Tài liệu Dạy học đọc hiểu đoạn trích “hồn trương ba, da hàng thịt” theo định hướng phát triển năng lực ngữ văn cho học sinh thpt (2016)

` TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN ====== PHẠM THỊ HẰNG DẠY HỌC ĐỌC HIỂU ĐOẠN TRÍCH "HỒN TRƯƠNG BA, DA HÀNG THỊT" THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NGỮ VĂN CỦA HỌC SINH THPT KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Phương pháp dạy học Ngữ văn HÀ NỘI, 2016 TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 ====== KHOA NGỮ VĂN ====== PHẠM THỊ HẰNG PHẠM THỊ HẰNG DẠY ĐỌC HIỂU HIỂU ĐOẠN TRÍCH HỌC ĐỌC ĐOẠN TRÍCH "HỒN TRƯƠNG BA, DA HÀNG THỊT" "HỒN TRƯƠNG BA, DA HÀNG THỊT" THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NGỮ VĂN CỦA HỌC SINH THPT NĂNG LỰC NGỮ VĂN CỦA HỌC SINH THPT KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Phương pháp dạy học Ngữ văn Chuyên ngành: Phương pháp dạy học Ngữ văn Người hướng dẫn khoa học Th.S TRẦN HẠNH PHƯƠNG HÀ NỘI, 2016 Hà Nội, 2016 HÀ NỘI, 2016 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành khóa luận, tôi đã nhận được rất nhiều sự quan tâm, giúp đỡ. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến quý thầy giáo, cô giáo của trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 đã nhiệt tình giảng dạy và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong thời gian học tập. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc tới Thạc sĩ cô: Trần Hạnh Phương người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, người thân và bạn bè đã dành cho tôi sự quan tâm khích lệ và chia sẻ trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Mặc dù có nhiều cố gắng, nhưng khóa luận khó tránh khỏi thiếu sót. Tôi rất mong nhận được những ý kiến đóng góp quý báu của các thầy cô giáo và các bạn. Xin chân thành cảm ơn ! Hà Nội, ngày tháng năm 2016. Tác giả Phạm Thị Hằng LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng kết quả nghiên cứu trong khóa luận này là trung thực và không trùng lặp với các đề tài khác. Tôi cũng xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện khóa luận này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong khóa luận đã được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng năm 2016. Tác giả Phạm Thị Hằng DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT HS : Học sinh GV : Giáo viên SGK : Sách giáo khoa SGV : Sách giáo viên NNC : Nhà nghiên cứu PPDH : Phương pháp dạy học THPT : Trung học phổ thông GQVĐ : Giải quyết vấn đề DKTL : Dự kiến trả lời NXB : Nhà xuất bản ĐHSP : Đại học Sư phạm ĐHTN : Đại học Thái Nguyên MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................ 1 2. Lịch sử vấn đề vấn đề........................................................................ 2 3. Mục đích nghiên cứu, đối tượng nghiên cứu .................................... 5 4. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 5 5. Phương pháp nghiên cứu................................................................... 5 6. Đóng góp của khóa luận.................................................................... 5 7. Cấu trúc khóa luận ........................................................................... 6 NỘI DUNG ............................................................................................... 6 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TỄN ........................... 7 1.1. Cơ sở lí luận ................................................................................... 7 1.1.1. Lí thuyết Đọc hiểu................................................................... 7 1.1.1.1 Khái niệm .......................................................................... 