Tài liệu Giám đốc thẩm một số vấn đề lý luận và thực tiễn

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT QUẢN THỊ NGỌC THẢO GIÁM ĐỐC THẨM: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CHUYÊN NGÀNH: LUẬT HÌNH SỰ MÃ SỐ: 60 38 40 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN NGỌC CHÍ HÀ NỘI - NĂM 2007 MỤC LỤC ` Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Danh mục các chữ viết tắt Mở đầu 1 Chương 1: một số vấn đề lý luận về giám đốc thẩm 6 1.1. Khái niệm giám đốc thẩm 6 1.2. Lịch sử hình thành và phát triển các quy phạm pháp luật tố tụng hình sự về giám đốc thẩm ở Việt Nam 1.2.1 Giai đoạn trước cách mạng Tháng 8 năm 1945 1.2.2. Giai đoạn từ cách mạng Tháng 8 năm 1945 đến trước năm 1988. 16 16 17 1.2.3. Giai đoạn từ năm 1988 đến trước năm 2003 19 1.2.4. Giai đoạn từ năm 2003 đến nay 21 1.3. So sánh giám đốc thẩm ở Việt Nam với một số nước trên thế giới. 1.3.1. So sánh giám đốc thẩm ở Việt Nam với thủ tục phá án của Pháp. 1.3.2. So sánh giám đốc thẩm ở Việt Nam với cấp thượng thẩm của Nhật Bản. Chương 2. Thực trạng giám đốc thẩm ở Việt Nam. 2.1. Thực trạng pháp luật giám đốc thẩm ở Việt Nam. 2.1.1 Kháng nghị giám đốc thẩm 22 22 26 28 28 28 2.1.1.1. Căn cứ kháng nghị giám đốc thẩm 28 2.1.1.2. Thời hạn kháng nghị giám đốc thẩm 45 2.1.1.3. Những người có quyền kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm 47 2.1.1.4. Hậu qủa pháp lý của việc khán nghị giám đốc thẩm 2.1.2 Thủ tục giám đốc thẩm 49 51 2.1.2.1. Thẩm quyền giám đốc thẩm 51 2.1.2.2. Phiên tòa giám đốc thẩm 53 2.2. Thực tiễn giám đốc thẩm ở Việt Nam. 62 2.2.1. Kết quả giám đốc thẩm 62 2.2.2. Hoạt động của các cơ quan thực hiện giám đốc thẩm. 66 2.2.2.1. Toà án nhân dân tối cao. 66 2.2.2.2. ở các Toà án nhân dân cấp tỉnh. 67 Chương 3 : nguyên nhân và các giải pháp nâng cao hiệu quả giám đốc thẩm. 3.1. Nguyên nhân của thực trạng giám đốc thẩm ở Việt Nam 3.1.1. Một số quy định về giám đốc thẩm. 69 69 69 3.1.1.1. Tính chất của giám đốc thẩm. 69 3.1.1.2. Căn cứ kháng nghị giám đốc thẩm. 71 3.1.1.3. Thời hạn kháng nghị giám đốc thẩm. 72 3.1.1.4. Hậu quả pháp lý của việc kháng nghị giám đốc 73 3.1.1.5. Phiên toà giám đốc thẩm. 75 thẩm. 3.1.2. Những hạn chế của việc áp dụng pháp luật. 82 3.1.3. Công tác xét xử 83 3.1.4. Về cán bộ. 84 3.1.5. Công tác kiểm sát pháp luật. 86 3.2 . Các giải pháp nâng cao hiệu quả giám đốc thẩm. 87 3.2.1. Về xây dựng pháp luật 87 3.2.2. Về áp dụng pháp luật 90 3.2.3. Về cán bộ 91 3.2.4. Về tổ chức thực hiện công tác giám đốc thẩm 91 Kết luận Danh mục tài liệu tham khảo 93 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật hình sự BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự TAND Toà án nhân dân TAQS Toà án quân sự TAQSTW Toà án quân sự trung ương VKSND Viện kiểm sát nhân dân VKSQSTW Viện kiểm sát quân sự trung ương XHCN Xã hội chủ nghĩa MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong quá trình khởi xướng và chỉ đạo công cuộc đổi mới Đảng ta đã có nhiều Nghị quyết về cải cách bộ máy Nhà nước, cải cách hệ thống pháp luật như: Nghị quyết TW8, Nghị quyết TW3, Nghị quyết TW7, Nghị quyết 08- NQ/TW ngày 2/1/2002 về “Một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới”; Nghị quyết số 48- NQ/TW ngày 24/5/2005 về “Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020” và Nghị quyết số 49- NQ/TW ngày 02 tháng 6 năm 2005 về “Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020”. Các Nghị quyết này đặt cơ sở cho việc từng bước đổi mới tổ chức và hoạt động của các cơ quan thực hiện chức năng tư pháp, giúp cho công tác xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật có những tiến bộ quan trọng. Quy