Tài liệu đặc trưng cơ bản của bộ dân luật bắc kì 1931

f ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THỊ KHÁNH HUYỀN §ÆC TR¦NG C¥ B¶N CñA Bé D¢N LUËT B¾C K× 1931 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2016 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THỊ KHÁNH HUYỀN §ÆC TR¦NG C¥ B¶N CñA Bé D¢N LUËT B¾C K× 1931 Chuyên ngành: Lý luận và lịch sử nhà nƣớc và pháp luật Mã số: 60 38 01 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hƣớng dẫn khoa học: GS.TS THÁI VĨNH THẮNG HÀ NỘI - 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN Nguyễn Thị Khánh Huyền MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN VỀ BỘ DÂN LUẬT BẮC KÌ 1931 ................... 6 1.1. Hoàn cảnh ra đời của Bộ Dân luật Bắc Kì 1931.............................. 6 1.2. Nguyên tắc cơ bản xây dựng Bộ Dân luật Bắc Kì 1931 ................ 11 1.3. Bố cục và nội dung của Bộ dân luật Bắc Kì 1931 ......................... 30 Kết luận chƣơng 1 ......................................................................................... 31 Chƣơng 2: SỰ KẾT HỢP TƢ TƢỞNG PHÁP LUẬT PHƢƠNG TÂY VÀ TƢ TƢỞNG PHÁP LUẬT TRUYỀN THỐNG VIỆT NAM - ĐẶC TRƢNG CƠ BẢN CỦA BỘ DÂN LUẬT BẮC KÌ 1931.........33 2.1. 2.1.1. 2.1.2. 2.1.3. 2.1.4. 2.1.5. Biểu hiện sự kết hợp tƣ tƣởng pháp luật phƣơng Tây và tƣ tƣởng pháp luật truyền thống Việt Nam trong bộ dân luật 1931 trên một số chế định cơ bản ................................................... 33 Sự kết hợp trong các vấn đề nguyên tắc cơ bản của Bộ Dân Luật Bắc Kì 1931 ........................................................................................ 33 Sự kết hợp trong chế định hôn nhân và gia đình ................................ 38 Sự kết hợp trong chế định sở hữu ...................................................... 59 Sự kết hợp trong chế định khế ước .................................................... 70 Sự kết hợp trong chế định thừa kế ..................................................... 79 Những giá trị khoa học của Bộ Dân luật Bắc Kì 1931 có thể kế thừa trong việc hoàn thiện hệ thống pháp luật ở Việt Nam hiện nay ............................................................................................. 90 Kết luận chƣơng 2 ....................................................................................... 105 2.2. KẾT LUẬN .................................................................................................. 107 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 108 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BDL: Bộ Dân luật BLDS: Bộ luật dân sự BLHS: Bộ luật hình sự HNGĐ: Hôn nhân gia đình HVLL: Hoàng Việt luật lệ NNPQ: Nhà nước pháp quyền Nxb: Nhà xuất bản PL: Pháp luật QTHL: Quốc triều hình luật XHCN: Xã hội chủ nghĩa MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Bộ dân luật Bắc Kì 1931 được xem là một trong những Bộ luật tiêu biểu của luật pháp Việt Nam thời thuộc Pháp. Nó kế thừa nhiều quy định của Bộ luật Hồng Đức và Bộ Luật Gia Long, tiếp thu không ít về kĩ thuật làm luật, cơ cấu Bộ luật, hình thức pháp lí và một số nội dung của Bộ luật dân sự Napoleon. Đồng thời ở một mức độ nhất định, Bộ luật này đã thể hiện những phong tục tập quán của người Việt Nam nên nó có những quy định đặc thù khác với phương Tây và Trung Hoa. Ngày 10/10 /1945, trong sắc lệnh lâm thời của chủ tịch chính phủ lâm thời Việt Nam Cộng Hòa là Hồ Chí Minh, trong những buổi ngày đầu độc lập, để có thể tạm ổn định về mặt pháp luật đã quy định rõ rằng: “Cho đến khi ban hành luật pháp trên toàn cõi Việt Nam, các luật lệ ở Bắc, Trung, Nam Kì vẫn tạm thời giữ nguyên như cũ nếu những luật lệ ấy không trái với những thay