7 1.1.1.2. Vấn đề đọc hiểu văn bản văn học trong trường THPT .... 8 1.1.2. Lí thuyết tiếp nhận .................................................................. 9 1.1.2.1. Khái niệm ......................................................................... 9 1.1.2.2. Quá trình tiếp nhận văn bản văn học trong trường THPT ........................................................................................... 10 1.1.3. Năng lực Ngữ văn ................................................................. 11 1.1.3.1. Khái niệm ....................................................................... 11 1.1.3.2. Cấu trúc .......................................................................... 12 1.1.4. Những năng lực Ngữ văn của học sinh THPT ...................... 13 1.1.4.1. Năng lực đọc - hiểu ........................................................ 13 1.1.4.2. Năng lực cảm thụ thẩm mĩ ............................................. 14 1.1.4.3. Năng lực tiếp nhận ........................................................ 14 1.1.4.4. Năng lực đánh giá .......................................................... 14 1.2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................. 15 Chương 2. PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NGỮ VĂN CHO HỌC SINH THPT QUA DẠY HỌC ĐỌC HIỂU ĐOẠN TRÍCH “HỒN TRƯƠNG BA, DA HÀNG THỊT” (LƯU QUANG VŨ) ........................................ 17 2.1 Nguyên tắc .................................................................................... 17 2.1.1 Tính sáng tạo ......................................................................... 17 2.1.2 Tính khoa học......................................................................... 17 2.1.3. Tính thực tiễn ........................................................................ 17 2.2. Vận dụng dạy học đọc hiểu đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” nhằm phát triển năng lực Ngữ văn cho học sinh THPT ............ 18 2.2.1. Phát triển năng lực đọc - hiểu ............................................... 18 2.2.1.1. Phương pháp đọc diễn cảm ............................................ 18 2.2.1.2. Phương pháp đóng vai .................................................. 20 2.2.2. Phát triển năng lực tiếp nhận ................................................ 21 2.2.2.1. Sử dụng phương tiện dạy học trực quan ........................ 21 2.2.2.2. Phương pháp vấn đáp ..................................................... 22 2.2.3. Phát triển năng lực thưởng thức văn học và cảm thụ thẩm mĩ ..................................................................................................... 25 2.2.3.1. Phương pháp nêu vấn đề ................................................ 25 2.2.3.2. Phương pháp giảng bình ................................................ 27 2.2.3.3. Tổ chức hoạt động ngoại khóa văn học ......................... 30 2.2.3.4. Kĩ thuật “trình bày một phút” ....................................... 32 2.2.4. Phát triển năng lực đánh giá.................................................. 33 2.2.4.1. Phương pháp thảo luận trên lớp ..................................... 34 2.2.4.2. Phương pháp thảo luận theo nhóm nhỏ ......................... 38 2.2.4.3. Các hình thức dạy học bằng trò chơi ............................. 39 Chương 3. GIÁO ÁN THỰC NGHIỆM ................................................. 42 3.1. Mục tiêu cần đạt ........................................................................... 42 3.1.1. Kiến thức ............................................................................... 