trình ban hành các văn bản quy phạm pháp luật được đổi mới. Nhiều bộ luật, luật, pháp lệnh được ban hành đã tạo khuôn khổ pháp lý ngày càng hoàn chỉnh hơn để Nhà nước quản lý bằng pháp luật trên các lĩnh vực kinh tế, xã hội, an ninh, quốc phòng…Nguyên tắc pháp quyền XHCN từng bước được đề cao và phát huy trên thực tế. Công tác phổ biến và giáo dục pháp luật được tăng cường đáng kể. Những tiến bộ đó góp phần thể chế hoá đường lối của Đảng, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý điều hành của Nhà nước, đẩy mạnh phát triển kinh tế, giữ vững ổn định chính trị – xã hội của đất nước. Tuy nhiên nhìn chung hệ thống pháp luật nước ta vẫn chưa đồng bộ, chậm đi vào cuộc sống. Cơ chế xây dựng và sửa đổi pháp luật còn nhiều bất hợp lý. Tiến độ xây dựng luật và pháp lệnh còn chậm, chất lượng các văn bản pháp luật chưa cao, thiết chế bảo đảm thi hành pháp luật còn thiếu và yếu so với yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, yêu cầu của việc chủ động hội nhập với nền 1 kinh tế khu vực và quốc tế. Công tác tư pháp chưa ngang tầm với yều cầu và đòi hỏi của nhân dân, còn nhiều trường hợp bỏ lọt tội phạm, làm oan người vô tội, vi phạm các quyền tự do dân chủ của nhân dân, làm giảm lòng tin đối với Đảng, Nhà nước và các cơ quan tư pháp. Để khắc phục tình trạng đó trong BLTTHS năm 2003 tại chương XXX vẫn tiếp tục quy định thủ tục giám đốc thẩm nhằm xét lại bản án hoặc quyết định đã có hiệu lực pháp luật nhưng phát hiện có vi phạm pháp luật trong quá trình giải quyết vụ án. Tuy nhiên, do các quy định về giám đốc thẩm trong BLTTHS năm 2003 và các văn bản hướng dẫn áp dụng còn nhiều điểm chưa rõ ràng và đầy đủ dẫn đến việc áp dụng các quy định giám đốc thẩm trong thực tiễn còn chưa đúng và chưa chính xác. Thực trạng này, phản ánh hiệu quả hoạt động giám đốc thẩm còn hạn chế chưa đáp ứng được yêu cầu xử lý tội phạm, bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của công dân. Mặt khác, trong khoa học pháp lý tố tụng hình sự đang còn nhiều vấn đề liên quan thực tiễn. Đây không phải là lần đầu tiên nguyên tắc chế định giám đốc thẩm được đem ra mổ xẻ, nghiên cứu nhưng có lẽ là lần đầu tiên chế định này được nghiên cứu một cách đồng bộ, toàn diện, đặc biệt trong giai đoạn cải cách tư pháp ở nước ta hiện nay. Đã có nhiều công trình, sách, tạp chí bàn về giám đốc thẩm như: Trong sách tham khảo của Đinh Văn Quế (1999), Thủ tục giám đốc thẩm trong luật tố tụng hình sự Việt Nam, Đinh Văn Quế (1997), Giám đốc thẩm, tái thẩm về hình sự- những vấn đề lý luận và thực tiễn; Phạm Thanh Bình (1997), "Một số vấn đề xung quanh các quyết định giám đốc thẩm", Tạp chí Nhà nước và pháp luật; Nguyễn Văn Hiện (1997), "Vấn đề thực tiễn, lý luận và yêu cầu hoàn thiện thẩm quyền xét xử giám đốc thẩm các vụ án hình sự của Tòa án các cấp", Tạp chí Tòa án nhân dân; Nguyễn Đức Mai (1994), "Thẩm quyền của Tòa án cấp giám đốc thẩm", 2 Tạp chí Tòa án nhân dân; Đinh Văn Quế (2004), "Những quy định mới của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 về thủ tục giám đốc thẩm và tái thẩm một số vấn đề về giám đốc thẩm hình sự; những quy định mới của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 về thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm; thủ tục giám đốc thẩm trong luật tố tụng hình sự Việt Nam ...Nhưng có lẽ chưa ai nghiên cứu sâu, toàn diện và đặt giám đốc thẩm trong định hướng chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 của Nghị quyết 49 Bộ chính trị. Vì vậy, từ những lý do nêu trên chúng tôi chọn: “ Giám đốc thẩm – một số vấn đề lý luận và thực tiễn” làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình 2. Mục đích của