an nhân dân, tr.105-108. Tìm hiểu một số công trình, bài viết có liên quan đến chủ đề này có thể thấy các công trình nghiên cứu về giáo dục phạm nhân tập trung cơ bản vào các vấn đề: đặc điểm tình hình thực trạng đang chấp hành án tại trại giam, chế độ chính sách của phạm nhân; đổi mới nội dung, phương pháp, đa dạng hoá các hình thức giáo dục cho phạm nhân; phương pháp, cách thức tổ chức giáo dục,… v.v. Các công trình nghiên cứu chỉ ra các góc độ và khía cạnh đa dạng, phản ánh khá cơ bản, toàn diện bức tranh về việc giáo dục cho phạm nhân. Luận án và các bài viết của tác giả Dương Văn Đại nghiên cứu vấn đề hoạt động giáo dục pháp luật cho phạm nhân theo hướng tiếp cận xã hội học. Kết quả nghiên cứu của tác giả có thể được dùng làm tài liệu phục vụ cho quá trình nghiên cứu, tham khảo, giảng dạy và học tập môn xã hội học tội phạm, xã hội học pháp luật tại các trại giam và chủ thể khác có liên quan. Đề tài khoa học cấp bộ và các bài viết của tác giả Nguyễn Văn Sơn, Sách chuyên khảo của tác giả Ngô Văn Trù nghiên cứu hoạt động giáo dục pháp luật cho phạm nhân được mở rộng ở tầm khu vực của Quốc gia (Các trại giam phía Nam, các trại giam ở tỉnh miền núi phía Bắc) tuy nhiên chưa có sự so sánh hoạt động này ở các trại giam ba miền Bắc, Trung, Nam. Như vậy, tổng quan tình hình nghiên cứu cho thấy, hiện tại chưa có một luận văn thạc sĩ luật học nào nghiên cứu về hoạt động giáo dục pháp luật cho phạm nhân với khách thể và địa điểm nghiên cứu đặc thù này. Đây là Luận 5 văn luật học nghiên cứu đầu tiên một cách có hệ thống và tương đối toàn diện về hoạt động giáo dục pháp luật cho phạm nhân trong một trại giam của Tổng cục Cảnh sát thi hành án và hỗ trợ tư pháp của Bộ Công an. 3. Đối tƣợ g v ạm vi g iê cứu đề t i Đối tượng nghiên cứu của đề tài là: hoạt động giáo dục pháp luật cho phạm nhân tại Trại giam Quảng Ninh thuộc Tổng cục Cảnh sát thi hành án Hình sự và Hỗ trợ tư pháp của Bộ Công an. Phạm vi nghiên cứu: - Địa điểm: Trại giam Quảng Ninh thuộc Tổng cục Cảnh sát thi hành án Hình sự và Hỗ trợ tư pháp của Bộ Công an. - Thời gian: Từ năm 2013 - 2015 4. P ƣơ g g iê cứu Phương pháp luận được sử dụng trong luận văn đó là phương pháp luận của chủ nghĩa Mác – Lênin. Luận văn được thực hiện trên cơ sở sự vận dụng những nguyên lý của Triết học Mác - Lênin về lý luận nhận thức; tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng ta về nhà nước và pháp luật, về giáo dục pháp luật, về xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩ; các quan điểm, đường lối, chính sách của Đảng Cộng sản Việt Nam về giáo dục pháp luật cho các đối tượng xã hội; chính sách, pháp luật của Nhà nước về giáo dục pháp luật nói chung, giáo dục pháp luật cho phạm nhân trong các trại giam nói riêng. Ngoài ra, những quan điểm lý luận, kết quả nghiên cứu thực tiễn về giáo dục pháp luật của các nhà khoa học, tác giả đi trước cũng là nguồn tài liệu tham khảo quan trọng trong luận văn. Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu khoa học đó là: phương pháp quan sát, mô tả; phương pháp tư duy trừu tượng; phương pháp phân tích; phương pháp tổng hợp; phương pháp khái quát; phương pháp hệ thống và phương pháp so sánh. Các phương pháp nghiên cứu khoa học này được sử 6 dụng để nghiên cứu đề tài nghiên cứu theo mã số chuyên ngành Lý luận và Lịch sử nhà nước và pháp luật. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể được sử dụng trong các chương của luận văn như sau: Chương 1 của luận văn sử dụng Phương pháp phân tích, tổng hợp, khái quát hóa các các tài liệu giáo trình, sách chuyên khảo trong nước về giáo dục pháp luật; Các công trình nghiên cứu, các bài viết, các sách có liên quan đến giáo dục pháp luật cho phạm nhân; các văn bản của Đảng, văn bản pháp luật về giáo dục pháp luật cho phạm nhân. Chương 2 của luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu như: phương pháp quan sát, mô tả (thực tiễn hoạt động giáo dục pháp luật cho phạm nhân tại Trại giam Quảng Ninh thuộc Tổng cục Cảnh sát thi hành án Hình sự và Hỗ trợ tư pháp của Bộ Công an); phương pháp phân tích, tổng hợp các báo cáo công tác giáo dục của Trại giam Quảng Ninh; Các chuyên đề về công tác giáo dục pháp luật cho phạm nhân; phương pháp khái quát hóa. Chương 3 của luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu như: phương pháp trừu tượng hóa; phương pháp khái quát hóa, mô hình hóa; phương pháp so sánh pháp luật để đưa ra các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục pháp luật cho phạm nhân. 5. Mục đ c g iê cứu đề t i Nghiên cứu đề tài nhằm làm rõ những vấn đề lý luận về giáo dục pháp luật cho phạm nhân và thực tiễn hoạt động giáo dục pháp luật cho phạm nhân tại Trại giam Quảng Ninh thuộc Tổng cục Cảnh sát thi hành án Hình sự và Hỗ trợ tư pháp của Bộ Công an. Qua đó, đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động giáo dục pháp luật cho phạm nhân tại các Trại giam Quảng Ninh. 6. Ý g ĩa của đề t i - Ý nghĩa về mặt lý luận: Nghiên cứu của đề tài góp phần làm sáng tỏ và phong phú thêm những vấn đề lý luận về giáo dục pháp luật cho phạm nhân – giáo dục pháp luật cho đối tượng đặc thù. 7 - Ý nghĩa về mặt thực tiễn: Nghiên cứu của đề tài góp phần vào việc giải quyết, hạn chế những khó khăn, vướng mắc trong hoạt động giáo dục pháp luật cho phạm nhân tại Trại giam Quảng Ninh; Kết quả nghiên cứu của đề tài có thể được dùng làm tài liệu tham khảo cho quá trình nghiên cứu hoạt động giáo dục pháp luật cho phạm nhân. 7. Kết cấu của đề t i Ngoài lời mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1. Cơ sở lý luận về giáo dục pháp luật cho phạm nhân. Chương 2. Thực trạng hoạt động giáo dục pháp luật cho phạm nhân tại trại giam Quảng Ninh. Chương 3. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả công tác giáo dục pháp luật cho phạm nhân tại Trại giam Quảng Ninh. 8 C ƣơ g 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ GIÁO DỤC PHÁP LUẬT CHO PHẠM NHÂN 1.1. K i iệm v đặc điểm gi o dục uật cho phạm â trong trại giam 1.1.1. Khái quát về giáo dục pháp luật Theo Từ điển Từ và ngữ Hán – Việt "Giáo dục là quá trình hoạt động có ý thức, có mục đích, có kế hoạch, có tổ chức nhằm bồi dưỡng cho con người những phẩm chất đạo đức và những tri thức cần thiết để người ta có khả năng tham gia mọi mặt của đời sống xã hội" [12, tr. 395]. Pháp luật là hệ thống các quy tắc xử sự bắt buộc chung, là công cụ điều chỉnh các quan hệ xã hội do Nhà nước ban hành, thể hiện ý chí của giai cấp cầm quyền và được thể hiện bằng các biện pháp cưỡng chế Nhà nước. Giáo dục pháp luật được coi là một bộ phận – hệ thống con của hệ thống giáo dục nói chung. Giáo dục pháp luật được khẳng định là một bộ phận, một hoạt động có tính độc lập tương đối và có mối quan hệ tương hỗ với các hệ thống con khác kinh tế, chính trị, văn hóa, đạo đức… tạo nên một hệ thống các mối quan hệ xã hội tác động lên các cá nhân, làm hình thành nên bản chất con người, xã hội, lịch sử. Theo nghĩa rộng, Giáo dục pháp luật là một khái niệm bao gồm cả quá trình nâng cao tri thức pháp luật cho đối tượng và bằng nhiều phương pháp để hình thành tình cảm, niềm tin pháp luật cho đối tượng, từ đó nâng cao ý thức tôn trọng pháp luật, nghiêm chỉnh chấp hành pháp luật của đối tượng. Giáo dục pháp luật bao gồm các giai đoạn: định hướng giáo dục pháp luật, lập chương trình, kế hoạch giáo dục pháp luật, xây dựng nội dung, sử dụng các phương pháp và hình thức giáo dục pháp luật nhất định để triển khai thực 9 hiện; kiểm tra, đánh giá kết quả giáo dục pháp luật; sơ kết, tổng kết, rút kinh nghiệm công tác giáo dục pháp luật. Theo nghĩa hẹp, Giáo dục pháp luật là hoạt động có mục đích, có tổ chức, có kế hoạch của nhà giáo dục (chủ thể giáo dục pháp luật) để chuyển tải, truyền đạt những nội dung, thông tin, tri thức về các bộ luật, đạo luật, các văn bản pháp luật, thông qua các phương pháp giáo dục khoa học và hình thức giáo dục phù hợp tới đối tượng tiếp nhận giáo dục (khách thể giáo dục pháp luật) nhằm đạt được những mục tiêu, hiệu quả giáo dục nhất định. So với phổ biến thì giáo dục cũng nhằm nâng cao nhận thức, tình cảm của đối tượng, song nội dung rộng hơn, phương thức tiến hành chặt chẽ hơn, đối tượng xác định hơn, mục đích lớn hơn. Xét dưới góc độ nhất định thì phổ biến chính là các phương thức giáo dục cụ thể. Hiện nay, đa số các tài liệu khoa học về pháp luật ở nước ta hiện nay đều đã khá thống nhất khái niệm Giáo dục pháp luật: Giáo dục pháp luật là hoạt động có định hướng, có tổ chức, có chủ định của chủ thể giáo dục tác động lên đối tượng giáo dục một cách có hệ thống và thường xuyên nhằm mục đích hình thành ở họ tri thức pháp luật, tình cảm pháp lý và hành vi phù hợp với các đòi hỏi của pháp luật hiện hành. 1.1.2. Khái quát về phạm nhân trong trại giam 1.1.2.1. Phạm nhân Theo từ điển Tiếng Việt (Viện Khoa học xã hội Việt Nam – Viện Ngôn ngữ học - Hà Nội năm 1992), “phạm nhân là người có tội đã bị xử án và đang ở tù” [25, tr. 754]. Tại khoản 2 Điều 3 Luật Thi hành án Hình sự năm 2010 quy định: “Phạm nhân là người đang chấp hành án phạt tù có thời hạn, tù chung thân” [15, Điều 3]. Như vậy, một người được coi là phạm