42 3.1.2. Kĩ năng .................................................................................. 42 3.1.3. Thái độ .................................................................................. 42 3.2. Phương pháp, phương tiện dạy học ............................................. 42 3.2.1. Phương pháp ......................................................................... 42 3.2.2 Phương tiện thực hiện ............................................................ 43 3.3. Định hướng phát triển năng lực ................................................... 43 3.4. Cách thức tiến hành ...................................................................... 43 KẾT LUẬN ............................................................................................. 58 TÀI LIỆU THAM KHẢO MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Giáo dục phổ thông nước ta hiện nay đang chuyển mình từ giáo dục nội dung sang giáo dục giáo dục phát triển năng lực cho học sinh và trong các nhà trường phổ thông lối dạy học “truyền thụ một chiều” đang dần chuyển sang dạy học theo hướng phát triển năng lực vận dụng kiến thức, rèn luyện kĩ năng, hình thành năng lực và phẩm chất cho các em. Từ đó, nhà trường đào tạo những con người có kĩ năng sống, kĩ năng giải quyết tình huống, vận dụng những điều mình học được vào thực tiễn, khả năng tự học để học tập suốt đời. Trong xu hướng đổi mới chung của chương trình giáo dục, môn Ngữ văn cũng chuyển mình. Việc dạy văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh đã được phần lớn giáo viên đồng tình và thực hiện. Với xu hướng đó thì việc đọc hiểu một tác phẩm văn học theo định hướng phát triển năng lực Ngữ văn cho học sinh THPT cũng đang được tiến hành đổi mới nhằm phát huy tối đa các năng lực cho học sinh. Giúp giáo viên chủ động trong giảng dạy có thể lựa chọn kiến thức truyền thụ phù hợp đối tượng học sinh.g Học sinh chủ động lĩnh hội kiến thức và tự rèn luyện được nhiều kỹ năng. Đổi mới từ cách dạy truyền thống thiên về đọc chép sang cách dạy đọc - hiểu. Trước đây, chúng ta thường coi phân tích hay giảng văn, bình luận là một phương pháp đặc thù của dạy học văn thì hiện nay cách dạy đọc hiểu giúp học sinh biết cách đọc, cách tiếp cận, khám phá nội dung và nghệ thuật của văn bản theo các mức độ khác nhau từ đọc đúng sang đọc sáng tạo, khơi dậy ở học sinh khả năng liên tưởng, tưởng tượng, giúp học sinh thực sự được đắm mình trong thế giới văn chương. Từ đó, khơi dậy ở các em tình cảm mang tính thẩm mĩ, biết hướng tới giá trị chân - thiện - mĩ. 1 Việc dạy đọc hiểu không chỉ rèn luyện cho học sinh năng lực đọc hiểu mà còn rèn luyện năng lực tạo lập văn bản đặc biệt là năng lực viết sáng tạo. Tức là học sinh có khả năng trình bày, thể hiện suy nghĩ, cảm nhận của bản thân trước đối tượng, vấn đề đặt ra. Qua khảo sát thực trạng dạy học, có thể nhận thấy có một bộ phận giáo viên còn vướng mắc, lúng túng trong cách thức dạy đọc - hiểu. Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi mạnh dạn chọn đề tài: Dạy học đọc - hiểu đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” theo định hướng phát triển năng lực Ngữ văn cho học sinh THPT với mong muốn ít nhiều góp phần đáp ứng yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn ở THPT hiện nay. 2. Lịch sử vấn đề vấn đề Đọc - hiểu đã có từ rất lâu ở nhiều nước trên thế giới, đặc biệt ở các nước Âu - Mĩ với sự ra đời của nhiều chuyên luận quan trọng: “Dạy trẻ đọc” của J. Richar Smith và D. Dali Jonhson thuộc trường đại học tổng hợp Wisconsin (Mĩ), (xuất bản năm 1976), chuyên luận dạy “Dạy giao