đề tài. 2.1. Về mặt lý luận. Làm sáng tỏ những vấn đề lý luận liên quan đến chế định Giám đốc thẩm trong tố tụng hình sự. Góp phần hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự nước ta trong bối cảnh cải cách tư pháp trên tinh thần của Nghị quyết số 48/NQ-TW ngày 24/5/2005 và Nghị quyết số 49/NQ-TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị nhằm xây dựng tại Việt Nam hệ tố tụng hoàn chỉnh, tiến bộ và vì con người. Là tài liệu tham khảo cho việc học tập, nghiên cứu. 2.2. Về mặt thực tiễn. Thứ nhất, trong quá trình cải cách tư pháp, việc nghiên cứu chế định giám đốc thẩm giúp chúng ta nhìn nhận lại thực tiễn xét xử tại Việt Nam trong thời gian qua và xác định một bước đi đúng đắn cho nền tư pháp Việt Nam với mong muốn đưa Toà án thực sự trở thành cơ quan độc lập, là linh hồn của Nhà nước pháp quyền. 3 Thứ hai, nghiên cứu để tìm ra các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động xét xử nói chung và giám đốc thẩm nói riêng từ đó đưa ra các giải pháp khắc phục hạn chế, nâng cao chất lượng giám đốc thẩm. 3. Phạm vi nghiên cứu. Trong khuôn khổ của luận văn này, tác giả tập trung nghiên cứu các vấn đề sau: Làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận về giám đốc thẩm như: đặc điểm, khái niệm, ý nghĩa của giám đốc thẩm trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Những quy định của pháp luật thực định thể hiện nội dung của chế định giám đốc thẩm cũng như nghiên cứu thực tiễn áp dụng chế định này trong hoạt động giám đốc thẩm ở Việt Nam trên cơ sở đó có đối chiếu với pháp luật tố tụng hình sự của một số nước trên thế giới. Nguyên nhân của thực trạng giám đốc thẩm ở Việt Nam những năm qua và đưa ra các giải pháp nâng cao hiệu quả của hoạt động giám đốc thẩm trước yêu cầu của cải cách tư pháp. 4. Phương pháp nghiên cứu. Ngoài phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu chung là chủ nghĩa Mác - Lê nin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm của Đảng cộng sản Việt Nam về Nhà nước và pháp luật thì công trình nghiên cứu về pháp luật tố tụng hình sự còn sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh, lịch sử… 5. Cơ cấu luận văn: 4 Ngoài lời mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo thì luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về giám đốc thẩm. Chương 2: Thực trạng giám đốc thẩm ở Việt Nam. Chương 3: Nguyên nhân và các giải pháp nâng cao hiệu quả giám đốc thẩm. Do hạn chế về khuôn khổ luận văn, thời lượng và tài liệu tham khảo cũng như kiến thức pháp lý của bản thân cho nên luận văn không tránh khỏi những thiếu sót nhất định. Tác giả rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến của các nhà khoa học, các thầy, cô và các bạn để cho luận văn được hoàn thiện hơn. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ GIÁM ĐỐC THẨM 1.1. KHÁI NIỆM GIÁM ĐỐC THẨM 5 Trong quá trình giải quyết vụ án các cơ quan tiến hành tố tụng có nhiệm vụ áp dụng mọi biện pháp của luật tố tụng hình sự qui định nhằm chủ động phòng ngừa, ngăn chặn tội phạm, phát hiện chính xác, nhanh chóng và xử lý công minh, kịp thời mọi hành vi phạm tội, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội. Tuy nhiên, trên thực tế không phải tất cả các bản án đã có hiệu lực pháp luật thì vụ án đều đã được giải quyết khách quan, công bằng, đúng người, đúng tội mà có một số trường hợp vẫn còn phát hiện ra các tình tiết mới làm thay đổi tính chất của vụ án hoặc phát hiện ra những sai lầm nghiêm trọng trong việc áp dụng pháp luật nên việc khắc phục những sai lầm, khiếm khuyết của các cơ quan tiến hành tố tụng trong quá trình giải quyết vụ án là việc làm cần thiết mang tính tất