Tài liệu Giải pháp đẩy mạnh áp dụng cơ giới hoá trong sản xuất lúa trên địa bàn huyện kiến thụy thành phố hải phòng

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ---------- ---------- ĐỖ XUÂN KHƯƠNG GIẢI PHÁP ĐẨY MẠNH ÁP DỤNG CƠ GIỚI HOÁ TRONG SẢN XUẤT LÚA TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN KIẾN THỤY THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ KINH TẾ HÀ NỘI, NĂM 2015 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ---------- ---------- ĐỖ XUÂN KHƯƠNG GIẢI PHÁP ĐẨY MẠNH ÁP DỤNG CƠ GIỚI HOÁ TRONG SẢN XUẤT LÚA TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN KIẾN THỤY THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG CHUYÊN NGÀNH : QUẢN LÝ KINH TẾ MÃ SỐ : 60.34.04.10 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. NGÔ THỊ THUẬN HÀ NỘI, NĂM 2015 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận văn là trung thực, khách quan và chưa từng dùng bảo vệ để lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn đã được cám ơn,các thông tin trích dẫn trong luận văn này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hải Phòng, ngày 30 tháng 9 năm 2015 Tác giả luận văn Đỗ Xuân Khương Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Kinh tế Page i LỜI CẢM ƠN Để thực hiện và hoàn thành luận văn này, ngoài sự nỗ lực của bản thân, tôi đã nhận được sự quan tâm, giúp đỡ tận tình, sự đóng góp quý báu của nhiều cá nhân và tập thể. Trước tiên, tôi xin trân trọng gửi lời cảm ơn tới các thầy cô giáo Khoa Kinh tế & Phát triển nông thôn và Bộ môn Phân tích định lượng, Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc đến PGS.TS.Ngô Thị Thuận đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo và giúp đỡ tôi trong suốt thời gian tôi thực hiện luận văn. Tôi cũng xin trân trọng cảm ơn các ban ngành của thành phố Hải Phòng, huyện Kiến Thụy đã tạo điều kiện giúp đỡ, cung cấp số liệu, tư liệu khách quan giúp tôi hoàn thành luận văn này. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp và người thân đã động viên, tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện đề tài nghiên cứu. Một lần nữa tôi xin trân trọng cảm ơn! Hải Phòng, ngày 30 tháng 9 năm 2015 Tác giả luận văn Đỗ Xuân Khương Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Kinh tế Page ii MỤC LỤC Lời cam đoan i Lời cảm ơn ii Mục lục iii Danh mục các từ viết tắt vi Danh mục bảng vii PHẦN I MỞ ĐẦU 1 1.1 Tính cấp thiết của đề tài 1 1.2 Mục tiêu nghiên cứu 2 1.2.1 Mục tiêu chung 2 1.2.2 Mục tiêu cụ thể 3 1.3 Câu hỏi nghiên cứu 3 1.4 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3 1.4.1 Đối tượng nghiên cứu 3 1.4.2 Phạm vi nghiên cứu 4 PHẦN II CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 5 2.1 Cơ sở lý luận của đề tài 5 2.1.1 Một số khái niệm cơ bản 5 2.1.2 Ý nghĩa cơ giới hóa trong sản xuất lúa 6 2.1.3 Nội dung cơ giới hóa trong sản xuất lúa 7 2.1.4 Các yếu tố ảnh hưởng đến quá trình cơ giới hóa trong sản xuất lúa 12 2.1.5 Các chủ trương chính sách của Đảng và Nhà nước về cơ giói hóa trong sản xuất lúa 2.2 13 Thực tiễn áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa trên thế giới và ở Việt Nam 18 2.2.1 Kinh nghiệm áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa ở một số nước trên thế giới 18 2.2.2 Kinh nghiệm cơ giới hóa trong sản xuất lúa tại Việt Nam 28 2.2.3 Bài học từ kinh nghiệm của các nước trên thế giới và ở Việt Nam 34 2.3 Các công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Kinh tế 35 Page iii 2.3.1 Đề án tái cơ cấu ngành nông nghiệp theo hướng nâng cao giá trị gia tăng và phát triển bền vững 35 2.3.2 Chiến lược quốc gia sau thu hoạch lúa, ngô, đậu tương và lạc đến năm 2020 35 2.3.3 Làm thế nào để ứng dụng cơ giới hóa trong sản xuất nông