nhân khi họ bị kết án bằng hình phạt tù và bản án đã có hiệu lực pháp luật, họ đang thi hành án tại các trại giam. 10 Do những nguyên nhân, điều kiện chủ quan và khách quan khác nhau, xuất phát từ động cơ, mục đích khác nhau, một số thành viên trong xã hội thực hiện các hành vi phạm tội. Sau đó họ bị các cơ quan tiến hành tố tụng có thẩm quyền thực hiện việc khởi tố điều tra, truy tố, xét xử về hành vi phạm tội đó. Cái giá mà người phạm tội phải trả là phải chấp hành những bản án nghiêm khắc do Tòa án tuyên với hình phạt chính và có thể kèm theo hình phạt bổ sung tùy theo hành vi phạm tội cụ thể được quy định trong Bộ luật Hình sự. Người thực hiện hành vi phạm tội bị kết tội và phải chịu hình phạt theo bản án đã có hiệu lực pháp luật. Những người bị kết án phạt tù có thời hạn, tù chung thân, nếu không có quyết định hoãn chấp hành án phạt tù của cơ quan có thẩm quyền, thì sẽ phải chấp hành án tại các trại giam theo quyết định của cơ quan quản lý thi hành án hình sự thuộc Bộ Công an. Hình phạt tù là hình phạt nghiêm khắc, áp dụng đối với những người phạm tội. Đối tượng phạm nhân trong các trại giam có cơ cấu rất đa dạng và mang những nét đặc thù riêng chỉ có ở đối tượng này, như: có hành vi phạm tội với những tội khác nhau và có mức án phạt tù, số tiền án khác nhau; trình độ học vấn, nhận thức không đồng đều, từ mù chữ cho đến tốt nghiệp đại học, thậm chí cả sau đại học; có nghề nghiệp và địa bàn cư trú khác nhau từ đồng bằng đến miền núi, từ nông thôn tới thành thị; có sự đa dạng về thành phần dân tộc; Đa số phạm nhân không có hoặc rất thiếu kiến thức, hiểu biết pháp luật; Một số phạm nhân có diễn biến tâm lý phức tạp, nhiều tiền án. Đặc biệt, một số trại giam có cả phạm nhân là người nước ngoài. Trong thời gian chấp hành hình phạt tù, phạm nhân bị hạn chế một số quyền tự do về: thân thể, cư trú, đi lại, bầu cử, ứng cử, kinh doanh, đi ra nước ngoài, lập hội, thư tín, điện tín, kết hôn.... Ngoài ra, phạm nhân có thể còn bị hạn chế hoặc tước một số quyền khác như: quản chế, cấm cư trú, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định, hạn chế một số giao dịch, mua bán dân 11 sự…. Nhưng không phải phạm nhân bị tước bỏ toàn bộ các quyền về dân sự, kinh tế, chính trị, văn hoá và xã hội của mình. Theo quy định, phạm nhân được hưởng các quyền công dân theo quy định của Hiến pháp và pháp luật, như: có quyền học tập, lao động; có quốc tịch; có tài sản; bình đẳng trước pháp luật; bất khả xâm phạm về thân thể, danh dự, nhân phẩm; nghiên cứu, phát minh, sáng chế…. Để thực hiện tốt mục tiêu giáo dục cũng như quyền của phạm nhân, các trại giam, trại tạm giam tổ chức cho phạm nhân tham gia học tập, lao động, dạy nghề, văn nghệ, thể dục, thể thao nhằm giúp phạm nhân nhận rõ lỗi lầm, quyết tâm phấn đấu, trở thành người lương thiện, có ích cho xã hội. Như các công dân bình thường khác, phạm nhân đang chấp hành hình phạt tù trong trại giam, trại tạm giam phải thực hiện các nghĩa vụ của công dân, như: trung thành với Tổ quốc; xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; tuân