yếu được qui định trong Luật tố tụng hình sự. Sai lầm của bản án hoặc quyết định của Toà án được thể hiện theo hai hướng: để lọt tội phạm (là bỏ lọt hành vi phạm tội và kẻ phạm tội) và làm oan người vô tội ( xét xử người không có tội, tội nhẹ xử nặng không tương xứng với tính chất và mức độ nguy hiểm do người có hành vi phạm tội gây ra; hành vi của họ không cấu thành tội phạm hình sự). Điều đó gây thiệt hại đến lợi ích của bị cáo và những người tham gia tố tụng khác, ảnh hưởng đến uy tín của các cơ quan tiến hành xét xử, gây mất niềm tin trong nhân dân, vi phạm các nguyên tắc của BLTTHS (như nguyên tắc xác định sự thật của vụ án, nguyên tắc đảm bảo quyền bất khả xâm phạm về thân thể của công dân..v.v.). Những sai lầm được phát hiện từ những bản án hoặc quyết định của Toà án đã có hiệu lực pháp luật do những nguyên nhân khách quan hoặc chủ quan và nó tồn tại như một quy luật. Bởi lẽ, nhận thức chân lý là một qúa trình phản ánh nhận thức của con người từ chưa biết đến biết, biết ít đến biết nhiều, từ hiện tượng đến bản chất. Đó là quá trình trải qua hai giai đoạn tất yếu từ nhận thức cảm tính (trực quan sinh động) đến nhận thức lý tính ( tư duy trừu 6 tượng), từ việc thu thập, kiểm tra chứng cứ đến việc đánh giá tổng hợp các chứng cứ đã thu thập được nhằm làm rõ tình tiết của vụ án. Mặt khác, nhận thức còn là một quá trình mâu thuẫn: giữa biết ít và biết nhiều, biết chưa đầy đủ và biết đầy đủ và phải đặt các sự vật hiện tượng trong mối quan hệ tổng thể, luôn vận động biến đổi nên nó phụ thuộc rất nhiều vào các chủ thể của quá trình nhận thức. Do vậy, có những nhận thức sai lầm là không tránh khỏi. Để khắc phục tình trạng này thì vấn đề đi giải quyết những sai lầm đó là mang tính tất yếu, là yêu cầu khách quan đặt ra đối với Toà án và các cơ quan tiến hành tố tụng khác. Theo pháp luật hiện hành quy định nghĩa vụ chứng minh nhằm làm sáng tỏ bản chất của vụ án thuộc về trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng còn người bị kết án có quyền nhưng không buộc phải chứng minh là mình vô tội. Qui định như vậy, bởi vì quan hệ pháp luật hình sự là mối quan hệ giữa Nhà nước và người phạm tội. Nhà nước với tư cách là chủ thể của mối quan hệ pháp luật hình sự có quyền quy định hành vi nào là tội phạm đồng thời buộc người có hành vi phải gánh chịu những hậu quả pháp lý bất lợi bằng bản án của Toà án hoặc các quyết định của cơ quan có thẩm quyền. Trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền để truy cứu trách nhiệm của một người buộc Nhà nước phải có những chứng cứ chứng minh hành vi của họ là phạm tội và đi ngược lại với lợi ích của xã hội. Nếu các cơ quan tiến hành tố tụng không chứng minh được hành vi phạm tội của họ thì không thể buộc tội và truy cứu trách nhiệm hình sự họ. Để việc thu thập chứng cứ chứng minh hành vi phạm tội của một người nào đó đạt hiệu quả Nhà nước lập ra các cơ quan chuyên trách làm nhiệm vụ chứng minh tội phạm. Ở Việt Nam các cơ quan đó là cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Toà án. Các cơ quan này có nhiệm vụ phải áp dụng các biện pháp cần thiết để xác định sự thật của vụ án một cách khách quan, toàn diện và đầy 7 đủ, đúng người, đúng tội, làm rõ những chứng cứ xác định có tội và những chứng cứ xác định vô tội, những tình tiết tăng nặng, những tình tiết giảm nhẹ trách nhiện hình sự. Khi các cơ quan tiến hành tố tụng thực hiện nghĩa vụ chứng minh, pháp luật quy định cho các cơ quan này được áp dụng các biện pháp thu thập chứng cứ cần thiết, phù hợp với nhiệm vụ chứng minh tội phạm đồng thời phải đảm bảo tôn trọng các quyền tự do của công dân. Nhưng trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử nếu có giai đoạn một trong những cơ quan tiến hành tố tụng mắc sai lầm mà bản án hoặc quyết định của Toà án đã có hiệu lực pháp luật mới phát hiện ra sai lầm đó thì nghĩa vụ khắc phục phải là các cơ quan tiến hành tố tụng. Người bị kết án không có nghĩa vụ chứng minh là mình vô tội nhưng có quyền đưa ra các chứng cứ và yêu cầu để chứng minh là mình không có tội. Khi bản án hoặc quyết định của Toà án đã có hiệu lực pháp luật mới phát hiện có sai lầm thì tuỳ theo từng hình thức và mức độ của sai lần đó mà chia thành các dạng khác nhau thông thường được luật tố tụng hình sự các nước phân chia làm hai loại: Thứ nhất, phát hiện ra các tình tiết mới của vụ án mà trong các giai đoạn tố tụng trước đó không xác đụnh được; Thứ hai, phát hiện ra những vi phạm pháp luật trong qúa trình giải quyết vụ án của các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng. Đối với những bản án hoặc quyết định đã có hiệu lực pháp luật nhưng phát hiện có những tình tiết mới có thể làm thay đổi cơ bản nội dung của bản án hoặc quyết định mà trong quá trình giải quyết vụ án chưa xác định được. Những tình tiết mới này do những người tiến hành tố tụng không phát hiện và xác định được khi giải quyết vụ án và nó ảnh hưởng đến tính khách quan của vụ án thì được được xét lại theo trình tự tái thẩm. Khi tiến hành theo thủ tục 8 này thì bản án hoặc quyết định đó có thể được điều tra lại, truy tố lại hoặc xét xử lại. Đối với những bản án hoặc quyết định đã có hiệu lực pháp luật nhưng phát hiện có những vi phạm pháp luật thì được tiến hành theo trình tự giám đốc thẩm. Giám đốc thẩm không phải là một cấp xét xử mà chỉ là một thủ tục đặc biệt của tố tụng hình sự. Thủ tục này chỉ có thể tiến hành khi có kháng nghị của những cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng có thẩm quyền. Tuy nhiên, không phải tất cả các vi phạm pháp luật trong quá trình giải quyết vụ án được phát hiện đều là căn cứ để xem xét lại bản án theo thủ tục giám đốc thẩm mà chỉ là những vi phạm nghiêm trọng ảnh hưởng tới tính khách quan của bản án. Qui định này nhằm đảm bảo sự ổn định của các bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật nên nhưng vi phạm không nghiem trọng, không ảnh hưởng nhiều tới tính khách quan của vụ án và đặc biệt là ảnh hưởng tới trách nhiệm hình sự của người bị kết án thì thì không được xem xét lại theo thủ tục giám đốc thẩm. Việc “xét lại” bản án đã có hiệu lực pháp luật của cấp giám đốc thẩm được hiểu đó là hoạt động thẩm tra, xem xét lại tính hợp pháp và tính có căn cứ của bản án hoặc quyết định đó có phù hợp với các quy định của luật hình sự không và quá trình giải quyết vụ án các cơ quan tiến hành tố tụng có tuân thủ những qui định của luật tố tụng hình sự không. Khi xác định tính hợp pháp phải xem xét một số vấn đề như: việc định tội có đúng tội danh quy định trong BLHS không? Căn cứ quy định hình phạt có đúng không? áp dụng các tình tiết giảm nhẹ, tình tiết tăng nặng có đúng với quy định Luật hình sự không, phần kết luận của bản án hoặc quyết định đó có phù hợp với các tình tiết khách quan của vụ án, các chứng cứ, tình tiết được thẩm tra, xác minh tại phiên tòa không… 9 Như vậy, giữa thủ tục giám đốc thẩm và tái thẩm tuy có điểm chung là cùng xét lại bản án hoặc quyết định đã có hiệu lực pháp luật nhưng phát hiện ra sai lầm ảnh hưởng tới tính khách quan của vụ án và trách nhiệm hình sự đối với người bị kết án nhưng khác nhau ở chỗ nếu phát hiện ra tình tiết mới làm thay đổi bản chất vụ án thì xem xét lại theo thủ tục tái thẩm còn nếu phát hiện có vi phạm pháp luật nghiêm trọng trong qúa trình giải quyết vụ án thì được xem xét lại theo thủ tục giám