nghiệp một cách hiệu quả ở ĐBSCL 36 PHẦN III PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 3.1 38 Đặc điểm cơ bản huyện Kiến Thụy 38 3.1.1 Điều kiện tự nhiên 38 3.1.2 Điều kiện kinh tế xã hội 41 3.2 48 Phương pháp nghiên cứu 3.2.1 Khung phân tích 48 3.2.2 Phương pháp chọn điểm khảo sát 49 3.2.3 Phương pháp thu thập số liệu 50 3.2.4 Phương pháp phân tích số liệu 50 3.2.5 Phương pháp phân tích 50 3.2.6 Hệ thống các chỉ tiêu nghiên cứu 51 PHẦN IV KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN 53 4.1 Thực trạng áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa trên địa bàn huyện Kiến Thụy 53 4.1.1 Tổng quan về sản xuất lúa ở huyện Kiến Thụy 53 4.1.2 Thực trạng áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa huyện Kiến Thụy 57 4.1.3 Đánh giá kết quả áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa huyện Kiến Thụy 66 4.1.4 Nhược điểm của việc áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa trên địa bàn huyện Kiến Thụy 4.2 75 Các yếu tố ảnh hưởng đến áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất trên địa bàn huyện Kiến Thụy 79 4.2.1 Địa hình canh tác lúa 80 4.2.2 Khí hậu và thời tiết 82 4.2.3 Số lượng và chất lượng lao động trong canh tác lúa 82 4.2.4 Sự liên kết trong sản xuất lúa 84 Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Kinh tế Page iv 4.2.5 Vốn đầu tư 86 4.2.6 Hiệu quả đầu tư dịch vụ cơ giới 87 4.2.7 Tập quán sản xuất 90 4.3 Giải pháp đẩy mạnh áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa trên địa bàn huyện Kiến Thụy 91 4.3.1 Căn cứ đề xuất 91 4.3.2 Các giải pháp cụ thể 93 PHẦN V KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 103 5.1 Kết luận 103 5.2 Kiến nghị 104 5.2.1 Đối với Nhà nước 104 5.2.2 Đối với huyện Kiến Thụy 105 TÀI LIỆU THAM KHẢO 106 Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Kinh tế Page v DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Nghĩa đầy đủ BQ Bình quân BQLĐ : Bình quân lao động BVTV : Bảo vệ thực vật CC : Cơ cấu ĐVT : Đơn vị tính GĐLH : Gặt đập liên hoàn HTX : Hợp tác xã LĐ : Lao động NHNN : Ngân hàng nông nghiệp NN : Nông nghiệp NN&PTNT : Nông nghiệp và phát triển nông thôn QĐ : Quyết định SL : Sản lượng UBND : Ủy ban nhân dân XD : Xây dựng Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Kinh tế Page vi DANH MỤC BẢNG Số bảng 2.1 Tên bảng Trang Tỷ lệ % các nguồn động lực khác nhau trong nông nghiệp Ấn Độ thay đổi qua các năm 25 3.1 Tình hình sử dụng đất đai của huyện Kiến Thụy năm 2012 – 2014 40 3.2 Tình hình phát triển và cơ cấu kinh tế huyện Kiến Thụy năm 2012 – 2014 43 3.3 Tình hình dân số - lao động huyện Kiến Thụy qua các năm 2012 – 2014 47 3.4 Diện tích đất, dân số của ba xã chọn năm 2014 49 4.1 Sản xuất lúa huyện Kiến Thụy qua các năm 53 4.2 Số lượng máy cơ giới được áp dụng trong sản xuất lúa tại huyện Kiến Thụy tính đến thời điểm cuối năm 2014 4.3 61 Số lượng máy cơ giới được áp dụng trong sản xuất lúa tại 3 xã đến thời điểm cuối năm 2014 4.4 63 Diện tích gieo trồng cơ giới hóa các khâu sản xuất lúa huyện Kiến Thụy năm 2014 65 4.5 Một số chỉ tiêu thực hiện sản xuất lúa tập trung của huyện Kiến Thụy 67 4.6 So sánh năng suất lao động trong các hình thức gieo cấy lúa 68 4.7 Chi phí gieo cấy 71 4.8 So sánh chi phí đoạn thu hoạch 72 4.9 Ảnh hưởng của phương pháp thu hoạch đến tổn thất thu hoạch 73 4.10 Năng suất lúa đối với các loại hình sản xuất lúa khác nhau 74 4.11 Đánh giá tổng hợp hiệu quả cơ giới 75 4.12 Tổn thất trong sản xuất lúa 78 4.13 Yếu tổ ảnh hưởng đến cơ giới hóa trong sản xuất lúa huyện Kiến Thụy 80 4.14 Số lượng lao động tại các hộ điều tra 83 4.15 Chi phí và tình hình hoạt động của máy GĐLH DC60 87 4.16 Hiệu quả đầu tư máy GĐLH CD60 89 4.17 Phân tích ma trận SWOT 92 