Tài liệu đánh giá hiệu quả trồng cây dược liệu dong riềng đỏ trên địa bàn xã bình văn – huyện chợ mới – tỉnh bắc kạn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM HOÀNG THỊ HẠNH Tên đề tài: ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ TRỒNG CÂY DƯỢC LIỆU DONG RIỀNG ĐỎ TRÊN ĐỊA BÀN Xà BÌNH VĂN - HUYỆN CHỢ MỚI - TỈNH BẮC KẠN KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Hệ đào tạo : Chính Quy Chuyên ngành : Kinh tế nông nghiệp Khoa : Kinh tế & PTNT Khóa học : 2014 - 2018 Thái Nguyên, năm 2018 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM HOÀNG THỊ HẠNH Tên đề tài: ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ TRỒNG CÂY DƯỢC LIỆU DONG RIỀNG ĐỎ TRÊN ĐỊA BÀN Xà BÌNH VĂN - HUYỆN CHỢ MỚI - TỈNH BẮC KẠN KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Hệ đào tạo Chuyên ngành Lớp Khoa Khóa học Giáo viên hướng dẫn : Chính Quy : Kinh tế nông nghiệp : K46 - Kinh tế & PTNT : Kinh tế & PTNT : 2014 - 2018 : Th.S Đỗ Hoàng Sơn Thái Nguyên, năm 2018 i LỜI CẢM ƠN Được sự nhất trí của Ban giám hiệu Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên và sự quan tâm của Phòng Đào Tạo, các thầy cô giáo Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên, tôi đã tiến hành thực hiện đề tài: “Đánh giá hiệu quả trồng cây dược liệu Dong riềng đỏ trên địa bàn xã Bình Văn – Huyện Chợ Mới – Tỉnh Bắc Kạn”. Đến nay tôi đã hoàn thành đề tài của mình. Để có được kết quả như vậy, trước hết tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến các thầy cô giáo hướng dẫn, Ban giám hiệu nhà trường, Khoa Kinh tế và phát triển nông thôn, Phòng Đào tạo, các tổ chức cá nhân liên quan đã tận tình giúp đỡ tôi trong suốt thời gian thực hiện đề tài của mình. Tôi xin chân thành cảm ơn: 1. Ban giám hiệu Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên. 2. ThS. Đỗ Hoàng Sơn – Giảng viên Khoa Kinh tế và phát triển nông thôn. 3. Phòng Đào tạo, Khoa Kinh tế và phát triển nông thôn, Trường Đại học Nông Lâm. 4. Bạn bè, đồng nghiệp, gia đình. Do còn hạn chế về trình độ lý luận và kinh nghiệm thực tế nên không tránh khỏi thiếu sót, tôi rất mong được sự giúp đỡ, góp ý kiến bổ sung của các thầy cô giáo và các bạn đồng nghiệp để đề tài của tôi được hoàn thiện hơn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, tháng …. năm 2018 Sinh viên Hoàng Thị Hạnh ii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 4.1. Thống kê một số cây lương thực chính .......................................... 38 Bảng 4.2. Diện tích, năng suất và sản lượng dong riềng của các hộ điều tra tại thôn Khuôn Tắng – xã Bình Văn .......................................... 43 Bảng 4.3: So sánh chi phí sản xuất cho 1ha Dong riềng đỏ và chi phí sản xuất cho 1ha lúa ............................................................................... 46 Bảng 4.4: So sánh kết quả và hiệu quả kinh tế dong riềng đỏ và lúa năm 2017 ........ 47 Bảng 4.5: Ý kiến của các hộ được phỏng vấn về kết quả tập huấn ................ 50 Bảng 4.7: Tình hình sử dụng phân bón trong sản xuất 1ha dong riềng đỏ ..... 53 Bảng 4.8: Tính bền vững của việc sản xuất dong riềng đỏ ............................. 55 iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BVTV : Bảo vệ thực vật NN&PTNT : Nông nghiệp và phát triển nông thôn PCCCR : Phòng cháy chữa cháy rừng QLBVR : Quản lý bảo vệ rừng TCN : Trước công nguyên UBND : Ủy ban nhân dân iv MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN .................................................................................................... i DANH MỤC CÁC BẢNG................................................................................ ii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ................................................................. iii MỤC LỤC ........................................................................................................ iv Phần 1: MỞ ĐẦU ............................................................................................ 