đốc thẩm. Chính sự khác biệt này của hai thủ tục đã quyết định nội dung việc xem xét và phán quyết của bản án tái thẩm và giám đốc thẩm. Nếu như quyết định tái thẩm liên quan đến nội dung của bản án hoặc quyết định đã có hiệu lực của Toà án thì bản án quyết định giám đốc thẩm chỉ xác định có hay không có vi phạm pháp luật trong qúa trình giải quyết vụ án. Giám đốc thẩm cũng khác với giám đốc xét xử. Giám đốc xét xử là việc Tòa án cấp trên kiểm tra hoạt động xét xử của TAND cấp dưới về công tác xét xử thông qua đó kịp thời uốn nắn, sửa chữa hoặc hủy bỏ những sai lầm, thiếu sót nhằm đảm bảo bản án được ban hành đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Giám đốc xét xử bao gồm nhiều hoạt động khác nhau như: Kiểm tra, phát hiện những thiếu sót thông qua đoàn thanh tra; giải quyết các khiếu nại, tố cáo của cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội, bị cáo, người bị hại, người có quyền lợi- nghĩa vụ liên quan và của các công dân khác; thẩm định lại các bản án hoặc quyết định của Tòa án cấp dưới; kháng nghị bản án hoặc quyết định đã có hiệu lực pháp luật theo thủ tục giám đốc thẩm hoặc tái thẩm; thực hiện xét xử giám đốc thẩm; hướng dẫn Tòa án các cấp áp dụng thống nhất pháp luật; tổng kết kinh nghiệm hàng năm của TAND tối cao. Như đã phân tích, thì tính chất của thủ tục giám đốc thẩm là xét lại bản án hoặc quyết định đã có hiệu lực pháp luật nhưng bị kháng nghị vì phát hiện có vi phạm pháp luật nghiêm trọng trong việc xử lý vụ án. Tính chất này của 10 giám đốc thẩm là một trong những căn cứ để phân biệt với thủ tục phúc thẩm cũng như thủ tục tái thẩm trong tố tụng hình sự. Một vấn đề được đặt ra là để xác định được vi phạm nghiêm trọng trong quá trình giải quyết vụ án thì cơ chế phát hiện, trình tự, thủ tục mà toà án và các cơ quan tiến hành tố tụng phải tuân theo là gì để hướng tới mục đích khắc phục sai lầm, trả lại sự khách quan, công bằng cho cho những đối tượng liên quan đến vụ án. Những nội dung này được qui định trong luật tố tụng hình sự các nước và tuỳ theo đặc điểm kinh tế, xã hội, pháp luật cũng như tình hình đấu tranh chống tội phạm của mỗi quốc gia mà có những qui định cho phù hợp. Việc phát hiện vi phạm pháp luật của các cơ quan tiến hành tố tụng trong quá trình giải quyết vụ án pháp luật các nước đều qui định cho mọi công dân, các cơ quan nhà nước và tổ chức xã hội, nhưng trước hết thuộc về người bị kết án, cơ quan công tố và cơ quan toà án. Qui định này xuất phát từ quyền được giám sát đối với hoạt động của cơ quan nhà nước nói chung và và các cơ quan tiến hành tố tụng trong hoạt động tư pháp nói riêng của công dân và xã hội. Ở nước ta theo qui định tại điều 274 BLTTHS thì: “ Người bị kết án, cơ quan, tổ chức và mọi công dân có quyền phát hiện những vi phạm pháp luật trong các bản án và quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật và thông báo cho những người có quyền kháng nghị quy định tại Điều 275 của Bộ luật này. Trong trường hợp phát hiện thấy những vi phạm pháp luật trong bản án hoặc quyết định của Toà án đã có hiệu lực pháp luật, Viện kiểm sát, Tòa án phải thông báo cho người có quyền kháng nghị quy định tại Điều 275 của Bộ luật này”. Chủ thể của quyền phát hiện vi phạm pháp luật đối những bản án và quyết định có hiệu lực của toà án rất rộng, có thể nói đó là quyền của tất cả xã hội nhưng việc xác định và chấp nhận sự phát hiện đó lại thuộc về một số cơ quan tiến hành tố tụng, thông thường là thuộc về toà án cấp trên của toà án đã 11 ra bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật mà có vi phạm. Do đặc điểm về cơ cấu tổ chức của hệ thống cơ quan nhà nước ta nên Viện kiểm sát