theo Hiến pháp và Pháp luật; bảo vệ an ninh trật tự; tôn trọng tính mạng, sức khoẻ, danh dự, nhân phẩm, tài sản của người khác; bảo vệ tài sản của Nhà nước, tập thể và lợi ích công cộng,... Để giữ gìn trật tự, kỷ cương trại giam, trại tạm giam tạo điều kiện thuận lợi cho việc chấp hành hình phạt tù, tất cả phạm nhân phải thực hiện tốt quyền, nghĩa vụ, trách nhiệm quy định trong Pháp lệnh thi hành án phạt tù, Quy chế và Nội quy trại giam [3, tr. 43]. Ngoài ra, phạm nhân còn có tâm lý ẩn chứa nhiều nét đặc trưng mà khó có chủ thể nào có được và sánh kịp. Đó là trạng thái tâm lý, diễn biến tâm lý, nhận thức và cảm xúc của phạm nhân trong thời gian chấp hành án phạt tù tại trại giam. Nét nổi bật về trạng thái tâm lý của phạm nhân là tính phức tạp cao của nó, có nguyên nhân từ sự xuất hiện, luân chuyển và pha trộn giữa các trạng thái tâm lý đặc trưng của phạm nhân trong thời gian ở trại giam như: trạng thái tâm lý bị ức chế, trạng thái trông chờ sự thay đổi, trạng thái bi quan, tuyệt vọng, trạng thái buồn, nhớ nhà, nhớ cuộc sống tự do. Thời gian phạm 12 nhân chấp hành hình phạt tù là thời gian diễn ra cuộc đấu tranh không khoan nhượng giữa cái thiện và cái ác, cái tốt và cái xấu, cái chuẩn mực và phi chuẩn mực, cái tích cực và cái tiêu cực… trong con người phạm nhân; là thời gian để họ ăn năn hối hận và sửa chữa lỗi lầm đã phạm. 1.1.2.2. Trại giam Trại giam là nơi chấp hành hình phạt của người bị kết án tù có thời hạn và tù chung thân. Trại giam là cơ quan Nhà nước được giao trách nhiệm trực tiếp tổ chức thi hành án phạt tù, là công cụ thực hiện sự cưỡng chế của Nhà nước đối với những người bị Toà án phạt tù có thời hạn, tù chung thân nhằm giáo dục, cải tạo họ trở thành người lương thiện. Trại giam còn là công cụ quan trọng của Nhà nước, của xã hội để thiết lập bảo vệ, xây dựng trật tự xã hội, xã hội chủ nghĩa. Trại giam được Nhà nước đầu tư, xây dựng, trang bị cơ sở vật chất phục vụ công tác thi hành án phạt tù với lực lượng cán bộ chuyên trách được trang bị vũ khí, phương tiện chuyên dụng, các trang thiết bị khác phục vụ việc giam giữ, quản lý, giáo dục, cải tạo phạm nhân. Trại giam được tổ chức thành phân trại, khu giam giữ, nhà giam, các công trình phục vụ việc quản lý giam giữ, phục vụ sinh hoạt, chăm sóc y tế, giáo dục cải tạo phạm nhân; các công trình phục vụ làm việc, sinh hoạt của sĩ quan, quân nhân chuyên nghiệp, hạ sĩ quan, chiến sĩ, công nhân, viên chức công tác tại trại giam. Tổ chức bộ máy quản lý của trại giam gồm có Giám thị, Phó giám thị, Trưởng phân trại, Phó trưởng phân trại, Đội trưởng, Phó đội trưởng; sĩ quan, quân nhân chuyên nghiệp, hạ sĩ quan; chiến sĩ và công nhân, viên chức. Giám thị, Phó giám thị, Trưởng phân trại, Phó trưởng phân trại, Đội trưởng, Phó đội trưởng phải là người đã tốt nghiệp đại học cảnh sát, đại học an ninh, đại học luật trở lên và bảo đảm các tiêu chuẩn khác theo quy định của Chính phủ. Trại giam là cơ quan nhà nước chuyên trách có nhiệm vụ quản lý, cải tạo, giáo dục phạm 13