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................... 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ............................................................... 3 1.2.1. Mục tiêu tổng quát............................................................................ 3 1.2.2. Mục tiêu cụ thể ................................................................................. 3 1.3. Ý nghĩa của đề tài ................................................................................... 3 1.3.1. Ý nghĩa trong học tập và nghiên cứu khoa học................................ 3 1.3.2. Ý nghĩa thực tiễn .............................................................................. 4 Phần 2: TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU............................... 5 2.1. Cơ sở lý luận ........................................................................................... 5 2.1.1. Các khái niệm có liên quan .............................................................. 5 2.1.2. Khái quát về cây dược liệu Dong riềng đỏ .................................... 12 2.1.3. Các chính sách phát triển cây dược liệu tại Việt Nam ................... 17 2.2. Cơ sở thực tiễn ...................................................................................... 19 2.2.1. Tình hình nghiên cứu cây dược liệu trên thế giới và Việt Nam .... 19 2.2.2. Một số dự án nuôi trồng, bảo tồn, chế biến dược liệu trên địa bàn tình Bắc Kạn ............................................................................................. 27 2.2.3. Khái quát về dự án: ........................................................................... 30 Phần 3: ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU..... 33 3.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................... 33 3.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 33 3.3. Nội dung nghiên cứu ............................................................................ 33 3.4. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 33 3.4.1. Phương pháp điều tra thu thập số liệu ............................................ 33 v 3.4.2. Phương pháp xử lý số liệu .............................................................. 34 3.4.3.Phương pháp so sánh ....................................................................... 34 Phần 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ............................. 35 4.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của xã Bình Văn .......................... 35 4.1.1. Điều kiện tự nhiên .......................................................................... 35 4.1.2. Đặc điểm kinh tế xã hội của xã Bình Văn...................................... 38 4.1.3. Đánh giá những thuận lợi và khó khăn về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của xã Bình Văn ...................................................................... 42 4.2. Thực trạng phát triển sản xuất cây Dong riềng đỏ ............................... 43 4.2.1. Diện tích, năng suất và sản lượng Dong riềng đỏ trong năm 2017 43 4.2.2. Tình hình tiêu thụ dong riềng của xã Bình Văn ............................. 44 4.3. Đánh giá hiệu quả kinh tế của cây Dong riềng đỏ................................ 45 4.3.1. So sánh chi phí sản xuất của dong riềng đỏ với chi phí sản xuất lúa .. 46 4.3.2. So sánh kết quả và hiệu quả kinh tế dong riềng đỏ và lúa năm 2017.... 47 4.3.3. Đánh giá hiệu quả xã hội của việc sản xuất dong riềng đỏ ............ 48 4.4. Phân tích tác động và tính bền vững của việc sản xuất dong riềng đỏ. 52 4.4.1. Tác động của việc trồng dong riềng đỏ đến vấn đề xã hội ............ 