ngoài chức năng thực hành quyền công tố còn có chức năng kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự. Vì vậy, việc xem xét và chấp nhận phát hiện vi phạm của bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật được luật tố tụng hình sự được qui định đối với cả những người có thẩm quyền của cơ quan toà án và viện kiểm sát. Việc chấp nhận phát hiện vi phạm của bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật được thể hiện bằng quyết định kháng nghị của người có thẩm quyền theo qui định của pháp luật và phải dựa trên những căn cứ nhất định. Thông thường, luật tố tụng hình sự các nước qui định căn cứ kháng nghị thuộc về bốn nhóm vấn đề, đó là: 1/ Thủ tục điều tra, xét hỏi tại phiên toà phiến diện hoặc không đầy đủ; 2. Kết luận trong bản án hoặc quyết định không phù hợp với những tình tiết khách quan của vụ án; 3. Có sự vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng trong khi điều tra, truy tố hoặc xét xử; 4. Có những sai lầm nghiêm trọng trong việc áp dụng Bộ luật hình sự. Nội dung của những căn cứ này thực chất là những biểu hiện của việc phạm pháp luật trong các bản án quyết định có hiệu lực pháp luật của toà án. Sau khi bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật của toà án bị kháng nghị thì được xem xét lại theo thủ tục giám đốc thẩm. Việc thẩm tra, xem xét những bản án, quyết định bị kháng nghị theo trình tự giám đốc thẩm được tiến hành theo các qui định của luật tố tụng hình sự nhằm xác định lại sự thật khách quan vụ án. Tuy nhiên, cũng cần lưu ý là Hội đồng giám đốc thẩm không xử lại bản án mà chỉ xem xét và xác nhận có hay không sự vi phạm pháp luạt ở các bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật. Vì vậy, các quyết định của Hội đồng giám đốc thẩm thường là: 1/ Không chấp nhận kháng nghị và giữa nguyên bản án hoặc quyết định đã có hiệu lực pháp luật, đây là sự khẳng định không có sự vi phạm nghiêm trong trong bản án có hiệu lực pháp 12 luật, việc kháng nghị là không có căn cứ. 2/ Huỷ bản án hoặc quyết định đã có hiệu lực pháp luật và đình chỉ vụ án, trường hợp này được coi là có sự vi phạm pháp luật nghiêm trọng dẫn đến việc giải quyết vụ án không khách quan, sự việc phạm tội không xẩy ra hoặc có sự việc phạm tội nhưng hành vi của người bị kết án không cấu thành tội phạm. Vì vậy, bản án có hiệu lực pháp luật bị Hội đồng giám đốc thẩm ra quyết định hủy đồng thời với quyết định đình chỉ vụ án. 3/ Huỷ bản án hoặc quyết định đã có hiệu lực pháp luật để điều tra lại hoặc xét xử lại. Đây là trường hợp Hội đồng giám đốc thẩm xác nhận và khẳng định có sự vi phạm pháp luật nghiêm trọng trong hoạt động điều tra, truy tố, xét xử và cần phải tiến hành lại ở các giai đoạn này để đảm bảo tính khách quan của vụ án. Quyết định của Hội đồng giám đốc thẩm là chung thẩm không bị kháng nghị và có hiệu lực thi hành ngay sau khi quyết định đó được tuyên. Đây là hậu quả pháp lý của thủ tục giám đốc thẩm trong tố tụng hình sự buộc các bên liên quan phải thi hành. Đồng thời, quyết định của Hội đồng giám đốc thẩm còn có ý nghĩa khắc phục những vi phạm, sai lầm của các hoạt động tố tụng trước đó, trả lại sự khách quan, công bằng cho vụ án. Từ những phân tích ở trên chúng ta có thể thấy giám đốc thẩm có những đặc điểm sau: Thứ nhất, Giám đốc thẩm là sự khắc phục những sai lầm của các hoạt động điều tra, truy tố, xét xử đối với những bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật. Thứ hai, Thủ tục giám đốc thẩm chỉ được tiến hành khi có sự phát hiện và khẳng định có vi phạm của bản án có hiệu lực pháp luật và được nnhững người có thẩm quyền kháng nghị dựa trên những căn cứ được qui định trong luật. 13 