tiếp và các kĩ năng đọc trong các môn học” của G. Dorothy Kenning ở trường đại học Henning xuất bản 1982. Ở nước ta lí thuyết về vấn đề đọc - hiểu chưa nhiều. Việc giảng dạy của giáo viên trong nhà trường phổ thông chủ yếu mang tính chất kinh nghiệm. Trong thời đại mới hiện nay đọc hiểu văn bản giữ vai trò quan trọng trong giờ học văn nên được nhiều nhà nghiên cứu, nhà phương pháp quan tâm. Bài viết của Nguyễn Thanh Hùng: “Dạy đọc hiểu là nền tảng văn hóa cho người đọc” tham gia hội thảo chương trình và SGK thí điểm THCS tháng 9/2009. Với kinh nghiệm giảng dạy và nghiên cứu lâu năm, giáo sư chỉ ra tầm quan trọng của vấn đề đọc hiểu góp phần củng cố, nắm vững sử dụng thành thạo Tiếng Việt. Đồng thời giáo sư cũng chỉ ra đọc là năng lực văn hóa có ý nghĩa cơ bản đối với việc phát triển nhân cách học sinh. 2 NNC Trần Đình Sử trong bài viết: “Môn văn và thực trạng và giải pháp” đăng trên báo văn nghệ số ra ngày 14 tháng 2 năm 1998 đã nhấn mạnh: Rèn luyện kĩ năng biết đọc hiểu các văn bản nhằm rèn cho học sinh một cách đọc có văn hóa, có phương pháp không suy diễn tự tiện, dung tục. Từ đó giúp học sinh nắm được nội dung và nghệ thuật của tác phẩm. Giáo sư cũng đưa ra giải pháp thực hiện: “SGK cần được chuẩn bị công phu, chú thích kĩ, chính xác.. . bên cạnh hệ thống câu hỏi gợi ý cách đọc cần phải có câu hỏi kiểm tra xem học sinh có đọc và hiểu thực sự không”. Trong cuốn: “Phương pháp dạy học văn” nhà nghiên cứu Phan Trọng Luận cho rằng: Đọc là một trong ba phương pháp thường dùng khi tiếp cận tác phẩm văn chương. Ông cũng đã chỉ ra rằng: “Nhiều giáo viên thất bại trong giờ giảng văn vì không biết phát huy nghệ thuật đọc diễn cảm: Giờ văn rời rạc, khô khan, thiếu xúc cảm, nặng nề diễn giải. Người giáo viên đơn độc, xa cách nhà văn không được nhà văn hỗ trợ. Đọc diễn cảm gắn bó suốt trong quá trình giảng văn làm cho tiếng nói nhà văn luôn luôn gần gũi với học sinh. Giờ giảng văn trở thành một công việc tâm tình, một cuộc giao tiếp thật sự cho cuộc sống không còn là một giờ bàn luận về chính trị, lí luận, nặng nề xã hội học” [12; 197]. NNC Nguyễn Trọng Hoàn trong bài viết: “Một số vấn đề đọc hiểu văn bản ngữ văn” đăng trên Tạp chí giáo dục số 56 tháng 4/ năm 2003, tr26 đã đưa ra ba cách tiếp cận đọc - hiểu khác nhau: Đọc hiểu gắn liền với minh họa, đọc - hiểu phù hợp với từng cá nhân, đọc hiểu huy động vốn kinh nghiệm. Kịch bản văn học “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” của tác giả Lưu Quang Vũ trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12 (chương trình chuẩn) là một tác phẩm mới được đưa vào chương trình, song đã có nhiều bài viết định hướng về phương pháp tiếp cận văn bản này. - Trong cuốn “Phân tích bình giảng tác phẩm văn học 12”, chương trình nâng cao, nhà xuất bản Giáo dục (2008), tác giả Lê Quang Hưng định hướng 3 phân tích kịch bản văn học “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” có nói tới những sáng tạo nghệ thuật của tác giả Lưu Quang Vũ nhưng chỉ đề cập đến những điểm sau: + Qua diễn biến của xung đột kịch, cho thấy Lưu Quang Vũ đã khéo dồn nén mâu thuẫn, đẩy tình huống kịch lên cao trào rồi giải quyết thật tự nhiên, hợp lí. + Lưu Quang Vũ đã khéo mượn lời các nhân vật khác - những người thân trong gia đình Trương Ba để chỉ ra điều đó (nỗi đau khổ của hồn Trương Ba). - Cuốn “Lưu Quang Vũ - Tài năng và lao động nghệ thuật” do tác giả Lưu Khánh Thơ biên soạn, nhà xuất bản Văn hóa - Thông tin, Hà Nội (2000) có các bài viết về vở kịch “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” của Phan Ngọc, Cao Minh, Lưu Khánh Thơ. Các tác giả này đều nhấn mạnh đến sự sáng tạo