52 4.4.2. Tác động của việc trồng dong riềng đỏ đến môi trường tự nhiên của xã Bình Văn .............................................................................................. 53 4.4.3. Tính bền vững của việc sản xuất dong riềng đỏ ............................ 54 4.5. Đánh giá những thuận lợi, khó khăn khi trồng dong riềng đỏ ............. 56 4.6. Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả của sản xuất dong riềng đỏ. .... 57 4.6.1. Giải pháp chung ............................................................................. 57 4.6.2. Giải pháp cụ thể.............................................................................. 57 Phần 5: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ........................................................ 61 5.1. Kết luận ................................................................................................. 61 5.2. Kiến nghị............................................................................................... 62 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 63 1 Phần 1 MỞ ĐẦU 1.1. Tính cấp thiết của đề tài Trong bối cảnh thực hiện tái cơ cấu ngành nông nghiệp ở Việt Nam hiện nay, chuyển đổi những cây trồng kém hiệu quả sang trồng cây dược liệu hàng hóa là một trong những chủ trương của Đảng, Nhà nước. Việc lựa chọn cây trồng phù hợp gắn với kỹ thuật trồng trọt, thu hái, chế biến theo hướng dẫn GACP (Thực hành tốt trồng trọt và thu hái theo tiêu chuẩn của Tổ chức Y tế thế giới WHO) là một thách thức, đòi hỏi sự liên kết chặt chẽ giữa "bốn nhà" (Nhà nước, nhà khoa học, doanh nghiệp và người dân) để tạo ra hướng phát triển mới trong nông nghiệp ở nước ta hiện nay. Ngày 27-2-2015, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Dự án phát triển cây dược liệu gắn với xóa đói, giảm nghèo, xây dựng nông thôn mới (NTM). Ngoài việc giúp người dân xóa đói, giảm nghèo, hoàn thành xây dựng NTM, cây dược liệu còn làm thay đổi cơ cấu cây trồng của vùng theo hướng sản xuất hàng hóa, nâng cao trình độ sản xuất của người dân thông qua việc tăng cường khả năng trao đổi, liên kết giữa các vùng miền nhằm từng bước đưa kinh tế vùng núi phát triển bền vững. Bắc Kạn được biết đến là địa phương có nhiều cây dược liệu quý. Tuy nhiên những năm gần đây, tình trạng khai thác tràn lan khiến diện tích cây dược liệu ngày càng bị thu hẹp, nhiều cây thuốc quý đứng trước nguy cơ bị tận diệt... Cây dược liệu có ở hầu hết các địa phương trên địa bàn tỉnh, trong đó tập trung nhiều ở các huyện Ba Bể, Pác Nặm, Chợ Đồn, Na Rì… Đây là điều kiện thuận lợi để phát triển nền y, dược cổ truyền ở địa phương, cũng là nền tảng phát triển kinh tế cho nhiều hộ dân khi mở rộng diện tích trồng các loại cây dược liệu có giá trị. 2 Thấy được tiềm năng và giá trị của cây dược liệu, vừa qua UBND tỉnh ban hành kế hoạch phát triển y, dược cổ truyền trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn đến năm 2020, trong đó có mục tiêu phát triển nguồn tài nguyên dược liệu của tỉnh. Để thực hiện được những mục tiêu đó, thì cần có sự vào cuộc mạnh mẽ của nhiều cấp, ngành trong việc quản lý, bảo tồn, phát triển cây dược liệu. Đồng thời, cần chấn chỉnh hoạt động thu mua, khai thác cây dược liệu trong tự nhiên theo hướng bảo tồn và phát triển; có những chính sách ưu đãi đối với việc quy hoạch vùng chuyên canh, phát triển trồng cây dược liệu tại địa phương. Dự án: “Nghiên cứu phát triển trồng cây dược liệu tỉnh Bắc Kạn” thực hiện trong giai đoạn 2016 – 2019 đã chọn xã Bình Văn, huyện Chợ Mới, tỉnh Bắc Kạn là điểm thử nghiệm trồng các mô hình dược liệu với diện tích dự kiến là 6,5 ha với 04 loài cây: Ba kích tím, Hà thủ ô đỏ, Dong riềng đỏ và Hoài Sơn. Diện tích trồng cây Dong riềng đỏ tại xã Bình Văn là 02 ha trong năm 2017, đây là cây dược liệu