Tài liệu đề xuất cấu trúc bài học cho sgk lịch sử lớp 7 ở việt nam trên cơ sở nghiên cứu sgk lịch sử của australia

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA LỊCH SỬ ********** NGUYỄN THU TRANG ĐỀ XUẤT CẤU TRÚC BÀI HỌC CHO SGK LỊCH SỬ LỚP 7 Ở VIỆT NAM TRÊN CƠ SỞ NGHIÊN CỨU SGK LỊCH SỬ CỦA AUSTRALIA KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Lí luận và phương pháp dạy học Lịch sử HÀ NỘI, 2019 TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA LỊCH SỬ ********** NGUYỄN THU TRANG ĐỀ XUẤT CẤU TRÚC BÀI HỌC CHO SGK LỊCH SỬ LỚP 7 Ở VIỆT NAM TRÊN CƠ SỞ NGHIÊN CỨU SGK LỊCH SỬ CỦA AUSTRALIA KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Lí luận và phương pháp dạy học Lịch sử Người hướng dẫn khoa học ThS. NINH THỊ HẠNH HÀ NỘI, 2019 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành được khóa luận tốt nghiệp này, em tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới ThS. Ninh Thị Hạnh - Giảng viên Đại học Sư phạm Hà Nội 2, người đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo, động viên và tạo mọi điều kiện thuận lợi trong suốt quá trình hoàn thành khóa luận này. Đồng thời em xin gửi lời cảm ơn đến các thầy cô trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 cùng các bạn sinh viên K41B Sư phạm Lịch sử đã có những ý kiến đóng góp quý báu để em hoàn thành khóa luận này. Em xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu trường THCS Pascal, thành phố Hà Nội, giáo viên tổ chuyên môn Lịch sử và các em HS khối 7 đã giúp đỡ em trong quá trình nghiên cứu thực tiễn cho đề tài khóa luận. Cuối cùng em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến gia đình và bạn bè đã động viên, giúp đỡ em trong suốt thời gian qua. MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC ĐỀ XUẤT CẤU TRÚC BÀI HỌC TRONG SÁCH GIÁO KHOA LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THCS CỦA AUSTRALIA.................................. 13 1.1. Cơ sở lý luận ....................................................................................... 13 1.1.1. Quan niệm về sách giáo khoa Lịch sử ở trường THCS .................. 13 1.1.2. Xuất phát điểm của vấn đề .............................................................. 17 1.1.3. Vai trò, ý nghĩa của sách giáo khoa Lịch sử nói chung, cấu trúc bài học trong sách giáo khoa nói riêng ............................................................. 25 1.2. Cơ sở thực tiễn của việc đề xuất sách giáo khoa Lịch sử ở trường THCS nói chung và SGK Lịch sử lớp 7 nói riêng..................................... 28 1.2.1. Nội dung chương trình, SGK Lịch sử 7 hiện hành và Chương trình môn Lịch sử 7 sau năm 2018 ...................................................................... 28 1.2.2. Khảo sát về việc sử dụng SGK Lịch sử 7 ........................................... 30 1.3. Nội dung và cấu trúc bài học sách giáo khoa Lịch sử ở trường THCS của Australia ............................................................................................... 36 1.3.1. Nội dung và cấu trúc sách giáo khoa Lịch sử 7 của Australia ......... 36 1.4. Một số kinh nghiệm cho xây dựng cấu trúc bài học Lịch sử 7 ở Việt Nam sau 2018 .............................................................................................. 49 CHƯƠNG 2: ĐỀ XUẤT CẤU TRÚC BÀI HỌC CHO SÁCH GIÁO KHOA LỊCH SỬ LỚP 7 SAU NĂM 2018 TRÊN CƠ SỞ NGHIÊN CỨU CẤU TRÚC BÀI HỌC SÁCH GIÁO KHOA LỊCH SỬ 7 Ở AUSTRALIA ...................................................................... 53 2.1. Yêu cầu của việc biên soạn cấu trúc bài học trong sách giáo khoa lịch sử THCS Việt Nam sau năm 2018 ............................................................. 53 2.1.1. Yêu cầu của việc biên soạn cấu trúc bài học ................................... 53 2.2. Vị trí, nội dung, mục tiêu của chủ đề “Phát kiến địa lí” .................... 