4.18 Định hướng cơ giới hóa đến năm 2015, 2020 93 Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Kinh tế Page vii PHẦN I MỞ ĐẦU 1.1 Tính cấp thiết của đề tài Nền kinh tế nước ta đang hội nhập với kinh tế thế giới và khu vực, trong đó hội nhập lĩnh vực nông nghiệp được Đảng và Nhà nước ta đặc biệt quan tâm. Quá trình hội nhập vấn đề nâng cao được chất lượng và khả năng cạnh tranh của các sản phẩm trong đó có nông sản là bài toán khó khăn. Trong những năm qua Chính phủ đã thực hiện nhiều giải pháp để thúc đẩy quá trình hội nhập và nhận thấy vấn đề cơ giới hoá nông nghiệp là yếu tố tác động trực tiếp việc nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm, không chỉ thế cơ giới hoá nông nghiệp đã góp phần thay đổi cơ cấu lao động nông nghiệp, tăng thu nhập đáng kể cho dân cư nông thôn. Hơn thế nữa, cơ giới hóa nông nghiệp đã góp phần thực hiện chủ trương Công nghiệp hóa – Hiện đại hóa đất nước. Thành phố Hải Phòng được Bộ Chính trị xác định là địa phương đi đầu trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, cơ bản trở thành thành phố công nghiệp văn minh hiện đại trước năm 2020. Vì vậy, ngay sau khi Trung ương Đảng ban hành Nghị quyết số 26-NQ/TW ngày 15/8/2009 về nông nghiệp, nông thôn, nông dân, thành phố Hải Phòng là địa phương đi đầu áp dụng cơ giới hóa vào sản xuất nông nghiệp, tỷ lệ cơ giới hóa đến năm 2010 khâu làm đất đạt 85%, say sát đạt 100%, vận chuyển đạt 50%, tưới tiêu đạt 85% và với 3300 máy tuốt lúa (Ủy ban nhân dân thành phố Hải Phòng, 2012). Giai đoạn 2011-2015, thành phố tiếp tục tập trung hiện đại hóa các khâu trong sản xuất, quan tâm đến các khâu gieo cấy, bảo vệ thực vật, thu hoạch, bảo quản bằng phương tiện máy có công suất cao hơn, hiện đại hơn và thay dần phương tiện lạc hậu. Đến nay, tất cả các địa phương đã có mô hình cơ giới hóa đồng bộ trong sản xuất lúa từ gieo cấy đến thu hoạch, vận chuyển; đặc biệt có xã đã áp dụng cơ giới hóa đồng bộ trong tất cả các khâu trong sản xuất lúa. Trong những năm qua, huyện Kiến Thụy là điển hình trong sản xuất nông nghiệp thành phố, triển khai thành công nhiều mô hình cánh đồng mẫu lớn, cơ giới Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Kinh tế Page 1 hóa đồng bộ, cánh đồng mẫu lớn sản xuất lúa chất lượng cao gắn với tiêu thụ, hợp tác xã hoạt động có hiệu quả. Ngoài ra, huyện có truyền thống trong sản xuất nông nghiệp, đặc biệt trong công tác chỉ đạo sản xuất và tư duy phát triển nông nghiệp tiên tiến. Cả hệ thống chính trị huyện Kiến Thụy đã vào cuộc thực hiện nhiều giải pháp để thức đẩy việc áp dụng cơ giới hóa vào sản xuất, đưa tiến bộ khoa học kỹ thuật nhằm thực hiện mục tiêu an sinh xã hội nâng cao thu nhập cho người dân, tăng năng suất lúa để hoàn thành nhiệm vụ kinh tế - xã hội được thành phố giao hàng năm, hơn nữa để đạt được mục tiêu Nghị quyết số 29-NQ/TU ngày 25/11/2009 của Ban Thường vụ Thành ủy khóa XIII “Về xây dựng và phát triển huyện Kiến Thụy đến năm 2015, định hướng đến năm 2020”. Khoảng thời gian đến năm 2020 không còn dài, huyện Kiến Thụy cũng như các địa phương khác đang chịu chung sức ép cùng thành phố hoàn thành công nghiệp hóa, hiện đại hóa trước năm 2020; trong đó công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp nói chung và cơ giới hóa trong sản xuất lúa nói riêng là yêu cầu tất yếu của quá trình. Theo định hướng của Ủy ban nhân dân thành phố về phát triển kinh tế xã hội huyện Kiến Thụy, vẫn lấy nông nghiệp là mục tiêu phát triển trung tâm. Vì vậy, việc đẩy mạnh áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa là cấp thiết. Tuy nhiên, cơ giới hóa trong sản xuất lúa tại huyện Kiến Thụy còn gặp nhiều khó khăn như tiến độ dồn điền đổi thửa còn chậm, chưa triệt để; kinh phí đầu tư máy lớn đối cá nhân; lúng túng trong việc thành lập tổ cơ giới hóa; hợp đồng thực hiện dịch vụ cơ giới hóa chưa chặt chẽ; chưa nghiên cứu sâu, bài bản về cơ giới hóa trong sản xuất lúa trên địa bàn huyện Kiến Thụy. Vì vậy tôi chọn nghiên cứu đề tài “Giải pháp đẩy mạnh áp dụng cơ giới hoá trong sản xuất lúa trên địa bàn huyện Kiến Thụy, thành phố Hải Phòng”. 