ngắn ngày được trồng thử nghiệm lần đầu tiên tại địa phương. Vì vậy, việc đánh giá hiệu quả của cây dược liệu Dong riềng đỏ để từ đó có những định hướng và giải pháp cho phát triển mở rộng loại cây này là vô cùng cấp thiết. Cây Dong riềng đỏ được lựa chọn trồng trên đất nông nghiệp trồng lúa một vụ khó khăn về nước tưới. Kết quả thành công của mô hình trồng cây dược liệu Dong riềng đỏ là cơ sở quan trọng trong việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng trên đất nông nghiệp kém hiệu quả theo hướng sản xuất hàng hóa tại địa phương. Để khuyến khích người dân tham gia phát triển mô hình trồng dược liệu, dự án đã có những chính sách như hỗ trợ giống, phân bón và hướng dẫn kỹ thuật giúp cho bà con có được kết quả cao trong việc trồng dong riềng đỏ, có thu nhập ổn định. Tuy nhiên xã Bình Văn là một xã miền núi có địa hình khá phức tạp, đất đai manh mún nhỏ lẻ, độ màu mỡ thấp, hệ thống kênh mương đã có nhưng chưa được đảm bảo. Cùng với đó là khí hậu thất thường, mà năng suất chất lượng cây trồng, vật nuôi chưa cao, đời sống người dân còn gặp nhiều khó khăn. 3 Để dự án có thể triển khai thành công, cần có những đánh giá để trả lời các câu hỏi như: Hiệu quả kinh tế cây dong riềng đỏ mang lại là như thế nào? Có mang lại lợi ích kinh tế cao hơn các cây trồng khác hay không? Trong quá trình trồng dong riềng đỏ người dân gặp phải những khó khăn gì? Đề tài của tôi tập trung trả lời các câu hỏi nêu trên và từ đó đưa ra những giải pháp giải quyết những khó khăn phát sinh tronng quá trình xây dựng và phát triển cây Dong riềng đỏ tại vùng trồng dược liệu xã Bình Văn, huyện Chợ Mới, tỉnh Bắc Kạn. Xuất phát từ thực tiễn trên tôi đã tiến hành nghiên cứu đề tài: ”Đánh giá hiệu quả trồng cây dược liệu Dong riềng đỏ trên địa bàn xã Bình Văn - Huyện Chợ Mới – Tỉnh Bắc Kạn”. 1.2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài 1.2.1. Mục tiêu tổng quát Đánh giá hiệu quả trồng cây dược liệu Dong riềng đỏ trên địa bàn xã Bình Văn – Huyện Chợ Mới – Tỉnh Bắc Kạn. 1.2.2. Mục tiêu cụ thể - Đánh giá được thực trạng sản xuất Dong riềng đỏ tại xã Bình Văn – huyện Chợ Mới – tỉnh Bắc Kạn. - Phân tích được hiệu quả của sản xuất Dong riềng đỏ tại xã Bình Văn – huyện Chợ Mới – tỉnh Bắ Kạn. - Phân tích những thuận lợi, khó khăn và làm rõ được tính bền vững của việc phát triển sản xuất Dong riềng đỏ. - Đề xuất được giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả của Dong riềng đỏ trong thực tiễn sản xuất. 1.3. Ý nghĩa của đề tài 1.3.1. Ý nghĩa trong học tập và nghiên cứu khoa học - Nghiên cứu đề tài giúp sinh viên củng cố lại những kiến thức cơ bản và những kiến thức đào tạo tại nhà trường, đồng thời tạo điều kiện cho sinh viên có cơ hội tiếp cận với những kiến thức ngoài thực tế. 4 - Nghiên cứu đề tài là cơ sở cho sinh viên vận dụng sáng tạo những kiến thức đã học vào thực tiễn và là tiền đề quan trọng để sinh viên thấy được những kiến thức cơ bản cần bổ sung để phù hợp với công việc thực tế sau này. - Nghiên cứu đề tài nhằm phát huy cao tính tự giác, chủ động học tập, nghiên cứu của sinh viên. Nâng cao tinh thần tìm tòi, học hỏi, sáng tạo và khả năng vận dụng kiến thức vào tổng hợp, phân tích, đánh giá tình hình và định hướng những ý tưởng trong điều kiện thực tế. - Nghiên cứu đề tài là cơ hội để mỗi sinh viên vận dụng những kiến thức đã học vào trong nghiên cứu khoa học, là cơ sở để hình thành các ý tưởng nghiên cứu trong lĩnh vực phát triển cây dược liệu bản địa sau này. 1.3.2. Ý nghĩa thực tiễn - Kết quả nghiên cứu của đề tài đưa ra những nhận xét về hiệu quả, tiềm năng, thế mạnh và những khó khăn, trở ngại trong quá trình sản xuất dong riềng đỏ và đưa ra các giải pháp để nâng cao hiệu quả của cây dong riềng đỏ. - Kết quả nghiên cứu góp phần đảm bảo sản xuất cây dược liệu, đóng góp cho phát tiển bền vững kinh tế