55 2.3. Đề xuất cấu trúc bài học cho SGK Lịch sử lớp 7 ............................... 57 2.3.1. Cấu trúc phần bài viết ...................................................................... 57 2.3.2. Cấu trúc phần cơ chế sư phạm ........................................................ 61 2.4. Thử nghiệm sư phạm .......................................................................... 77 2.4.1. Mục đích thử nghiệm ........................................................................ 77 2.4.2. Nội dung và phương pháp thử nghiệm ............................................. 78 2.4.3. Kết quả thử nghiệm .......................................................................... 79 KẾT LUẬN ................................................................................................. 85 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Cuộc cách mạng số đang lan tỏa trên toàn thế giới với sự bùng nổ của phương tiện truyền thông, internet, hệ thống thiết bị thông minh... khiến thế giới trở thành “thế giới phẳng” (Thomas Friedman). Nền giáo dục cũng cần làm mới mình để theo kịp sự phát triển của công nghệ và sự thay đổi xã hội. Cách mạng số đã mang vào Việt Nam một bức tranh hấp dẫn từ những nền giáo dục tiên tiến, đặt nền giáo dục Việt Nam trước những thời cơ và thách thức mới. Mặc dù không thể nhập khẩu một nền giáo dục “nguyên khối” từ các quốc gia có nền giáo dục tiên tiến nhất nhưng Việt Nam hoàn toàn có thể học tập những kinh nghiệm và tiến bộ của họ để tạo nên một môi trường giáo dục phù hợp. Đảm bảo được vai trò đào tạo những “công dân toàn cầu”. Bộ trưởng Phùng Xuân Nhạ nhấn mạnh: "Tri thức đã trở thành yếu tố hàng đầu để phát triển kinh tế, tất cả các nền kinh tế lớn trên thế giới, các quốc gia đều ý thức rõ về vai trò của giáo dục trong việc xây dựng nguồn nhân lực chất lượng cao tạo đòn bẩy quan trọng để thúc đẩy lao động sản xuất, tạo động lực tăng trưởng và phát triển kinh tế-xã hội một cách bền vững". Nhận thức rõ vai trò của giáo dục – đào tạo đối với sự phát triển đất nước, Đảng ta đã khẳng định “Giáo dục là quốc sách hàng đầu”, là mối quan tâm của toàn xã hội. Để đổi mới chất lượng giáo dục, chương trình và SGK là hai nhân tố quan trọng. Dù khoa học kĩ thuật phát triển có thể bổ sung nhiều phương tiện học tập hiện đại nhưng không thể thay thế hoàn toàn SGK. SGK là nguồn tài liệu chọn lọc có tính điển hình đối với giáo viên và là tài liệu học tập cơ bản của học sinh. Tuy không đề cập đến phương pháp dạy học nhưng nội dung chương trình, cấu tạo SGK là những gợi ý quan trọng trong việc lựa chọn phương pháp dạy học. SGK Lịch sử luôn giữ một vai trò quan trọng trong quá trình dạy và học Lịch sử, bên cạnh việc cung cấp kiến thức là rèn luyện kĩ năng bộ môn. 1 Tuy nhiên, trong thực tế trường THPT nói chung và THCS nói riêng, bộ môn Lịch sử chưa có một vị trí xứng đáng, chưa nhận được sự yêu thích đông đảo từ phía học sinh, SGK Lịch sử còn nhiều hạn chế nhất định. Vì vậy, để tạo điều kiện cho học sinh phát huy khả năng sáng tạo và tính tự học tích cực của mình, để phát huy những ưu điểm, khắc phục những hạn chế của SGK nói chung và SGK Lịch sử nói riêng, tiến hành đổi mới chương trình và SGK là điều hết sức quan trọng và cần thiết. Một số nước có nền giáo dục tiên tiến trên thế giới hết sức chú trọng đến cải cách và đổi mới giáo dục. Đặc biệt, Australia là một trong những quốc gia có nền giáo dục tiên tiến. Ở Australia thực hiện nguyên tắc “một chương trình, nhiều bộ SGK”. Nhiều NXB được tham gia vào quá trình nghiên cứu biên soạn SGK, trong đó có hai nhà xuất bản Macmillan Education, Pearson - những nhà xuất bản uy tín ở Australia. Nhìn ra thế giới, Việt Nam cần thiết phải học tập xu hướng giáo dục của các nước tiên tiến, đặc biệt trong việc cải tiến SGK và ứng dụng phù hợp vào thực tiễn Việt