Thứ ba, giám đốc thẩm không phải là một giai đoạn mà chỉ là thủ tục của tố tụng hình sự nhằm xem xét, khẳng định vi phạm của bản án có hiệu lực pháp luật. Trước yêu cầu cải cách tư pháp những năm gần đây, khoa học pháp lý tố tụng hình sự nước ta đã có những nghiên cứu tương đối toàn diện làm sáng tỏ cơ sở lý luận cho việc đổi mới của hoạt động tư pháp. Tuy nhiên, việc đưa ra khái niệm khoa học về giám đốc thẩm còn rất kiêm tốn, ngoài định nghĩa ở hai Bộ luật tố tụng hình sự 1988 và 2003 thì các nghiên cứu về tố tụng hình sự còn ít đề cập. Điều 241 BLTTHS 1988 quy định: “Giám đốc thẩm là xét lại bản án hoặc quyết định đã có hiệu lực pháp luật nhưng bị kháng nghị vì phát hiện có vi phạm pháp luật trong việc xử lý vụ án”. Với quy định này dễ dẫn tới cách hiển là bất kỳ vi phạm pháp luật nào cũng có thể được giải quyết theo thủ tục giám đốc thẩm. Để khắc phục những hạn chế đó tại Điều 272 BLTTHS 2003 đưa ra khái niệm giám đốc thẩm: “Giám đốc thẩm là xét lại bản án hoặc quyết định đã có hiệu lực pháp luật nhưng bị kháng nghị vì phát hiện có vi phạm pháp luật nghiêm trọng trong việc xử lý vụ án”, nếu có vi phạm pháp luật nhưng chưa nghiêm trọng thì không bị kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm. Những định nghĩa nêu trên của Bộ luật tố tụng hình sự 1988 và BLTTHS 2003 đã nêu được tính chất, căn cứ và nội dung của việc kháng nghị để bản án có hiệu lực pháp luật được xem xét lại theo thủ tục giám đốc thẩm. Tuy nhiên, định nghĩa này còn thiếu những đặc điểm quan trọng của giám đốc thẩm với tư các là một thủ tục đặc biệt của tố tụng hình sự nhằm khắc phcụ nhưng vi phạm, sai lẩm trong quá trình giải quyết vụ án. Vì vậy, từ sự phân tích của minh tại mục này, chúng tôi đưa khái niệm về giám đốc thẩm như sau: Giám đốc thẩm là một thủ tục của Luật tố tụng 14 hình nhằm xác định và khắc phục vi phạm, sai lầm nghiêm trọng trong bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật của toà án dựa trên những căn cứ kháng nghị của người có thẩm quyền theo qui định của pháp luật. Như vậy, thủ tục giám đốc thẩm được quy định với mục đích nhằm kịp thời sửa chữa khắc phục những sai lầm trong bản án hoặc quyết định đã có hiệu lực pháp luật khi có kháng nghị của người có thẩm quyền. Việc sửa chữa được thực hiện thông qua quyết định của Hội đồng giám đốc thẩm. Bằng các quyết định của mình Hội đồng giám đốc thẩm khắc phục gián tiếp bằng việc hủy án hoặc quyết định đã có hiệu lực pháp luật để điều tra lại, xét xử lại hoặc đình chỉ vụ án. Thông qua hoạt động đó Tòa án cấp giám đốc thẩm thực hiện mục đích bảo vệ lợi ích xã hội, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân tránh bỏ lọt tội phạm, làm oan người vô tội. Ngoài những mục đích trên giám đốc thẩm có ý nghĩa rất lớn trong hoạt động tổng kết xét xử của ngành Tòa án hàng năm. Kết qủa thống kê toàn ngành giúp cho Hội đồng thẩm phán TAND tối cao đề ra các Nghị quyết hoặc phối hợp với các cơ quan hữu quan ra Thông tư liên tịch hướng dẫn Tòa án các cấp trong hoạt động xét xử. Qua việc giám đốc thẩm, Tòa án phát hiện ra những quy định bất hợp lý của BLHS và BLTTHS để kịp thời có những kiến nghị nhằm sửa đổi bổ sung cho phù hợp với thực tiễn. 1.2. LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CÁC QUY PHẠM PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VỀ THỦ TỤC GIÁM ĐỐC THẨM Ở VIỆT NAM. Trong quá trình nghiên cứu chế định giám đốc thẩm thì việc nghiên cứu một cách khoa học và đầy đủ có hệ thống quá trình hình thành và phát triển các quy phạm pháp luật tố tụng hình sự về thủ tục giám đốc thẩm là thực sự cần thiết. Nó cung cấp cho chúng ta một kiến thức pháp lý, khoa học để từ đó 15