xã hội vùng núi và có thể làm tài liệu tham khảo cho sinh viên các lớp khóa sau. 5 Phần 2 TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 2.1. Cơ sở lý luận 2.1.1. Các khái niệm có liên quan 2.1.1.1. Khái niệm về mô hình Thực tiễn hoạt động của đời sống, kinh tế, xã hội rất phong phú, đa dạng và phức tạp, người ta có thể sử dụng nhiều công cụ và phương pháp nghiên cứu để tiếp cận. Mỗi công cụ và phương pháp nghiên cứu đều có ưu điểm riêng được sử dụng trong điều kiện và hoàn cảnh cụ thể. Mô hình là một trong những phương pháp nghiên cứu được sử dụng rộng rãi, đặc biệt trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học. Theo các cách tiếp cận khác nhau thì mô hình có những quan niệm, nội dung và cách hiểu riêng. Góc độ tiếp cận về mặt vật lý học thì mô hình là cùng hình dạng nhưng thu nhỏ lại. Khi tiếp cận sự vật để nghiên cứu thì coi mô hình là sự mô phỏng cấu tạo và hoạt động của một vật thể để trình bày và nghiên cứu. Khi mô hình hóa đối tượng nghiên cứu thì mô hình sẽ được trình bày đơn giản về một vấn đề phức tạp, giúp cho ta dễ nhận biết được đối tượng nghiên cứu. Mô hình còn được coi là hình ảnh quy ước của đối tượng nghiên cứu về một hệ thống các mối quan hệ hay tình trạng kinh tế. Như vậy mô hình có thể có các quan niệm khác nhau, sự khác nhau đó tùy thuộc vào góc độ tiếp cận và mục đích nghiên cứu, nhưng khi sử dụng mô hình người ta đều có chung một quan điểm là dùng để mô phỏng đối tượng nghiên cứu. Trong thực tế, để khái quát hóa các sự vật, hiện tượng, các quá trình, các mối quan hệ hay một ý tưởng nào đó, người ta thường thể hiện dưới dạng mô hình. Có nhiều loại mô hình khác nhau, mỗi loại mô hình chỉ đặc trưng cho 6 một điều kiện sinh thái hay sản xuất nhất định nên không thể có mô hình chung cho tất cả các điều kiện sản xuất khác nhau. Do đó, ở mỗi góc độ tiếp cận và mục đích nghiên cứu riêng, tùy thuộc vào quan niệm và ý tưởng của người người nghiên cứu mà mô hình được sử dụng để mô phỏng và trình bày là khác nhau. Song khi sử dụng mô hình để mô phỏng đối tượng nghiên cứu, người ta thường có chung một quan điểm và đều được thống nhất đó là: Mô hình là hình mẫu để mô phỏng hoặc thể hiện đối tượng nghiên cứu, nó phản ánh những đặc trưng cơ bản nhất và giữ nguyên được bản chất của đối tượng nghiên cứu. * Mô hình sản xuất Sản xuất là một hoạt động có ý thức, có tổ chức của con người nhằm tạo ra nhiều của cải vật chất cho xã hội bằng những tiềm năng, nguồn lực và sức lao động của chính mình. Lịch sử phát triển của xã hội loài người đã chứng minh sự phát triển của các công cụ sản xuất – yếu tố không thể thiếu trong nền sản xuất. Từ những công cụ thô sơ nay đã được thay thế bằng những công cụ sản xuất hiện đại làm giảm hao phí về sức lao động trên một đơn vị sản phẩm, đó là mục tiêu quan trọng của nền sản xuất hiện đại. Trong sản xuất, mô hình sản xuất là một trong những nội dung kinh tế của sản xuất, nó thể hiện được sự tác động qua lại của các yếu tố kinh tế, ngoài những yếu tó kỹ thuật của sản xuất, do đó mà mô hình sản xuất là hình mẫu trong sản xuất thể hiện sự kết hợp của các điều kiện sản xuất trong điều kiện sản xuất cụ thể, nhằm đạt được mục tiêu về sản phẩm và lợi ích kinh tế. * Mô hình trồng trọt Mô hình trồng trọt là mô hình tập trung vào các đối tượng cây trồng trong sản xuất nông nghiệp, là mô hình trình diễn các tiến bộ khoa học kỹ thuật mới về cây trồng như: lúa, ngô, rau, khoai tây, lạc…. Mô hình trồng trọt giúp hoàn thiện quá trình nghiên cứu của nhà khoa học trong lĩnh vực nông nghiệp. Mà nông dân vừa là chủ thể sản xuất vừa là 7 nhà thực nghiệm, đồng thời nông dân là đối tượng tiếp thu trực tiếp các tiến bộ kỹ thuật mới vào sản xuất, và họ cũng là người truyền bá kỹ thuật này cho các nông dân khác cùng làm theo. Mô hình trồng trọt cần được thực hiện trên chính