đổi ấn định được ghi trong điều khoản này.” Kết quả nghiên cứu về đặc trưng cơ bản của Bộ dân luật Bắc Kì 1931 sẽ đóng góp vào việc bảo tồn, kế thừa và phát huy các di sản văn hoá dân tộc, các truyền thống pháp luật ở nước ta hiện nay. Quan trọng hơn, qua đó chúng ta rút ra được những kinh nghiệm và bài học bổ ích đối với quá trình xây dựng pháp luật, đảm bảo cao nhất quyền lợi chính đáng của mọi người dân. Đây còn là việc làm thiết thực thể hiện quyết tâm thực hiện thắng lợi Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI Đảng Cộng Sản Việt Nam đó là: “Tiếp tục xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại”. Vì những lí do này, tôi lựa chọn vấn đề “Đặc trưng cơ bản của Bộ dân luật Bắc Kì 1931” làm đề tài luận văn Thạc sĩ luật học của mình. 1 2. Đối tƣợng nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu của luận văn là Bộ dân luật Bắc Kì 1931, trong đó đặc biệt nghiên cứu các quy phạm pháp luật thể hiện đặc trưng cơ bản của Bộ dân luật Bắc Kì 1931, là sự kết hợp của thành tựu pháp luật phương tây và thành tựu lập pháp của các triều đại phong kiến Việt Nam ở trong Bộ luật. 3. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi nghiên cứu của luận văn là đặc trưng cơ bản nhất của Bộ Dân luật Bắc Kì 1931 qua các quy phạm pháp luật của bộ luật , từ đó chỉ ra giá trị khoa học của nó có thể tiếp thu trong công cuộc xây dựng NNPQ XHCN Việt Nam hiện nay. 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích nghiên cứu Luận văn phân tích đặc trưng cơ bản nhất của Bộ Dân luật Bắc Kì 1931 từ đó để có thể thấy được giá trị khoa học và thực tiễn của bộ luật. Những giá trị có thể kế thừa để hoàn thiện pháp luật dân sự Việt Nam hiện nay. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu + Làm rõ bối cảnh xã hội (kinh tế, chính trị, xã hội và văn hoá tư tưởng…) có ảnh hưởng trực tiếp tới tư duy làm luật của các nhà lập pháp thời Pháp thuộc qua Bộ dân luật Bắc Kì 1931 + Làm rõ những đặc trưng cơ bản của Bộ dân luật Bắc Kì 1931. + Phân tích một số chế định cơ bản thể hiện sự kết hợp của thành tựu pháp luật phương tây và thành tựu lập pháp trong pháp luật phong kiến Việt Nam trong Bộ Dân luật Bắc Kì + Phân tích nhu cầu và khả năng tiếp tục kế thừa các giá trị khoa học và thực tiễn của Bộ dân luật Bắc Kì 1931 trong điều kiện xây dựng NNPQ XHCN Việt Nam hiện nay, góp phần thực hiện thắng lợi mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội dân chủ, công bằng, văn minh. 2 5. Tính mới và những đóng góp của đề tài Bộ dân luật Bắc Kì là một Bộ luật quan trọng của pháp luật Việt Nam thời kì thuộc Pháp. Bộ dân luật Bắc Kì đã thể hiện sự kế thừa và phát triển của Bộ luật Hồng Đức và Bộ luật Gia Long về kỹ thuật lập pháp, cơ cấu của Bộ luật, hình thức pháp lý. Tuy nhiên, Bộ dân luật Bắc kỳ vẫn thể hiện được những đặc thù xã hội Việt Nam thời bấy giờ khác biệt với luật các nước phương Tây và Luật của Trung Hoa. Do vậy có thể nói, Bộ dân luật Bắc kỳ là Bộ luật tiêu biểu của pháp luật Việt Nam thời Pháp thuộc. Cho đến hiện nay, các quy phạm pháp luật của Bộ luật này đã được các nhà lập pháp Việt Nam kế thừa và phát triển. Chính vì giá trị đương đại của nó, đã có nhiều nhà nghiên cứu, giảng viên các trường đại học nghiên cứu về Bộ dân luật Bắc Kì 1931 để làm tài liệu cho quá trình nghiên cứu và phục vụ cho hoạt động giảng dạy của mình. Tuy có nhiều đề tài nghiên cứu khoa học về pháp luật dân sự có đề cập đến việc kế thừa và phát triển Bộ dân luật Bắc Kì 1931 nhưng cho đến nay chưa có một công trình nghiên cứu một cách toàn diện và sâu sắc về Bộ luật này. Các công trình nghiên cứu mới chỉ nghiên cứu theo hướng khái quát về các quy phạm pháp luật trong Bộ Dân luật