Nam để rút ngắn con đường tiếp cận với trình độ giáo dục trên thế giới. Lí do chúng tôi lựa chọn nghiên cứu SGK Lịch sử 7 Australia vì hai lý do chính. Thứ nhất, SGK Lịch sử 7 Australia với nội dung kiến thức; tư liệu tham khảo phong phú; kênh hình bắt mắt và chứa đựng nội dung kiến thức sâu sắc; cách thiết kế hoạt động học tập thu hút, phát triển toàn diện các kĩ năng cho HS. Thứ hai, chúng tôi nhận thấy SGK Australia có một số nội dung tương đồng với chương trình Lịch sử 7 của Việt Nam thuận lợi cho việc tham khảo, đề xuất cấu trúc, vận dụng cho việc biên soạn SGK Việt Nam. Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi quyết định chọn đề tài: “Đề xuất cấu trúc bài học cho SGK Lịch sử lớp 7 ở Việt Nam trên cơ sở nghiên cứu SGK Lịch sử của Australia” làm đề tài khóa luận tốt nghiệp. 2 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Tài liệu nước ngoài *Sách chuyên khảo SGK có vai trò quan trọng trong hệ thống giáo dục quốc dân, và luôn nhận được mối quan tâm hàng đầu. Trong đó, tiêu biểu phải kể đến công trình “Chuẩn bị giờ học lịch sử như thế nào” của N.G.Đai-ri (Đặng Bích Hà, Nguyễn Cao Lũy dịch, NXB Giáo dục, 1973). Đai-ri không chỉ quan tâm đến vấn đề biên soạn SGK cho phù hợp với trình độ nhận thức và phát triển kỹ năng của người học. Tác giả còn đưa ra sơ đồ thể hiện mối tương quan giữa SGK với bài giảng của giáo viên. Trong đó, bài giảng của giáo viên không bao gồm toàn bộ bài đọc trong SGK nhưng nhất thiết phải bao gồm một phần tài liệu nhất định. Sơ đồ Đai-ri này giúp giáo viên hướng dẫn học sinh khai thác và sử dụng hiệu quả SGK. Trong cuốn “Dạy học nêu vấn đề” (NXB Giáo dục, Hà Nội, 1977) của I.Ia.Lecne quan tâm đến SGK từ khía cạnh dạy học nêu vấn đề, thể hiện quan điểm học lịch sử không cần tư duy là nhận thức sai lầm. Bên cạnh đó, tác giả cho rằng SGK cần tăng cường tính nêu vấn đề, thay vì những câu hỏi ở mức độ nhận thức, cần làm phong phú về số lượng, tính đa dạng của các câu hỏi các bài tập thực hành, đảm bảo khả năng cá biệt hóa trong quá trình học tập trên lớp và ở nhà của HS và thúc đẩy nâng cao trình độ của GV. Trong cuốn “Phát huy tính tích cực của HS như thế nào” của Kharlamop tập II (NXB Giáo dục, 1979) đi sâu chỉ ra bản chất sử dụng SGK và đề xuất những yêu cầu khi làm việc với SGK ở trên lớp, đồng thời khẳng định vị trí và vai trò của SGK. SGK không chỉ là tài liệu học tập mà còn có vị trí đáng kể trong việc phát huy tính tích cực trong hoạt động trí tuệ của HS. Trong cuốn “Phương pháp và kỹ thuật lên lớp trường phổ thông tập 1” (NXB Giáo dục, 1983) đã khẳng định và phân tích ý nghĩa của SGK và đưa 3 ra hướng dẫn sử dụng SGK sao cho hiệu quả nhằm nâng cao chất lượng bài học Lịch sử qua việc GV hướng dẫn HS tự nghiên cứu, tìm hiểu. Trong cuốn “Các phương pháp giảng dạy hiệu quả” của nhóm tác giả Marzano, Debrra J. Pickering, Jane E.Pollock đã nghiên cứu lý thuyết, tổng kết kinh nghiệm giảng dạy. Đó là các phương pháp như: tóm tắt và ghi ý chính, bài tập về nhà và thực hành trên lớp, gợi ý câu hỏi và khung thông tin cho trước… Các tác giả cũng hướng dẫn GV những biện pháp phát huy năng lực học tập nói chung của HS. Trong cuốn “Nghệ thuật và khoa học dạy học” của tác giả Robert J.Marzno đã chỉ ra vai trò của người thầy: hướng dẫn HS phát hiện vấn đề, đặt ra giả thuyết đề so sánh, đánh giá, giải quyết,... Trong cuốn “Kỹ năng học tập để thành công” của Fred Orr đã đề cập đến một số kĩ năng sử dụng SGK, kĩ năng nghe giảng, đọc hiệu quả, ghi chép hiệu quả, kĩ năng viết luận văn, kỹ năng ôn tập,... * Bài viết Tạp chí, hội thảo Trong bài “Hãy mở sách giáo khoa ra” đăng trên “Báo giáo viên” hai tác giả B. P. Êxipôp và L. P. Arictôva đã chỉ ra những hạn chế trong quá trình GV hướng dẫn, HS sử dụng SGK đồng thời đề xuất những phương pháp hiệu quả, đẩy mạnh tính tích cực trong hoạt động nhận thức của