những thửa ruộng của người dân, trong đó người dân sẽ đóng vai trò chính trong quá trình thực hiện, còn nhà nghiên cứu và các bộ khuyến nông đóng vai trò là người hỗ trợ thúc đẩy để giúp nông dân thực hiện và giải quyết những khó khăn gặp phải. * Vai trò của mô hình Mô hình là công cụ nghiên cứu khoa học, phương pháp mô hình hóa là nghiên cứu hệ thống như một tổng thể. Nó giúp cho các nhà khoa học hiểu biết và đánh giá tối ưu hóa hệ thống. Nhờ mô hình mà ta có thể kiểm tra lại sự đúng đắn của số liệu quan sát được và các giả định rút ra, giúp ta hiểu sâu hơn các hệ thống phức tạp. Và một mục tiêu khác của mô hình là giúp ta lựa chọn quyết định tốt nhất về quản lý hệ thống, giúp ta chọn phương pháp tốt nhất để điều khiển hệ thống. Việc thực hiện mô hình giúp cho nhà khoa học cùng người nông dân có thể đánh giá được sự phù hợp và khả năng nhân rộng của mô hình cây trồng vật nuôi tại một khu vực nào đó. Từ đó đưa ra quyết định tốt nhất nhằm đem lại lợi ích tối đa cho nông dân, phát huy hiệu quả những gì nông dân đã có. 2.1.1.2. Khái niệm đánh giá mô hình - Đánh giá mô hình là nhìn nhận và phân tích tòan bộ quá trình triển khai thực hiện mô hình, các kết quả thực hiện cũng như hiệu quả thực tế đạt được của mô hình trong mối quan hệ với nhiều yếu tố, so sánh với mục tiêu ban đầu. Đánh giá để khẳng định những gì đã thực hiện bằng nguồn lực của thôn bản và những hộ trợ từ bên ngoài với những gì thực sự đã đạt được. Đánh giá là so sánh những gì đã thực hiện bằng nguồn lực của thôn bản và những hỗ trợ từ bên ngoài với những gì thực sự đã đạt được. Trong đánh giá mô hình người ta có thể hiểu như sau: 8 - Là quá trình thu thập và phân tích thông tin để khẳng định: + Liệu mô hình có đạt được các kết quả và tác động hay không. + Mức độ mà mô hình đã đạt được so với mục tiêu của mô hình thông qua các hoạt động đã chỉ ra. - Đánh giá sử dụng các phương pháp để điều tra một cách có hệ thống các kết quả và hiệu quả của mô hình. Nó cũng điều tra những vấn đề có thể làm chậm tiến độ thực hiện mô hình nếu như các vấn đề này không được giải quyết kịp thời. - Trong quá trình đánh giá yêu cầu phải lập kế hoạch chi tiết và có khoa học, lấy mẫu theo phương pháp thống kê. - Việc đánh giá sẽ tiến hành đo lường định kỳ theo giai đoạn. - Việc đánh giá sẽ tập chung vào các chỉ số kết quả và đánh giá tác động. Đánh giá có nhiều loại khác nhau. Phạm vi ở đây có thể sắp xếp thành 3 loại chính như sau: * Đánh giá tiền khả thi/ khả thi Đánh giá tiền khả thi là đánh giá tính khả thi của hoạt động hay mô hình, để xem xét xem liệu hoạt động hay mô hình có thể thực hiện được hay không trong điều kiện cụ thể nhất định. Loại đánh giá này thường do tổ chức tài trợ thực hiện. Tổ chứ tài trợ sẽ phân tích các khả năng thực hiện của mô hình hay hoạt động để làm căn cứ cho phê duyệt xem mô hình hay hoạt động có được đưa vào thực hiện hay không. * Đánh giá thực hiện - Đánh giá định kỳ: Là đánh giá từng giai đoạn thực hiện, có thể là đánh giá toàn bộ các công việc trong một giai đoạn, nhưng cũng có thể đánh giá từng công việc ở từng giai đoạn nhất định. Nhìn chung đánh giá định kỳ thường áp dụng cho mô hình dài hạn. Tùy theo mô hình mà có thể định ra các khoảng thời gian để đánh giá định kỳ, có thể là ba tháng, sáu tháng hay một năm một lần. 9 Mục đích của đánh giá định kỳ là tìm ra những điểm mạnh, điểm yếu, những khó khăn, thuận lợi trong một thời kỳ nhất định để có những thay đổi hay điều chỉnh phù hợp cho những giai đoạn tiếp theo. - Đánh giá cuối kỳ: Là đánh giá cuối cùng khi kết thúc mô hình hay hoạt động. Đây là đánh giá toàn diện tất cả các hoạt động và kết quả của nó. Mục đích của đánh giá cuối kỳ nhằm nhìn nhận lại toàn bộ quá trình thực hiện mô hình. Những điểm mạnh, điểm yếu, những thành công và hạn chế, nguyên nhân của từng vấn đề, đưa ra những