1.2. Mục tiêu nghiên cứu 1.2.1. Mục tiêu chung Nghiên cứu thực trạng cơ giới hóa trong sản xuất lúa và đề ra những giải pháp nhằm đẩy mạnh áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa trên địa bàn huyện huyện Kiến Thụy, thành phố Hải Phòng. Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Kinh tế Page 2 1.2.2. Mục tiêu cụ thể - Hoàn thiện lý luận và thực tiễn về cơ giới hóa trong sản xuất nông nghiệp nói chung và sản xuất lúa nói riêng; - Đánh giá thực trạng cơ giới hóa trong sản xuất lúa trên địa bàn huyện Kiến Thụy những năm qua; - Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến kết quả ứng dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa trên địa bàn huyện Kiến Thụy; - Đề xuất các giải pháp nhằm đẩy mạnh việc áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa trên địa bàn huyện Kiến Thụy trong các năm tới. 1.3. Câu hỏi nghiên cứu (1) Áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa gồm những nội dung nào? (2) Hộ, diện tích lúa áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa tại huyện Kiến Thụy? (3) Kết quả kinh tế - xã hội của việc áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa trên địa bàn huyện Kiến Thụy như thế nào? (4) Các chính sách hỗ trợ, khuyến khích phát triển cơ giới hóa trong sản xuất lúa của Đảng và Nhà nước được áp dụng trên địa bàn huyện Kiến Thụy như thế nào? (5) Những yếu tố nào ảnh hưởng đến việp áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa? (6) Giải pháp nào để đẩy mạnh cơ giới hóa trong sản xuất lúa trên địa bàn huyện Kiến Thụy trong những năm tiếp theo? 1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 1.4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu chính của đề tài là những vấn đề lý luận, thực tiễn về các hoạt động cơ giới hóa trong sản xuất lúa, cụ thể như sau: - Các hộ nông dân sản xuất lúa, chủ máy nông nghiệp, tổ hợp tác dịch vụ, hợp tác xã nông nghiệp. - Các tổ chức chuyển giao tiến bộ khoa học công nghệ (Trung tâm Khuyến nông và Khuyến ngư...). - Các chính sách của Đảng và Nhà nước về cơ giới hóa trong sản xuất lúa, kinh nghiệm cơ giới hóa trong sản xuất lúa một số nước trên thế giới và ở Việt Nam. Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Kinh tế Page 3 1.4.2. Phạm vi nghiên cứu a) Về nội dung Nghiên cứu thực trạng áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa trên địa bàn huyện Kiến Thụy, các chính sách của Đảng và Nhà nước về cơ giới hóa trong sản xuất lúa, kinh nghiệm cơ giới hóa trong sản xuất lúa trên thế giới và ở Việt Nam, các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa, các giải pháp đẩy mạnh và nâng cao hiệu quả áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa tại huyện Kiến Thụy. b) Về không gian - Đề tài nghiên cứu trên địa bàn huyện Kiến Thụy, thành phố Hải Phòng. - Khảo sát nội dung nghiên cứu chuyên sâu tại xã Đoàn Xá, Tân Trào, Ngũ Đoan, huyện Kiến Thuy. c) Về thời gian - Dự liệu thứ cấp phục vụ cho nghiên cứu được thu thập, thống kê từ năm 2012 - 2014; - Dự liệu sơ cấp sẽ khảo sát ở năm 2014 - 2015; - Các giải pháp đề xuất đến năm 2020. Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Kinh tế Page 4 PHẦN II CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 2.1. Cơ sở lý luận của đề tài 2.1.1. Một số khái niệm cơ bản * Sản xuất: Sản xuất là quá trình kết hợp các nguồn lực để tạo ra một số hàng hóa hay dịch vụ có giá trị. (Nguyễn Đức Minh, 2010) * Sản xuất lúa: Hoạt động sản xuất nông nghiệp là những tác động của con người lên các đối tượng thiên nhiên (cây trồng, đất đai...) để tạo ra các sản phẩm (nông sản) nhằm thỏa mãn các nhu cầu của mình. Những tác động đó của con người nếu như phù hợp với các quy luật khách quan của thiên nhiên sẽ thúc đẩy sự phát triển của thiên nhiên và tạo ra nhiều sản phẩm có ích cho con người. (Đường Hồng Dật,1997) Trong sản xuất lúa thì các yếu tố đầu vào (giống lúa, đất đai…) và sản phẩn nông sản là gạo, như vậy sản xuất lúa được hiển là quá trình kết hợp giữa các yếu tố đầu vào và sử dụng phương tiện sản xuất, biện pháp kỹ thuật theo quy trình nhất định để sản xuất ra sản phẩm gạo để phục vụ cho nhu cầu tiêu dùng, trao đổi của con người. * Cơ giới hóa trong nông nghiệp Cơ giới hoá nông nghiệp là quá trình thay thế công cụ thô sơ bằng công cụ cơ giới, lao động của người và gia súc bằng công cụ cơ giới, thay thế phương pháp sản xuất lạc hậu bằng các phương pháp khoa học. Cơ giới hóa nông nghiệp là quá trình sử dụng máy móc vào sản xuất nông nghiệp thay thế một phần hoặc toàn bộ sức người hoặc súc vật nhằm tăng năng suất lao động và giảm nhẹ cường độ lao động. Cơ giới hóa nông nghiệp có các mức độ khác nhau từ cơ giới hóa từng công việc riêng lẽ (cày đất, gieo hạt, đập lúa) đến việc cơ giới hóa liên hoàn đồng bộ một quy trình sản xuất một cây trồng, một vật nuôi, một sản phẩm nông nghiệp (Từ điển Bách Khoa Nông Nghiệp, 1991). * Cơ giới hóa trong sản xuất lúa Cơ giới hóa trong sản xuất lúa là quá trình sử dụng máy móc thay thế sức lao động của con người hay súc vật là quá trình tất yếu trong sản xuất, nhằm giảm dần sức lao động trong các khâu sản xuất lúa, góp phần tăng năng suất, giảm chi phí sản xuất, tăng thu nhập của người dân. Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Kinh tế Page 5 Mức độ phát triển cơ giới hóa được chia thành hai giai đoạn khác nhau, cơ giới hóa có sự tham gia của con người, đến giai đoạn phát triển cao hơn con người chỉ hỗ trợ gián tiếp thông qua việc điều khiển từ xa hoặc máy móc được lập trình tự hoạt động còn gọi là tự động hóa. Tự động hóa đã được các nước có nền nông nghiệp phát triển nhưng tự động hóa trong sản xuất lúa chưa được nhắc đến. Giai đoạn đầu của cơ giới hóa cũng có bước thay đổi khác nhau từ cơ giới hóa từng bộ phận như thực hiện các công đoạn thu hoạch máy gặt, máy phụt lúa; tiến thêm được thực hiện bởi một thiết bị máy GĐLH. Hiện nay, cơ giới hóa đã tham gia hầu hết các khâu sản xuất lúa từ gieo hạt, cấy, làm đất, tưới tiêu, chăm sóc, thu hoạch và vận chuyển, say xát, nói chung là cơ giới hóa tổng hợp các khâu sản xuất lúa nhưng với tỉ lệ khác nhau. Trong từng giai đoạn phát triển sức lao động của con người hay súc vật được giảm dần và thay vào đó là máy móc; các địa phương nước ta đã và đang áp dụng mô hình cơ giới hóa tổng hợp trong sản xuất lúa và đã đạt được những kết quả rất khả quan. (Phan Hữu Hiền, 2008) 2.1.2. Ý nghĩa cơ giới hóa trong sản xuất lúa Cơ giới hóa trong sản xuất lúa tạo đột phá trong sản xuất và thay đổi tư duy sản xuất, phương thức sản xuất với ý nghĩa chính như sau: Cơ giới hóa là bước tiến trong sản xuất nông nghiệp, thực hiện chủ trương công nghiệp hóa hiện đại hóa và hiện nay, mô hình sử dụng máy móc tham gia thực hiện các khâu trong sản xuất lúa đang được áp dụng tại nhiều địa phương. Cơ giới hóa đã giải phóng phần lớn sức lao động, góp phần chuyển dịch cơ cấu lao động; đồng thời làm tăng đáng kể năng suất lao động nông nghiệp và nâng cao trình độ kỹ thuật của người lao động. Nâng cao hiệu quả sản xuất, kinh tế và giảm cường độ nặng nhọc cho nông dân từ đó làm tăng hiệu quả sử dụng đất đai và lao động; tạo điều kiện mở rộng diện tích canh tác và đáp ứng được yêu cầu sản xuất lớn, tiết kiệm giống, phân bón, nước….