học sinh khi làm việc với SGK. Trong bài viết “Làm thế nào để SGK Lịch sử định hình một đơn vị kiến thức thông qua chủ đề phân biệt chủng tộc” của hai tác giả Katalin Morgan và Elizabeth Henning, đăng trên tạp chí “Sử gia”, tháng 11/ 2011. Tác giả khẳng định SGK có vai trò đặc biệt quan trọng trong các lớp học ở Nam Phi, nơi nhiều GV không được hỗ trợ bằng các phương tiện khác. Tác giả so sánh mười cuốn SGK trong cùng một đơn vị kiến thức trong chương trình giảng dạy, cụ thể là “Tác động của chế độ phân biệt chủng tộc và Chủ nghĩa Darwin xã hội đối với 4 thế kỉ XIX và XX (Phân biệt chủng tộc ở châu Phi, Hoa Kỳ, Úc, châu Âu đặc biệt dẫn đến nạn diệt chủng của Đức Quốc Xã). Trong bài viết “SGK trong lớp học EFL: xác định, đánh giá và phân tích” của hai tác giả Bijiana B.Radic - Bojanic và Jagoda P. Topalov đăng trên “Bộ sưu tập các bài viết của khoa Triết học XLVI”, tháng 3/ 2016, bài viết tập trung giải thích quá trình lựa chọn SGK, nêu quy trình phân tích nội dung sau đó đánh giá tiềm năng, sự phù hợp của những SGK này. Tác giả kết luận rằng: GV phải đối mặt với việc lựa chọn và đánh giá SGK, đồng thời bài viết cũng đưa ra những hướng dẫn, tiêu chí cụ thể để hỗ trợ GV trong quá trình này. Trong bài viết “Vai trò của SGK Lịch sử trong việc thúc đẩy tư duy lịch sử ở Bắc Phi” của tác giả Daniel Ramoroka và Alta Engelbrecht đăng trên tạp chí “Xưa và nay” số 14, tháng 11/ 2015. Bài viết tập trung phân tích ba cuốn SGK vẫn bị đóng khung bởi tư duy viết sách đã lỗi thời. Ba cuốn SGK này với nguồn tư liệu nghèo nàn, phần lớn các thông tin được truyền tải giống như một bản tóm tắt các sự kiện, ảnh hưởng tiêu cực đến việc phân tích tư liệu, tư duy và thực hành trong lớp học của HS. 2.2. Tài liệu trong nước * Sách chuyên khảo Nghiên cứu về SGK không chỉ nhận được sự chú ý của các nhà giáo dục nước ngoài mà còn nhận được sự quan tâm của của các nhà giáo dục trong nước. Trong cuốn “Đổi mới phương pháp dạy học, chương trình và sách giáo khoa” của tác giả Trần Bá Hoành (NXB Đại học Sư phạm, 2006) đã trình bày cụ thể về việc tổ chức biên soạn, xuất bản, phát hành SGK. Ngoài ra tác giả đưa ra những quan điểm cá nhân về những yếu tố tiến bộ, hạn chế của SGK hiện nay. Trong cuốn “Giáo dục học 1” (NXB Đại học Sư phạm Hà Nội, 2007) do tác giả Trần Thị Tuyết Oanh chủ biên đã phân biệt các khái niệm: chương 5 trình, SGK và các tài liệu học tập khác, đồng thời cuốn sách cũng trình bày chức năng và những yêu cầu đối với một cuốn SGK. Trong cuốn “Phương pháp dạy học Lịch sử tập 1”, Phan Ngọc Liên (chủ biên) Nguyễn Thị Côi, Trịnh Đình Tùng (NXB Giáo dục, 2010), các tác giả đều khẳng định chương trình được thể hiện ở SGK do đó cần nghiên cứu kĩ tài liệu này, nhóm tác giả cũng nhấn mạnh đến vị trí, ý nghĩa của SGK trong dạy học Lịch sử ở trường phổ thông. Bên cạnh đó, nhóm tác giả đề cập đến mục tiêu bộ môn, những nguyên tắc xây dựng chương trình và biên soạn SGK ở trường trung học phổ thông. Trong cuốn “Phương pháp dạy học Lịch sử tập 2”, Phan Ngọc Liên (chủ biên) Nguyễn Thị Côi, Trịnh Đình Tùng (NXB Giáo dục, 2010), các tác giả đưa ra phương pháp sử dụng SGK, các phương pháp dạy học Lịch sử phải được giải quyết phù hợp trên cơ sở nội dung bài học và nội dung SGK. Trong cuốn “Các con đường, biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử ở trường phổ thông” (NXB Đại học Sư Phạm, 2006) tác giả Nguyễn Thị Côi đã nhấn mạnh quan điểm dạy học Lịch sử để phát huy năng lực của HS. Trong đó cũng nhấn mạnh kỹ năng tự làm việc, đặc biệt GV phải hướng dẫn HS tự làm việc với SGK, hoàn thành các bài tập trong SGK hay tự làm việc với các bản đồ, tranh ảnh ngoài SGK… Trong cuốn “Phương pháp dạy học môn lịch sử ở trường trung học phổ thông” do Vũ Quang Hiển và Hoàng Thanh Tú đồng chủ biên (NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2014) nhóm tác