bài học cần phải rút kinh nghiệm và điều chỉnh cho mô hình hay hoạt động khác. - Đánh giá tiến độ thực hiện: Là việc xem xét thời gian thực tế triển khai thực hiện các nội dung của mô hình hay nói cách khác là xét xem hoạt động có đúng thời gian dự định hay không, nhanh hay chậm thế nào…. - Đánh giá tình hình chi tiêu tài chính: Là xem xét lại việc sử dụng kinh phí chi tiêu có đúng theo nguyên tắc đã được quy định hay không để có điều chỉnh và rút kinh nghiệm. - Đánh giá về tổ chức thực hiện: Đánh giá về việc tổ chức phối hợp thực hiện giữa các thành phần tham gia. Ngoài ra có thể xem xét việc phối kết hợp giữa các mô hình hay hoạt động trên cùng một địa bàn và hiệu quả của sự phối hợp đó. - Đánh giá kỹ thuật mô hình: Là xem xét lại các kỹ thuật mà mô hình đã đưa vào có phải là mới không, quá trình thực hiện các khâu kỹ thuật có đảm bảo theo đúng quy trình kỹ thuật đã đặt ra không. - Đánh giá mức độ ảnh hưởng của môi trường: Hiện nay vấn đề môi trường là một vấn đề bức xúc của toàn cầu, vì vậy chúng ta cần phải quan tâm đến vấn đề môi trường. - Đánh giá khả năng mở rộng: Là quá trình xem xét kết quả của mô hình có thể áp dụng rộng rãi hay không, nếu có áp dụng thì cần điều kiện gì không. 10 * Đánh giá tổng kết Thông thường sau khi kết thúc một mô hình hay hoạt động, người ta tổ chức hội nghị tổng kết để cùng nhau nhìn lại quá trình thực hiện, đánh giá về những thành công hay chưa thành công, phân tích các nguyên nhân gây thất bại, lấy đó làm các bài học để tránh vấp phải sai lầm cho các mô hình sau này. * Các loại tiêu chí dùng cho đánh giá Các loại chỉ tiêu dùng cho hoạt động đánh giá là các chỉ tiêu mang tính toàn diện hơn. Việc xác định các chỉ tiêu đánh giá phải căn cứ vào mục đích và hoạt động của mô hình, thường có các nhóm chỉ tiêu sau đây: - Nhóm chỉ tiêu đánh giá kết quả của hoạt động khuyến nông theo mục tiêu đã đề ra: diện tích, năng xuất, cơ cấu, đầu tư, sử dụng vốn…. - Nhóm chỉ tiêu đánh giá hiệu quả của mô hình hay hoạt động khuyến nông: tổng thu, tổng chi, thu – chi, hiệu quả lao động, hiệu quả đồng vốn. - Nhóm chỉ tiêu đánh giá ảnh hưởng của mô hình hay hoạt động khuyến nông đến đời sống, văn hóa, xã hội: ảnh hưởng đến môi trường đất (sói mòn, độ phì, độ che phủ,…), ảnh hưởng đến đời sống (giảm nghèo, tạo công ăn việc làm, bình đẳng giới,…). - Các chỉ tiêu đánh giá phục vụ quá trình xem xét, phân tích hoạt động khuyến nông với sự tham gia của cán bộ khuyến nông và nông dân. 2.1.1.3. Khái niệm hiệu quả kinh tế Hiệu quả kinh tế là một phạm trù kinh tế, phản ánh mặt chất lượng của hoạt động kinh tế, chất lượng của các hoạt động này chính là quá trình tăng cường khai thác hợp lý và khơi dậy tiềm năng sẵn có của con người, tự nhiên để phục vụ cho lợi ích của con người. Bản chất của hiệu quả kinh tế trong nền sản xuất xã hội là thực hiện những yêu cầu của quy luật tiết kiệm thời gian lao động trong sử dụng các nguồn lực xã hội. Điều đó chính là hiệu quả của lao động xã hội và được xác định bằng tương quan so sánh giữa lượng kết quả hữu ích thu được với lượng hao phí bỏ ra. 11 Trên quan điểm toàn diện, có ý kiến cho rằng đánh giá hiệu quả kinh tế không thể loại bỏ mục tiêu nâng cao trình độ về văn hóa, xã hội và đáp ứng các nhu cầu xã hội ngày một tốt hơn cùng với việc tạo ra môi trường bền vững. Điều đó thể hiện mối quan hệ giữa hiệu quả kinh tế, hiệu quả xã hội và hiệu quả môi trường hiện tại và lâu dài. Đó là quan điểm đúng đủ trong kinh tế vi mô và kinh tế vĩ mô phù hợp với xu hướng phát triển kinh tế hiện nay. * Một số công thức nhằm đánh giá hiệu quả kinh tế + Giá trị sản xuất: GO (Gross Output) là toàn bộ giá trị của cải và dịch vụ được tạo ra trong một thời kì nhất định (thường là 1 năm), đây là tổng thu của hộ (Vũ Đình Thắng, 2006) [1]. GO = Trong đó: Pi là đơn giá sản phẩm thứ i Qi là khối