(Lê Văn Bảnh, 2012) Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Kinh tế Page 6 2.1.3 Nội dung cơ giới hóa trong sản xuất lúa 2.1.3.1 Làm đất bằng máy Hiện nay, máy làm đất có ba loại chủ yếu là máy cày, máy bừa (máy lồng) và máy san phẳng đồng ruộng, như vậy, khâu làm đất trong sản xuất lúa đã được cơ giơi hóa. Khâu làm đất là khâu nặng nhọc nhất nên con người đã sử dụng sức kéo của súc vận để hỗ trợ thực hiện và cho năng suất làm đất cao nhất, ngoài ra còn sử dụng sức người 100% như cuốc. Như vậy, làm đất bằng máy là việc sử dụng máy móc thay thế sức lao động của súc vật và giảm sức lao động của con người hoặc thay thế, qua đó tác động lên mặt ruộng nhằm tạo ra đồng ruộng để con người dễ dàng thực hiện việc gieo cấy, thuận lợi cho cây lúa sinh trưởng và phát triển. Cơ giới hóa khâu làm đất đã cho thấy hiệu quả: Nâng cao năng suất lao động, giảm chi phí sản xuất, giảm công lao động và chất lượng làm đất cao hơn hẳn so với làm thủ công. Trước khi thực hiện việc gieo hoặc cấy người dân thường dùng tay hoặc công cụ khác nhằm san phẳng đồng ruộng, đến thời điểm hiện nay gần như tất cả các địa phương vẫn thực hiện biện pháp này và coi nhẹ khâu làm đất này nên việc đưa máy móc thay thế sức lao động chưa được quan tâm. San phẳng tạo tính thẩm mỹ cho đồng ruộng, mặt phẳng sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc chăm sóc, giữ đều nước và tiết kiệm nước, lượng phân bón được giải đều. Xác định được tầm quan trọng củ công đọa san phẳng đồng ruộng và mục tiêu thay thế sức lao động ở khâu này, thiết bị san phẳng mặt ruộng điều khiển bằng laser. Tuy nhiên, chi phí đầu tư thiết bị này không phù hợp với sản xuất nhỏ, lẻ do chi phí ban đầu khá lớn và thiết bị này thực sự phát huy được hiệu quả với đồng ruộng có diện tích lớn. 2.1.3.2 Hệ thống tưới tiêu Trước đây, tưới tiêu được sử dụng bằng biện pháp thủ công do con người thực hiện là chính hoặc lấy theo con nước nên việc chủ động trong sản xuất là khó khăn và nước phục vụ sản xuất lúa luôn được đạt lên hàng đầu và quyết định được mất trong sản xuất lúa. Đến nay, để giảm bớt sự ảnh hưởng của nước đến Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Kinh tế Page 7 sản xuất lúa và thay thế sức lao động của con người thì hệ thống thủy lợi, thiết bị tưới tiêu được ứng dựng rộng rãi. Hệ thống thủy lợi hiện nay cơ bản đã được chủ động được nước tưới nên đã đáp ứng kịp thời phục vụ khâu làm đất, tạo thuận lợi cho việc áp dụng hệ thống máy móc vào sản xuất; đồng thời, thực hiện khâu tiêu thoát nước trong thời điểm mưa, úng lụt. Hệ thống tưới tiêu của nước ta cũng như các nước có sản xuất nông nghiệp khác là công trình do con người tạo ra phục vụ cho mục tiêu con người và có sự thay đổi và phát triển theo từng thời kỳ phát triển của sản xuất lúa nói riêng, sản xuất nông nghiệp nói chung. Hệ thống tưới tiêu, không chỉ cung cấp đủ nước cho khâu làm đất, còn điều hòa nước theo từng giai đoạn sinh trưởng, phát triển của cây lúa và ngăn nước để phục vụ thu hoạch. Hệ thống cấp nước chủ động đã là phổ biến, việc điều hành tưới tiêu được tập trung và việc điều hành chỉ đạo sản xuất có hiệu quả hơn thông quan việc điều tiết nước. Hệ thống thủy lợi đảm bảo, trạm bơm có công suất phù hợp với diện tích vùng sản xuất nên người dân không phải tham gia tưới như trước bằng các phương tiện thủ công như gầu sòng, gầu dây. Hệ thống thủy lợi nội đồng phục vụ sản xuất lúa được nhiều địa phương quan tâm đầu tư cứng hóa hoặc bê tông hóa để nâng cao hiệu quả cấp nước. 2.1.3.3 Sử dụng máy móc quá trình gieo, cấy Gieo cấy theo phương thức truyền thống vẫn được các hộ nông dân áp dung rộng