giả đã khái quát về phương pháp sử dụng SGK Lịch sử và sử dụng tài liệu tham khảo; trong đó nêu ra những nhiệm vụ cơ bản của GV và HS khi sử dụng SGK, “trong quá trình giảng dạy GV hướng dẫn HS sử dụng SGK không chỉ tiếp nhận kiến thức mà còn rèn luyện các kĩ năng tự học, tự nghiên cứu”… 6 *Bài viết tạp chí, hội thảo “Mô hình SGK trường học mới đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông” của tác giả Nguyễn Vinh Hiển đăng trên tạp chí Giáo dục, số 410, năm 2017. Trong bài viết này tác giả đề cập đến nhiều giải pháp cải cách giáo dục phải được thực hiện một cách nhất quán. Bên cạnh đó, tác giả cũng đề cập đến SGK cho mô hình trường học mới, chỉ ra lợi thế của mô hình này trong giai đoạn hiện tại. “Từ SGK Lịch sử phổ thông của Cộng hòa Pháp đến khả năng vận dụng vào Việt Nam”, của tác giả Nguyễn Văn Ninh đăng trên Tạp chí giáo dục, số 316 (Kì 2), năm 2013. Bài viết trình bày những đặc điểm SGK Lịch sử Phổ thông của Cộng hòa Pháp và đề xuất một số nội dung biên soạn SGK Lịch sử Phổ thông ở Việt Nam như: Cấu trúc bài học trong SGK, mối quan hệ giữa kênh hình, kênh chữ và tư liệu tham khảo, mối quan hệ giữa SGK và tài liệu tham khảo, SGK điện tử,... “Cấu trúc bài Các quốc gia cổ đại phương Tây: Hi Lạp và Rô Ma trong sách giáo khoa Trung học phổ thông của Pháp và Việt Nam - Một cái nhìn so sánh”, của tác giả Nguyễn Văn Ninh đăng trên Tạp chí khoa học - Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, năm 2013. Bài viết chỉ ra những điểm tương đồng và khác biệt trong cùng một bài học của hai quốc gia, từ đó đề xuất việc tiếp thu những kinh nghiệm, những điểm tiến bộ trong cách biên soạn SGK Lịch sử Pháp và Việt Nam. “Xây dựng cấu trúc bài học trên lớp nhằm phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học Lịch sử ở trường THPT” tác giả Nguyễn Thị Thùy Mỵ đăng trên Tạp chí Giáo dục, số 189, năm 2017. Bài viết chỉ ra các dạng cấu trúc và yêu cầu khi xây dựng cấu trúc bài học trên lớp trong dạy học Lịch sử, đồng thời xây dựng cấu trúc bài học trên lớp qua bài “Phong trào cách mạng 1930 - 1935”. 7 “Một số yêu cầu khi xác định các biện pháp sử dụng SGK trong dạy học Lịch sử ở trường THPT theo hướng phát triển năng lực học sinh” của tác giả Bùi Thị Oanh đăng trên tạp chí Giáo dục số 398, năm 2017. Bài viết nhấn mạnh phát triển một số kĩ năng cơ bản theo đặc trưng môn học để phát huy tính tích cực của HS, đề xuất các biện pháp sử dụng SGK phải linh hoạt, phù hợp với khả năng nhận thức của HS. “Nâng cao chất lượng giáo dục Lịch sử - tiếp cận từ thực tiễn” của tác giả Đỗ Hồng Thái đăng trên Tạp chí Giáo dục, số 317, năm 2013. Bài viết chỉ ra những đặc điểm nổi bật trong chương trình giáo dục phổ thông của các nước phát triển và đưa ra một số kiến nghị: chất lượng giáo dục Lịch sử phải bắt đầu từ tư duy quản lí giáo dục; khắc phục bất cập trong chương trình, SGK và phương pháp dạy học Lịch sử;... “Biên soạn sách giáo khoa Lịch sử sau năm 2015 theo hướng phát triển năng lực học sinh” của tác giả Hoàng Thanh Tú đăng trên Chuyên san Nghiên cứu giáo dục, năm 2014. Bài viết đề xuất ý kiến cho việc biên soạn SGK Lịch sử sau năm 2015, từ xây dựng chuẩn và hệ mục tiêu môn học đến đề xuất cấu trúc nội dung cũng như hình thức cho SGK. Một số điều kiện thực thi chương trình, sách giáo khoa sau năm 2015 cũng được đề xuất để đạt được mục tiêu giáo dục. “Đôi nét về sách giáo khoa Lịch sử của hai nước Anh, Australia và kinh nghiệm trong việc biên soạn sách giáo khoa Lịch sử của Việt Nam sau năm 2015”, của tác giả Hoàng Thanh Tú đăng trên Tạp chí Giáo dục số 330, năm 2014. Bài viết chỉ ra một số kinh nghiệm biên soạn SGK Lịch sử của Anh và Australia. Nhấn mạnh những ưu điểm nổi bật có thể vận dụng biên soạn SGK Lịch sử ở Việt Nam: về nội dung, về cấu trúc. *Luận án, luận văn Luận văn, “Cấu tạo sách giáo khoa lịch sử bậc THPT của