lượng sản phẩm thứ i + Chi phí trung gian: IC (Intermediate Cost) là toàn bộ chi phí vật chất thường xuyên và dịch vụ được sủ dụng trong quá trình sản xuất như: giống, phân bó, thuốc BVTV, dụng cụ rẻ tiền mau hỏng trong một vụ sản xuất. IC = Trong đó: Ci là khoản chi phí thứ i + Giá trị gia tăng: VA (Valua Added) là phần giá trị tăng thêm của doanh nghiệp hay người sản xuất tính theo công thức: VA = GO – IC Những trường hợp đi thuê lao động thì phải trừ khoản thuê mướn đó. + Lợi nhuận: TPr = GO – TC Trong đó: GO là giá trị sản xuất TC là tổng chi phí trong sản xuất 12 + Giá trị sản xuất trên một đơn vị diện tích: là tỷ lệ giũa tổng khối lượng sản phẩm thu được chia cho một đơn vị diện tích (sào/ha). GO/sào hoặc GO/ha + Giá trị sản xuất trên một đồng chi phí: GO/TC + Giá trị sản xuất trên một công lao động: GO/CLĐ + Giá trị gia tăng trên một đơn vị diện tích: VA/sào hoặc VA/ha + Giá trị gia tăng trên một đồng chi phí: VA/TC + Giá trị gia tăng trên một công lao động: VA/CLĐ * Một số công thức tính hiệu quả kinh tế + Công thức 1: Hiệu quả kinh tế được xác định bằng tỷ số giữa giá trị kết quả thu được và chi phí bỏ ra để đạt được kết quả đó [11]. Hiệu quả kinh tế = Kết quả thu được/Chi phí sản xuất hay H = Q/C Trong đó: H là hiệu quả kinh tế Q là kết quả thu được C là chi phí sản xuất + Công thức 2: Hiệu quả kinh tế được xác định bằng hiệu số giữa giá trị kết quả thu được và chi phí bỏ ra để thu được kết quả đó. Hiệu quả kinh tế = Kết quả thu được – Chi phí sản xuất hay H = Q – C 2.1.2. Khái quát về cây dược liệu Dong riềng đỏ 2.1.2.1. Đặc điểm của cây Dong riềng đỏ Tên khoa học: Canna edulis Kur, thuộc Họ Cannaceae. Tên khác: Khoai đao, Khương vu, củ bột Dong riềng đỏ; Slim Khón, Aslim (Tày, Cao bằng); Slim Tàu Tằng (Tày, Lạng sơn); Dong riềng đỏ (Kinh, Thái) Thân của cây dong riềng gồm 2 loại là thân khí sinh và thân củ. Thân khí sinh trung bình cao từ 1,2m đến 1,5m có những giống có thể cao trên 2,5m. 13 Thân cây màu đỏ. Củ cây dong riềng đỏ gần giống củ dong riềng thường, nhưng bé hơn. Năng suất cây dong riềng có thể thu được 20 – 30 tấn/ha. Hoa: Hoa dong riềng xếp thành cụm, cụm hoa dạng chùm, hoa mọc ở ngọn cây. Cây thường mang ít hoa lưỡng tính, không đều. Cụm hoa được bao bởi một mo chung như hoa chuối. Chùm hoa thiết diện hình tam giác, có từ 6 – 8 đốt, mỗi đốt có 2 hoa, đốt dưới cùng và trên cùng có 1 hoa. Quả: Quả của cây dong riềng thuộc dạng quả nang, hình trứng ngược, kích thước khoảng 3cm, trên quả nang có nhiều gai mềm. Hạt: Hạt của cây dong riềng có màu đen, hình tròn đường kính 3,5 - 5 mm. Khối lượng 1000 hạt khoảng 12 - 13g. Dong riềng đỏ mọc ở mọi miền của nước ta, đặc biệt tập trung ở các vùng núi đá vôi phía Bắc như Hà Giang, Cao Bằng, Bắc Cạn, Thái nguyên, Lạng Sơn.… 2.1.2.2. Kỹ thuật trồng cây dong riềng đỏ - Thời vụ: Thời vụ trồng Dong riềng đỏ được trồng từ tháng 2 đến tháng 5, tốt nhất là từ cuối tháng 2 đầu tháng 3. Ngoài ra, theo kinh nghiệm của nông dân Thái Nguyên thì Dong riềng đỏ có thể trồng quanh năm (khác với các giống khác), trừ các tháng khô hạn hoặc mưa nhiều. - Mật độ: Mật độ thích hợp cho trồng dong riềng đỏ là 30.000 – 35.000 cây/ha; khoảng cách thích hợp là 60 x 60cm hoặc 80 x 40cm. - Làm đất: Cây dong riềng đỏ là cây chịu được bóng rợp, có thể trồng dưới tán cây thưa, góc vườn, chân bờ rào, bờ ao, ngõ ra vào với diện tích nhỏ. Nhưng trên đất xốp, nhiều mùn, nơi đủ ẩm, có nắng thì dong riềng đỏ phát triển mạnh, cho năng suất cao, phẩm chất tốt. Chính vì vậy các vùng đất bãi, phù sa ven sông rất thích hợp. Nếu trồng tập trung với diện tích lớn nên cày bừa, làm đất kỹ. Cày rạch hàng với khoảng cách hàng cách hàng 60 - 80cm rồi rải phân chuồng, phân vi sinh để bón lót trên hàng với khoảng cách trồng cây cách nhau 40- 60cm. Những vùng đất miền núi giàu mùn, nhiều chất hữu