nghệ thuật nổi bật của Lưu Quang Vũ khi xây dựng vở kịch này là khai thác các mô típ dân gian để viết kịch bản mang đậm dấu ấn cá nhân và phong cách riêng. Ý nghĩa của vở kịch không chỉ đề cập đến chuyện của một thời mà còn đề cập đến chuyện của muôn đời. - Bài “Nhân đọc và xem Hồn Trương Ba, da hàng thịt”, của tác giả Phan Trọng Thưởng nêu rõ: Vở kịch vừa mang ý nghĩa tự nó, vừa mang ý nghĩa cho nó. Nghĩa tự nó của “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” là sự hòa hợp và ý thức đạo lý về phần hồn và phần xác của con người. Còn nghĩa cho nó là cuộc đấu tranh cho sự hoàn thiện nhân cách con người. Tác giả Phan Trọng Thưởng cũng nói đến sáng tạo nghệ thuật của Lưu Quang Vũ khi xây dựng vở kịch: Khai thác triết lí nhân sinh trong truyện cổ tích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”… Từ triết lí nhân sinh trong truyện cổ tích, Lưu Quang Vũ đã sáng tạo nên một tác phẩm đa nghĩa. - Cuốn “Lưu Quang Vũ - về tác gia và tác phẩm” của Lý Hoài Thu Lưu Khánh Thơ, NXB Giáo dục (2007) có một số bài viết về những sáng tạo 4 nghệ thuật của Lưu Quang Vũ khi xây dựng vở kịch “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”. Tất cả những bài viết trên đều tập trung làm sáng tỏ và phong phú thêm vai trò của đọc - hiểu văn trong dạy và học tác phẩm văn chương trong nhà trường, cùng với các công trình nghiên cứu vể tác phẩm “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” đã đưa ra những phương hướng tiếp cận văn bản này. Đã giúp người viết có một cách nhìn nhận về hướng đi về vấn đề đọc - hiểu, và đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” trong nhà trường để từ đó vận dụng vào đề tài của mình. 3. Mục đích nghiên cứu, đối tượng nghiên cứu Trong phạm vi đề tài này tôi tập trung nghiên cứu phương pháp dạy học đọc hiểu văn bản “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” theo định hướng phát triển năng lực Ngữ văn cho học sinh, làm rõ các năng lực đặc thù của môn Ngữ văn phát triển cho học sinh cùng các phương pháp thực hiện để học sinh phát huy được các năng lực đó. Từ đó đưa ra những cách tiếp cận, giảng dạy có hiệu quả làm tiền đề áp dụng rộng rãi cho các năm sau. 4. Phạm vi nghiên cứu Áp dụng việc dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh vào đọc hiểu đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” trong sách Ngữ văn lớp 12, tập 2. 5. Phương pháp nghiên cứu + Phương pháp phân tích tổng hợp. + Phương pháp so sánh đối chiếu. + phương pháp thống kê. 6. Đóng góp của khóa luận a. Về mặt lí luận 5 Như đã trình bày ở phần lịch sử đề tài, thành công của khóa luận sẽ là một đóng góp thiết thực vào chỗ về lí luận về phương pháp dạy văn, đây là khâu hoàn thiện và là khâu đột phá cho hoạt động thiết kế và soạn giảng của giáo viên. Mặt khác đưa ra các phương pháp dạy học tích cực cùng hệ thống câu hỏi cho giờ học tác phẩm của Lưu Quang Vũ nhằm phát triển các năng lực đặc thù của môn Ngữ văn cho HS THPT. b. Về mặt thực tiễn Xây dựng các phương pháp, kĩ thuật cùng các câu hỏi cho giờ dạy học tác phẩm của Lưu Quang Vũ sẽ mở ra một hướng đi hiệu quả không những cho việc giảng dạy tác phẩm của ông nói riêng mà còn cho cả việc giảng dạy các tác phẩm có cùng thể loại. Hạn chế được tình trạng mày mò, lúng túng của phần đông giáo viên khi triển khai cho học sinh khám phá tác phẩm, góp phần loại bỏ những câu hỏi mang tích chất chiếu lệ, rườm rà, những câu hỏi chưa thực sự khơi dậy năng lực đọc - hiểu của các em. 7. Cấu trúc khóa luận Luận văn ngoài phần mở đầu ra gồm 3 phần: MỞ ĐẦU NỘI DUNG Chương 1: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn Chương 2: Phát triển