Cộng hòa Pháp và khả năng vận dụng vào Việt Nam (qua nội dung: các quốc gia cổ đại 8 phương Tây – Hi Lạp và Roma)”, Trần Quỳnh Chi, Đại học sư Phạm Hà Nội, 2013. Luận văn chỉ ra cấu tạo SGK Lịch sử THPT Cộng hòa Pháp, rút ra những kinh nghiệm có khả năng vận dụng vào Việt Nam. Đề xuất biên soạn, thiết kế cấu tạo bài Các quốc gia cổ đại Phương Tây - HI Lạp và Roma. Luận văn, “Biên soạn bài học trong sách giáo khoa Lịch sử ở trường trung học cơ sở Việt Nam sau năm 2015 với việc vận dụng kinh nghiệm một số nước trên thế giới (qua ví dụ các cuộc cách mạng tư sản thời kì Cận đại)”, Phan Thị Thúy Châm, Đại học Sư phạm Hà Nội, 2015. Luận văn đã đánh giá ưu điểm và hạn chế của SGK. Đồng thời chỉ ra mô hình cấu trúc bài viết SGK Lịch sử THCS của Trung Quốc, Pháp, Đức và đề xuất cấu trúc bài viết cho SGK Lịch sử THCS ở Việt Nam Luận văn, “Mô hình bài viết sách giáo khoa lịch sử ở trường Trung học Cơ sở nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa và khả năng vận dụng vào Việt Nam”, Lương Thị Phương Liên, Đại học Sư phạm Hà Nội, 2013. Tác giả tập trung tìm hiểu mô hình bài viết trong SGK ở trường THCS Trung Quốc, từ đó rút ra kinh nghiệm và đề xuất mô hình bài viết trong SGK Lịch sử lớp 6 trường THCS ở Việt Nam. Luận án, “Sử dụng SGK trong DHLS ở trường THPT theo hướng phát triển năng lực học tập của HS”, Bùi Thị Oanh, Đại học sư phạm Hà Nội, 2014. Luận án đã đề ra các biện pháp sư phạm sử dụng SGK trong dạy học Lịch sử ở trường THPT theo hướng phát triển năng lực của HS. Như vậy, qua tìm hiểu lịch sử nghiên cứu vấn đề, chúng tôi nhận thấy: lịch sử nghiên cứu về SGK đã có nền tảng nhiều năm, các công trình trên đã khái quát tầm quan trọng của SGK trong dạy học nói chung và dạy học Lịch sử nói riêng nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS. Tuy nhiên nguồn tài liệu nghiên cứu, đối chiếu SGK nước ngoài với SGK Việt Nam, đặc biệt là SGK Australia còn khiêm tốn, chủ yếu dừng lại ở các tạp chí, báo, kỉ yếu hội thảo. 9 Các công trình kể trên là nguồn tài liệu tham khảo quý giá để chúng tôi nghiên cứu và đề xuất cấu trúc bài học SGK Lịch sử lớp 7. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng Đối tượng nghiên cứu của đề tài là cấu trúc bài học SGK Lịch sử lớp 7 của Australia, từ đó đề xuất cấu trúc bài học cho SGK Lịch sử lớp 7 ở Việt Nam. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung nghiên cứu: đề tài tập trung nghiên cứu cấu trúc bài học của Sách giáo khoa Lịch sử 7 Australia. Từ đó rút ra những kinh nghiệm có khả năng vận dụng vào Việt Nam - Về điều tra, khảo sát thực tế: Tiến hành điều tra thực tế việc sử dụng SGK Lịch sử của GV và HS của một số trường THCS. - Về thực nghiệm sư phạm: Nội dung thực nghiệm là chủ đề “Những phát kiến lớn về địa lí” trong Chương trình Giáo dục Phổ thông môn Lịch sử (năm 2018), thử nghiệm tại trường THCS Pascal (Thành phố Hà Nội). 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích Trên cơ sở khẳng định vai trò, ý nghĩa của SGK trong dạy học Lịch sử và từ việc nghiên cứu cấu trúc bài học của SGK Australia chúng tôi đề xuất cấu trúc bài học cho SGK Lịch sử 7 ở Việt Nam góp phần đổi mới SGK Lịch sử ở trường THCS. 4.2. Nhiệm vụ Để thực hiện được mục đích nghiên cứu nêu trên, đề tài cần thực hiện những nhiệm vụ cơ bản sau: - Tìm hiểu lí luận về xây dựng và biên soạn SGK Lịch sử THCS ở trên thế giới và ở Việt Nam 10 - Điều tra thực trạng sử dụng SGK trong dạy và học học Lịch sử của GV và HS hiện nay ở một số trường THCS. Từ đó rút ra những ưu điểm và hạn chế của SGK Lịch sử hiện hành. - Tìm hiểu mô hình bài viết trong SGK Lịch sử THCS của Australia và rút ra bài học kinh nghiệm có khả năng vận dụng vào Việt Nam. - Đề xuất cấu trúc bài học trong SGK Lịch sử lớp 7 trường THCS tại Việt Nam. - Tiến hành thử nghiệm sư phạm để khẳng định tính khả thi của những đề xuất đưa ra. 5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở phương pháp luận Cơ sở phương pháp luận của đề tài là: - Những quan điểm lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục nói chung và giáo dục lịch sử nói riêng. - Lý luận về tâm lí học, giáo dục học, phương pháp dạy học của các nhà giáo dục liên quan đến đề tài. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Nghiên cứu các tác phẩm của Chủ nghĩa Mác – Lênin, Hồ Chí Minh và Đảng ta về giáo dục và giáo dục lịch sử. Nghiên cứu các công trình của các nhà tâm lí, giáo dục, giáo dục lịch sử và những tài liệu lịch sử có liên quan đến đề tài. Nghiên cứu nội dung chương trình sách giáo khoa lịch sử ở trường THCS. Nghiên cứu cấu tạo bài học trong SGK Lịch sử lớp 7 THCS của Australia và Việt Nam. Đề xuất cấu tạo bài viết trong SGK Lịch sử lớp 7 THCS ở Việt Nam năm 2018 trên cơ sở học tập kinh nghiệm của Australia. Điều tra thực tế ở trường THCS qua các hình thức: quan sát, dự giờ, phiếu điều tra, trao đổi với GV về thực tế giảng dạy và sử dụng SGK Lịch sử ở trường THCS trong dạy học lịch sử ở trường THCS 11 Soạn giáo án và tiến hành thực nghiệm sư phạm để khẳng định tính khả thi của đề tài. 6. Giả thuyết nghiên cứu Nếu xây dựng được cấu trúc bài học trong SGK Lịch sử 7 trên cơ sở tiếp thu kinh nghiệm của Australia theo những yêu cầu đề tài đưa ra sẽ góp phần đổi mới SGK và nâng cao chất lượng dạy học Lịch sử ở trường THCS. 7. Đóng góp của đề tài - Khẳng định tầm quan trọng của việc biên soạn SGK Lịch sử nói chung, SGK Lịch sử lớp 7 THCS nói riêng. - Chỉ ra những ưu điểm, hạn chế của SGK Lịch sử lớp 7 hiện hành. - Nghiên cứu cấu trúc bài học SGK Lịch sử lớp 7 THCS của Australia, rút ra những kinh nghiệm có khả năng vận dụng vào Việt Nam. - Đề xuất cấu trúc bài học trong SGK Lịch sử 7 THCS trên cơ sở học tập kinh nghiệm của Australia. 8. Cấu trúc của khóa luận Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, đề tài bao gồm 2 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc đề xuất cấu trúc bài học trong sách giáo khoa Lịch sử ở trường THCS của Australia. Chương 2: Đề xuất cấu trúc bài học cho sách giáo khoa Lịch sử lớp 7 sau năm 2018 trên cơ sở nghiên cứu cấu trúc bài học sách giáo khoa Lịch sử 7 ở Australia. Thử nghiệm sư phạm. 12 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC ĐỀ XUẤT CẤU TRÚC BÀI HỌC TRONG SÁCH GIÁO KHOA LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THCS CỦA AUSTRALIA 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Quan niệm về sách giáo khoa Lịch sử ở trường THCS 1.1.1.1. Quan niệm về sách giáo khoa SGK là tài liệu học tập và giảng dạy cơ bản không thế thiếu của GV và HS ở trường phổ thông. Dù công nghệ có phát triển như thế nào thì chưa có một thiết bị hay dụng cụ nào có thể thay thế hoàn toàn SGK. SGK với vai trò quan trọng của mình nhận được sự quan tâm đông đảo của giới nghiên cứu trong và ngoài nước. Trong cuốn “Bài học là gì?” của giáo sư Hồ Ngọc Đại đã khẳng định “Sách giáo khoa là chứng cớ nói lên quá trình phát triển của mỗi em trong quá trình giáo dục. Nó phản ánh được sự phân hóa, cá thể hóa quá trình giáo dục mà vẫn đảm bảo được những yêu cầu cơ bản nhất của quá trình giáo dục nói chung” [2; tr.42]. Trong cuốn “Phương pháp dạy học lịch sử tập 1” các nhà Giáo dục đưa ra khái niệm “Sách giáo khoa là tài liệu cơ bản trong học tập của học sinh, nên được biên soạn theo chương trình và quán triệt mục tiêu đào tạo đã được xác định” [9; tr.89]. Do đó, “kiến thức trong SGK phải đạt yêu cầu chuẩn mực cho việc truyền thụ, giáo dục, cho các hình thức đánh giá, kiểm tra học sinh” [9; tr.89]. Trong luật giáo dục nước ta có quy định: “SGK do Bộ Giáo dục và Đào tạo tổ chức biên soạn và duyệt trên cơ sở thẩm định của Hội đồng Quốc gia thẩm định để sử dụng chính thức, thống nhất, ổn định trong giảng dạy, học tập ở nhà