rãi, qua nhiều năm việc cơ giới hóa chưa thực hiện khâu này. Tuy công đoạn này tốn thời gian nhưng không cần nhiều lao động nên các hộ vẫn tự thực hiện, vì theo tư duy lấy công làm lãi trong sản xuất nông nghiệp, các khâu: xử lý hạt giống, ngâm ủ, làm đất gieo mạ, gieo, chăm sóc, nhổ và tiến hành cấy. Các giai đoạn trên thì cấy cần sử dụng nhiều công lao động nên cơ giới hóa đã chủ trọng khâu này. Hình thức gieo cấy hiện nay, gieo vãi, gieo xạ, tại các tỉnh thành trên cả nước đang áp dụng phương pháp gieo mạ trong khay và cấy bằng máy, đây là một giải pháp mới cho việc cơ giới hoá nông nghiệp ở nông thôn. Mạ dùng cho máy cấy đòi hỏi phải sản xuất theo phương pháp mạ thảm trên khay Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Kinh tế Page 8 hoặc trên ruộng có trải bạt ni-lông, có thể cắt theo kích thước của khay đựng mạ; đối với Hải Phòng thì mạ khay được gieo bằng máy gieo hạt tự động, được chăm sóc theo quy trình kỹ thuật chuẩn sau đó được bán hoặc chuyển giao cho các hộ tự chăm sóc. Sử dụng máy gieo mạ khay thay cho việc gieo mạ thủ công; máy cấy lúa dần được áp dụng đại trà. Việc thay thế bằng máy đã tạo ra năng suất lao động cao, thao tác đơn giản, dễ thực hiện, chi phí thấp. Không chỉ tiết kiệm chi phí trong sản xuất, đem lại lợi ích lớn hơn là dùng máy cấy lúa rất tiện lợi cho việc gieo trồng xuống giống đồng loạt trên những cánh đồng mẫu lớn. Từ đó, có thể hạn chế được sâu bệnh gây hại, góp phần giảm chi phí và công chăm sóc. Hiệu quả và tính ưu việt của sản xuất lúa theo phương pháp sản xuất mạ khay và cấy lúa bằng máy rất rõ rệt, góp phần giảm chi phí sản xuất, giải phóng sức lao động trong nông nghiệp. 2.1.3.4 Áp dụng máy móc sục bùn, phun thuốc bảo vệ thực vật Khâu chăm sóc được thực hiện trong cả quá trình canh tác, bao gồm các việc như bảo vệ thực vật, làm cỏ, bón phân và sục bùn. Công việc thì manh mún, tốt ít thời gian nhưng nhắc lại nhiều lần và nếu áp dụng cơ giới hóa các khâu như sục bùn, bón phân và làm cỏ thực sự không phù hợp với sản xuất nhỏ lẻ và nhiều chủng loại giống như hiện nay của miền Bắc. Hiện nay, việc phun thuốc bảo vệ thực vật đã được cơ giới hóa bằng bình phun có gắn động cơ hoặc máy phun thuốc nhưng máy phun thuốc không được bà con hưởng ứng sử dụng do chi phí lớn so hộ gia đình, hiệu quả sử dụng không cao. Thời gian làm cỏ giảm do sử dụng thuốc trừ cỏ nhưng nhược điểm là như trước đây việc làm cỏ kết hợp sục bin thì nay việc sục bùn ngần như bị bỏ qua; trong khi đó sục bùn là biên pháp kỹ thuật quan trọng cho cây lúa, tạo bộ rễ khỏe giúp cho cây lúa sinh trưởng và phát triển mạnh. 2.1.3.5 Thu hoạch lúa bằng máy Theo quan điểm nhiều nước trên thế giới sản xuất nông nghiệp, chia thành hai công đoạn: Trước thu hoạch và sau thu hoạch và họ thống nhất rằng công đoạn sau thu hoạch bắt đầu từ sản phẩm ăn được tách khỏi cây trồng vốn đã sản Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Kinh tế Page 9 sinh ra sản phẩm đó do hành động có chủ tâm của con người với ý định bắt đầu từ sản phẩm này và đưa vào bữa ăn. Công đoạn sau thu hoạch bao gồm: Thu hoạch, các hoạt động trước bảo quản (sơ chế, tuốt, phơi, làm sạch, bảo quản, xay xát…), bảo quản, vận chuyển, thương mại và tiêu dùng. Đề tài này, chúng tôi không đặt vấn đề rộng như vậy, căn cứ tình hình thực tế địa bàn nghiên cứu và tập quán canh tác vùng miền, việc thu hoạch chỉ dừng lại việc cắt, ra hạt, làm sạch, vận chuyển, phơi và cất giữ, không đề cập đến việc thương mại và chế biến. Hiện nay, gần như tất cả các công đoạn trên đã được cơ giới hóa và nhiều máy đã đảm nhận được nhiều công đoạn. Trước đây, sản xuất nông nghiệp là lĩnh vực kinh tế chính và lao động sản xuất nông nghiệp chiếm tỷ lệ cao thì phương pháp cắt lúa thủ công được áp dụng rộng rãi tất cả các địa phương, do dư thừa lao động nên người nông dân chưa có nhu cầu thu hoạch bằng máy và hiện nay, cắt lúa thủ công vẫn tồn tại với tỷ lệ cao. Phương pháp cắt thủ công này với ưu điểm lớn nhất là giải quyết được lao động nông thôn do thu hoạch 1 sào cần 1 công lao động. Nhưng khi các ngành kinh tế khác phát triển, lao động nông thôn chuyển sang các lĩnh vực khác thì lao động nông thôn thiếu và có khi trầm trọng dẫn đến tình trạng bỏ ruộng, cùng sự phát triển của khoa học kỹ thuật thì cắt lúa bằng tay đã được thay thế một phần sang cắt bằng máy xếp hàng. Cắt bằng máy xếp hàng có nhược điểm như chỉ cắt được lúa đứng, tổn thất thu hoạch cao nên được chuyển sang sử dụng máy GĐLH và hiện nay máy GĐLH là ưu tiên khuyến khích sử dụng trên toàn quốc và các địa phương cũng có chính sách cụ thể để thực hiện việc này. Thu gom, vận chuyển: Hiện tại việc thu gom sau cắt lúa vẫn là hình thức phổ biến tại miền Bắc khi tỷ lệ cơ giới hóa khâu thu hoạch bằng máy GĐLH còn thấp. Vận chuyển địa chia thành hai khoảng thời gian khác nhau và xen giữa là công đoạn gia hạt bằng máy; trước đây, việc vận chuyển trước khi ra hạt chủ yếu sử dụng sức người (gánh, vác, thuyền) ở miền Bắc, Trung và miền ĐBSCL còn thêm ghe, nam. Hiện nay, miền Bắc với việc đầu tư cứng hóa đường nội đồng thì phương tiện vận chuyển đa dạng hơn hoặc máy ra hạt có thể ra tận đồng và người dân chỉ việc vận chuyển thóc về nhà. Nhưng nhận thấy, thu hoạch lúa có nhiều Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Kinh tế Page 10 công đoạn tốn nhiều lao động thì việc áp dụng máy GĐLH là giải pháp thực sự hiệu quả, vì đã thay sức lao động tất cả các khâu gặt, thu gom và ra hạt, trước đây ta dùng máy tuốt, phụt để ra hạt. Ra hạt và làm sạch: Hiện nay thì hai công đoạn này đã được xử lý bằng máy GĐLH nhưng trước đây thì đây là hai công đoạn hoàn toàn khác nhau và cơ sự tham gia của lao động thủ công. Phơi, sấy: Đối với miền Bắc thì khâu phơi vẫn sử dụng lao động thủ công và phụ thuộc vào thời tiết là chính; đối với ĐBSCL thì sử dụng sấy là chủ yếu. Nếu phơi có ưu điểm không tốn nhiều chi phí nhưng lại không chủ động được độ ẩm, nhiệt độ nên ảnh hưởng đến chất lượng của gạo. Hiện nay, thu hoạch lúa được thực hiện bởi hai hình thức chính là thu hoạch nhiều giai đoạn và thu hoạch một giai đoạn mà phần trên đề cập là cơ giới hóa tổng hợp. Thu hoạch nhiều giai đoạn, bao gồm: Gặt, thu gom, vận chuyển, ra hạt, làm sạch và công đoạn khác, nếu trước đây tất cả các giai đoạn này làm bằng thủ công với sức người là chính thì nay từng công đoạn được thay thế bằng máy. Hình thức thực hiện thủ công được sử dụng từ thời kỳ sơ khai sản xuất lúa và nay nước ta vẫn còn tồn tại ở những tỉnh miền núi và địa phương đặc biệt khó khăn. Hiện nay, một số công đoạn được cơ giới hóa hay gọi bán cơ giới hóa trong thu hoạch lúa thì đây là phương pháp thu hoạch chính hiện nay ở các tỉnh miền Bắc với hình thức cụ thể như sau: Phương án 1. Thủ công các công đoạn gặt, thu gom và làm sạch, còn lại ra hạt bằng máy tuốt hạt hoặc máy phụt; phương án 2. Thu gom, làm sạch bằng thủ công, gặt bằng máy xếp hàng. Thu hoạch một giai đoạn là việc sử dụng máy GĐLH thay thế sức lao động con người các giai đoạn gặt, thu gom, ra hạt và làm sạch. Máy GĐLH với nhiều chức năng như vậy nên cấu tạo của máy rất phức tạp, việc di chuyển trên địa hình không được thuận lợi (như mặt ruộng thường khi sình lầy, mặt đồng ít khi được bằng phẳng, qua nhiều bờ lô, kênh rạch, v.v...), thao tác gặt lúa, vận chuyển lúa mớ lên cho vào bộ phận đập, phóng rơm ra, có sàng làm sạch sơ bộ hạt thóc, cho vào bao hoặc thùng chứa trên máy. Do trong Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Kinh tế Page 11