năng lực ngữ văn cho học sinh THPT qua dạy học đọc hiểu đoạn trích “Hồn trương ba, da hàng thịt” (Lưu Quang Vũ) Chương 3: Thiết kế giái án thực nghiệm KẾT LUẬN TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC NỘI DUNG 6 Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TỄN 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Lí thuyết Đọc hiểu 1.1.1.1 Khái niệm Tác giả Đỗ Thị Châu trong bài “Về khái niệm đọc - hiểu ngôn ngữ” (tr. 22- 23, Tạp chí giáo dục số 80 tháng 3 năm 2004) Chương trình Ngữ - Văn dựa vào những khái niệm cơ bản của lý luận văn học như: Năng lực, tri thức, kĩ năng, trong đó việc cung cấp tri thức, rèn luyện kĩ năng phải đi đôi với nhau nhằm hướng tới việc hình thành năng lực cho con người lao động mới. Một trong những khái niệm cơ bản dùng để xây dựng chương trình môn Ngữ văn là khái niệm đọc - hiểu. Các công trình nghiên cứu của NNC Nguyễn Thanh Hùng đặc biệt là cuốn “Đọc và tiếp nhận văn chương” (NXB Giáo dục 2002) đã thể hiện sự quan tâm sâu sắc và những kiến giải mang tính khoa học về vấn đề đọc - hiểu. Đọc - hiểu có nghĩa là vừa đọc vừa tìm hiểu. Vì trong thực tế có người đọc mà không hiểu hoặc hiểu song không hết các lớp nghĩa tiềm ẩn trong văn bản, nhất là văn bản nghệ thuật được ký mã khá công phu của người nghệ sỹ. “Đọc văn chương là đọc cái phần chủ quan của người viết bằng cách đồng hoá tâm hồn, tình cảm, suy nghĩ của nó vào trang sách. Đọc là đón đầu những gì mà mình đọc qua từng chữ, từng câu, từng đoạn rồi quay về những gì đọc đã qua để chứng kiến và đi tìm hợp lực của tác giả, để tác phẩm được tái tạo trong tính cụ thể và giàu trưởng tượng” [8, tr.29]. Hiểu tác phẩm văn chương là phát hiện và đánh giá mối quan hệ hữu cơ giữa lớp nghĩa trong tính chỉnh thể và toàn vẹn của tác phẩm. Để nhận biết được mối quan hệ giữa nội 7 dung và hình thức tiềm ẩn trong tác phẩm văn chương và cảm nhận được triết lý nhân sinh mà tác giả muốn gửi gắm trong đó. Với sự kiến giải trên, giáo sư đã đưa ra khái niệm“Đọc - hiểu văn chương là phân tích mối quan hệ biện chứng giữa ba tầng cấu trúc của tác phẩm tìm ra sự quy chiếu và giá trị riêng của nó”. Từ những vấn đề có tính chất lý luận trên, giáo sư đưa ra những bài học sư phạm bổ ích “Dạy đọc - hiểu là dạy người tiếp nhận cách thức đọc ra nội dung trong những mối quan hệ ngày càng bao quát văn bản” [8, tr.88]. Đọc - hiểu văn bản không chỉ là hoạt động chiếm lĩnh kiến thức của riêng phân môn Văn học mà còn là đầu mối cho việc vận dụng và liên thông kiến thức đối với phân môn Tiếng Việt và Tập làm văn. Dạy học sinh theo phương thức đọc - hiểu là biểu hiện rõ nét nhất của việc “Đổi mới phương thức dạy và học, nhằm phát huy tư duy sáng tạo và năng lực tự học của học sinh”. 1.1.1.2. Vấn đề đọc hiểu văn bản văn học trong trường THPT Quá trình phân tích bản chất, cơ sở khoa học và nghệ thuật của hoạt động đọc - hiểu đã đồng thời cho ta thấy rõ nội dung đọc - hiểu trong nhà trường. Đó là quá trình kích hoạt học sinh tham gia vào việc vừa đọc vừa tìm hiểu văn bản theo mục giáo dục đặt ra. “Giảng nghĩa, bình văn cũng là đọc - hiểu, nhưng đó là đọc - hiểu của người dạy, còn đọc - hiểu của người học sẽ là chiếm lĩnh văn học bằng đối thoại, lấy câu hỏi do thày thiết kế làm phương tiện” [3, tr.5]. Tiếp nhận là một hoạt động tạo nghĩa của người đọc vì vậy khi chưa có hoạt động đọc thì tác phẩm văn học chỉ tồn tại như một mô hình nghệ thuật. Tác phẩm văn học chỉ thực sự có sự sống và có ý nghĩa khi bạn đọc biến nó thành sự kiện trong tâm hồn mình. Nói một cách khác là dạy đọc - hiểu là quá trình hoá tâm lý và hoạt động nhận thức của người học để từ đó họ tìm thấy sự liên thông, kết nối thế giới hình tượng nghệ thuật trong tác phẩm và thế giới 8 quan của tác giả. Từ đấy mô hình tiềm năng trong tác phẩm được hình dung thành bức tranh cuộc sống. Như vậy khái niệm đọc - hiểu mang tính định hướng dạy học cụ thể hơn, tích cực hơn so với khái niệm tìm hiểu, phân tích trong các giáo án truyền thống. 