trường và các cơ sở giáo dục khác” [11; tr.19]. Các định nghĩa về SGK dù khác nhau về từ ngữ biểu đạt, nhưng các quan điểm trên đều thống nhất ở bản chất: SGK là công cụ dạy và học, là yếu tố quan 13 trọng trong quá trình tổ chức dạy học với hai nhóm chức năng chính là cung cấp thông tin khoa học và tổ chức hoạt động dạy học. Như vậy, “SGK là tài liệu tiếp nối của chương trình, cụ thể hóa những quy định của chương trình về mục tiêu môn học, về phạm vi, số lượng và mức độ của các đơn vị kiến thức… Chính vì vậy, SGK là tài liệu quan trọng nhất trong nhà trường, được dùng trong việc học tập ở lớp, ở nhà của học sinh đồng thời được sử dụng trong quá trình chuẩn bị bài và tiến hành dạy học của giáo viên” [8; tr.18]. Như vậy, SGK là tài liệu quan trọng trong giảng dạy và học tập cơ bản cho GV và HS nhằm thực hiện mục tiêu đào tạo. Ứng với quan niệm dạy học và chương trình đào tạo sẽ có một bộ SGK tương ứng. Một cách tiếp cận khác, một số nhà nghiên cứu có quan niệm “SGK là loại sách trình bày có hệ thống những kiến thức cơ sở của một lĩnh vực khoa học nhất định, ở mức độ hiện tại những thành tựu khoa học và văn hóa”. Trong phạm vi khóa luận chúng tôi chọn cách tiếp cận thứ nhất vì dù tiếp cận ở góc độ nào thì SGK vẫn là loại sách được sử dụng phổ biến nhất. SGK giúp đối tượng sử dụng đạt được những mục tiêu học tập trong một thời gian nhất định. Đối với SGK Lịch sử ở trường THCS, là cuốn sách được biên soạn theo chương trình dạy môn Lịch sử ở trường THCS. SGK Lịch là công cụ cụ thể hóa mục tiêu bộ môn, chương trình được Bộ Giáo dục quy định đồng thời phải thể hiện được mục đích, yêu cầu, nội dung và phương pháp dạy học. SGK nói chung và SGK Lịch sử nói riêng là công trình nghiên cứu khoa học, chủ yếu là khoa học giáo dục “Mục tiêu của SGK Lịch sử không phải là phát hiện những vấn đề mới về nghiên cứu lịch sử dân tộc và xã hội loài người như một công trình sử học, mà phải giải quyết tốt nhất việc cung cấp những kiến thức cơ bản, hiện đại cho HS phù hợp với mục tiêu đào tạo và nội dung đã quy định” [9; tr.89]. 14 SGK Lịch sử THCS dành cho lứa tuổi từ 12 - 15. SGK bậc học này khác so với bậc Tiểu học và bậc THPT nhưng vẫn phải đáp ứng mục tiêu môn học đã đề ra. Về mặt kiến thức đảm bảo nguyên tắc “hiện đại, cơ bản, phù hợp với thực tiễn Việt Nam”, về mặt phát triển: nội dung SGK phải phù hợp với trình độ nhận thức, đặc điểm tâm lý, lứa tuổi; về mặt giáo dục: SGK phải được biên soạn dựa trên quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, theo quan điểm của Đảng và nhà nước. Khi biên soạn SGK, tác giả cần vận dụng sáng tạo những quan điểm trên, mặt khác cần khách quan khi đánh giá một sự kiện, nhân vật lịch sử, không lồng ghép quan điểm, tư tưởng cá nhân. Giáo dục tri thức đồng bộ với giáo dục nhân cách, tư tưởng, phẩm chất, đạo đức. Giúp HS hiểu rõ hơn về giá trị nền tảng, ý nghĩa thực tiễn của khoa học lịch sử đối với cuộc sống. Bước vào thời đại công nghệ phát triển như vũ bão, nhưng chưa một công cụ, thiết bị nào có thể thay thế hoàn toàn SGK. Qua những ý kiến trên, tôi thấy rằng SGK giữ một vị trí quan trọng trong dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng. Vậy làm thế nào để SGK phát huy tối đa vai trò của mình trong công tác giảng dạy và học tập đó luôn là trăn trở và mục tiêu hướng đến những người viết sách. 1.1.1.2. Cấu trúc sách giáo khoa Lịch sử Về cấu trúc của SGK nói chung và SGK Lịch sử nói riêng, cho đến nay còn có nhiều quan điểm khác nhau. Trong cuốn Phương pháp dạy học Lịch sử ở trường THPT của nhóm tác giả Vũ Quang Hiển, Hoàng Thanh Tú chỉ hai quan niệm cơ bản: Quan niệm thứ nhất: SGK bao gồm hai phần là kênh chữ và kênh hình. - Kênh chữ: tất cả các thông tin thành văn trình bày nội dung tri thức của bài học bao gồm bài viết chính, tóm tắt mở đầu bài học, tư liệu tham khảo, câu hỏi, chú thích,.. 15