1.1.2. Lí thuyết tiếp nhận 1.1.2.1. Khái niệm NNC Nguyễn Thanh Hùng trong “Đọc và tiếp nhận tác phẩm văn chương” lại cho rằng: Tác phẩm là quá trình đem lại cho người đọc sự hưởng thụ và hứng thú trí tuệ hướng vào hoạt động để củng cố và phát triển một cách phong phú những khả năng thuộc thế giới tinh thần và năng lực của con người trước đời sống. Các tác giả trong cuốn “Từ điển thuật ngữ văn học” quan niệm: Tiếp nhận văn học là: “Hoạt động chiếm lĩnh các giá trị tư tưởng, thẩm mĩ của các tác phẩm văn học, bắt đầu về sự cảm nhận văn bản ngôn từ, hình tượng nghệ thuật, tư tưởng cảm hứng, quan niệm nghệ thuật, tài nghệ tác giả cho đến tác phẩm văn học” [4, 325]. Tiếp nhận văn học là hoạt động đọc hoặc nghe để thưởng thức tác phẩm, chiếm lĩnh các giá trị văn học với mục đích giải trí, tìm hiểu nghiên cứu học tập hoặc bồi dưỡng năng lực sáng tác. Thông qua ngôn từ người đọc dùng trí tưởng tượng của mình, bồi đắp những khoảng trống được mở để dựng lên một thế giới sinh động hoàn chỉnh, nhờ đó mà hiểu biết đối tượng được thể hiện, thưởng thức cái hay, cái đẹp và hiểu được tiếng nói của tác giả. Tiếp nhận văn học là hoạt động giao tiếp đặc biệt giữa tác phẩm với người đọc. Gần đây nhất, kế thừa và phát triển những thành tựu của lí thuyết tiếp nhận, chuyên luận "Đọc và tiếp nhận văn chương” (NXB Giáo dục) đã trả đọc về đúng vị trí xứng đáng của nó trong quá trình khám phá chiều sâu của tác phẩm văn chương. Tác giả Nguyễn Thanh Hùng khẳng định "Tiếp nhận văn 9 học là một quá trình vì nó chỉ diễn ra theo một hoạt động duy nhất là đọc văn - một thứ văn bản được kiến tạo bằng thời gian". Thông qua quá trình đọc văn với những yêu cầu riêng của một hoạt động tinh thần dựa trên một đối tượng thẩm mĩ, mục đích tiếp nhận là để hiểu được tác phẩm văn chương. Như vậy đọc là hoạt động bao trùm xuyên thấm mọi tầng nấc cảm thụ và hiểu biết về tác phẩm văn chương trong hệ thống các hoạt động tiếp cận, phân tích, cắt nghĩa và bình giá. 1.1.2.2. Quá trình tiếp nhận văn bản văn học trong trường THPT - Đọc tác phẩm Tác phẩm văn học tồn tại dưới dạng văn bản là một hệ thống khách quan là lớp vỏ ngôn từ được tổ chức theo một kiểu, loại nào đó phù hợp vào chức năng nó phải thực hiện theo dụng ý của nhà văn. Cho nên, bước đầu tiên chiếm lĩnh tác phẩm văn học đó là phải đọc để giải mã hệ thống kí hiệu ngôn ngữ đó. Nếu như với những môn khoa học thực nghiệm để khai thác thông tin người ta có thể tiến hành thí nghiệm, trực quan… thì với tiếp nhận văn học, đọc là bước đầu tiên, không thể thay thế. Với mỗi loại văn bản khác nhau sẽ có những cách đọc khác nhau. - Hoạt động phân tích tác phẩm Trong cuốn “Đọc và tiếp nhận tác phẩm văn chương”, GS.TS Nguyễn Thanh Hùng chỉ rõ: “Phân tích là hoạt động chia nhỏ đối tượng để có cái nhìn cụ thể những yếu tố làm nên chỉnh thể sâu hơn”. Tác phẩm văn chương tồn tại như một sinh mệnh nghệ thuật bao gồm các yếu tố thành phần. Việc “chia nhỏ” các yếu tố bộ phận của chỉnh thể đó ra để phân tích sẽ giúp bạn đọc có cái nhìn cụ thể sâu sắc về đối tượng. Song cùng với việc chia tách đối tượng, người đọc còn phải ghép hợp chúng lại để có thể nhìn nhận chúng ở tầm bao quát. Bởi nếu chỉ dừng lại ở thao tác phân tích, HS mới chỉ “thấy cây mà không thấy rừng”. Bởi vậy, trên nền tảng những hiểu biết cụ thể về tác phẩm, HS phải tiến hành 10 thao tác tổng hợp, khái quát hóa để xác định chủ đề tư tưởng của tác phẩm, cũng là thông điệp nghệ thuật mà nhà văn muốn chuyển đến người đọc. - Hoạt động cắt nghĩa tác phẩm Đây là hoạt động cuối cùng của tiếp nhận văn học. Đó là hoạt động mang tính chủ quan, thể hiện thái độ đánh giá của người đọc. Người đọc có thể đồng tình hoặc phê phán, ngợi ca hay phản đối một cách hoàn toàn chủ quan. Xu hướng quan trọng của bình giá là đi từ nội dung và nghệ thuật trong tác phẩm. Những bình giá chủ quan không có nghĩa là xuyên tạc, thích nói gì thì nói. Việc bình giá phải dựa trên cơ sở việc đọc, phân tích, cắt nghĩa tác phẩm một cách khoa học và có trách nghiệm. Trên đây là con đường chiếm lĩnh tác phẩm văn học. Con đường này chưa bao giờ được coi là bằng phẳng, trơn tru mà nó luôn bị cản trở bởi sự “chuyên chế về khoảng cách”. Đó là khoảng cách về không gian, khoảng cách về thời gian, khoảng cách về ngôn ngữ, tâm lí, văn hóa… Sự chuyên chế này không bao giờ mất đi mà nó chỉ có thể rút ngắn. Bởi thế có nhiều biện pháp khác nhau được đưa ra nhằm khắc phục các khó khăn do khoảng cách tiếp nhận gây ra. Từ đó, tôi xác định sự cần thiết của việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng vận dụng các phương pháp dạy học tích cực vào đọc hiểu văn bản để từ đó phát huy các năng lực Ngữ văn của HS THPT nhằm khắc phục những hạn chế trong dạy học, nâng cao chất lượng bộ môn và tạo cho các em cách học văn đạt hiệu quả hơn, hứng thú hơn đối với môn học. 1.1.3. Năng lực Ngữ văn 1.1.3.1. Khái niệm “Từ điển tiếng Việt” do Hoàng Phê chủ biên (NXB Đà Nẵng 1998) có giải thích: Năng lực là “khả năng, điều kiện chủ quan hoặc tự nhiên sẵn có để thực hiện một hoạt động nào đó. Phẩm chất tâm lí và sinh lí tạo cho con người khả năng hoàn thành một loại hoạt động nào đó với chất lượng cao”. 11 Trong tài liệu tập huấn việc dạy học và kiểm tra, đánh giá theo theo định hướng phát triển năng lực của học sinh do Bộ giáo dục và Đào tạo phát hành năm 2014 thì: “Năng lực được quan niệm là sự kết hợp một cách linh hoạt và có tổ chức kiến thức, kỹ năng với thái độ, tình cảm, giá trị, động cơ cá nhân,… nhằm đáp ứng hiệu quả một yêu cầu phức hợp của hoạt động trong bối cảnh nhất định. Năng lực thể hiện sự vận dụng tổng hợp nhiều yếu tố (phẩm chất của người lao động, kiến thức và kỹ năng) được thể hiện thông qua các hoạt động của cá nhân nhằm thực hiện một loại công việc nào đó. Năng lực bao gồm các yếu tố cơ bản mà mọi người lao động, mọi công dân đều cần phải có, đó là các năng lực chung, cốt lõi” [1, tr. 49]. Có rất nhiều cách để hiểu về năng lực Ngữ văn. Căn cứ và mục tiêu, tính chất và nội dung chương trình môn học từ trước đến nay; từ cách hiểu chương trình về năng lực, có thể nói năng lực Ngữ văn là khả năng vận dụng các kiến thức, kĩ năng cơ bản về Văn học và Tiếng Việt để thực hành giao tiếp trong cuộc sống. Năng lực Ngữ văn gồm hai năng lực bộ phận là: Năng lực tiếp nhận văn bản và năng lực tạo lập văn bản. Dạy học Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh là thông qua môn học, học sinh có khả năng kết hợp một cách linh hoạt và có tổ chức kiến thức, kỹ năng với thái độ, tình cảm, động cơ cá nhân,… nhằm đáp ứng hiệu quả một số yêu cầu phức hợp của hoạt động trong một số hoàn cảnh nhất định. 1.1.3.2. Cấu trúc Một năng lực là tổ hợp đo lường được các kiến thức, kĩ năng , thái độ mà một người cần vận dụng để thực hiện một nhiệm vụ trong bối cảnh thực và có nhiều biến động. Để thực hiện một nhiệm vụ, công việc có thể đòi hỏi những năng lực khác nhau. Vì năng lực được thể hiện thông qua việc thực hiện nhiệm 12