Bắc Kì hoặc nghiên cứu về một chế định trong Bộ luật dân sự. Vì vậy, đề tài nghiên cứu này tập trung đi sâu vào tìm hiểu các chế định có trong Bộ Dân luật Bắc Kì 1931, từ đó có thể làm rõ được đặc trưng cơ bản nhất của Bộ Dân luật Bắc Kì 1931 đó là sự kết hợp của hai yếu tố: tư tưởng pháp luật phong kiến Việt Nam và tư tưởng pháp luật truyền thống Việt Nam được kết hợp nhuần nhuyễn trong bộ luật. 6. Tình hình nghiên cứu đề tài - Trong cuốn Giáo trình Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam- Nhà xuất bản Công an nhân dân, chương IX tác giả Phạm Điềm đã có những giới thiệu khái quát nhất về nội dung của Bộ dân luật Bắc Kì 1931 là một trong số những Bộ luật thời kì Pháp thuộc. Trong chương này ông đã nêu nội dung của 3 một số chế định như: chế định sở hữu, chế định khế ước, chế định hôn nhân và gia đình, chế định thừa kế… - Bài viết” Một số vấn đề lí luận về việc đăng kí tài sản tại Việt Nam” của PGS – TS Phùng Trung Tập trường đại học Luật Hà Nội trong hội thảo “Hội thảo cơ sở lý luận và thực tiễn nhằm xây dựng dự án luật đăng kí tài sản tổ chức 9-9-2013” đã có một phần đưa ra các quan niệm về tài sản theo Bộ Dân luật Bắc Kì 1931. - Bài viết “Một số ý kiến về quyền sở hữu tài sản của vợ chồng” của tác giả Nguyễn Thị Lan, khoa Luật Dân sự, trường đại học Luật Hà Nội đã nêu ra các quy phạm pháp luật của Bộ dân luật Bắc Kì 1931 về mối quan hệ tài sản vợ chồng được quy định trong Bộ luật này. Về thành tựu: Các bài viết trên đã đề cập đến Bộ Dân Luật Bắc kì trên cơ sở là một thành tựu quý giá trong quá trình lập pháp của nước nhà. Các bài viết hữu ích đối với những người nghiên cứu, giảng dạy lịch sử nhà nước pháp luật và những người đang làm công tác xây dựng pháp luật. Những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu: Do giới hạn của mục tiêu nghiên cứu, các công trình của các nhà khoa học thuộc nhiều lĩnh vực trên đây đã tập trung nghiên cứu những vấn đề có tính chất khái quát hoặc đi vào từng chế định dân sự như: hôn nhân, thừa kế, Tuy nhiên, chưa có công trình nào nghiên cứu một cách có hệ thống sâu sắc lịch sử hình thành và những nội dung cụ thể của Bộ dân luật Bắc Kì 1931 chỉ ra những yếu tố có tính tiến bộ mà hiện nay vẫn còn có tính thời sự. Việc bảo lưu truyền thống văn hóa dân tộc cũng như tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại của Bộ Dân Luật Bắc Kì cũng chưa có công trình khoa học nào nghiên cứu 7. Nội dung và phƣơng pháp nghiên cứu 7.1. Nội dung nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu về hoàn cảnh ra đời và nội dung đặc trưng 4 cơ bản của Bộ dân luật Bắc Kì 1931 thông qua các chế định về hôn nhân gia đình, chế định về sở hữu, chế định về khế ước và chế định về thừa kế. 7.2. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp nghiên cứu đề tài bao gồm các phương pháp nghiên cứu cơ bản của khoa học pháp lý và lịch sử. Tác giả đã tiến hành nghiên cứu sử liệu, các thư tịch, kết hợp nghiên cứu thông sử về lịch sử nhà nước và pháp luật. Ngoài ra còn có các phương pháp so sánh, phân tích và tổng hợp, logic, liên ngành khoa học xã hội.v.v. + Hệ thống phương pháp nghiên cứu của khoa học lịch sử, nhất là phương pháp phân tích, so sánh được sử dụng chủ yếu tại Chương 1 vì đây là phần nghiên cứu về lịch sử ra đời của Bộ luật, cũng như các Bộ luật mang thành tựu lập pháp trong pháp luật cổ truyền Việt Nam, thành tựu pháp luật phương Tây có ảnh hưởng đến Bộ dân luật Bắc Kì 1931. Phương pháp lịch sử để phân tích các nguyên nhân chủ yếu làm nên sự kết hợp của thành tựu lập pháp trong pháp luật cổ truyền Việt Nam và thành tựu pháp luật phương tây của Bộ dân luật Bắc Kì 1931. + Phương pháp so sánh sử dụng nhiều nhất trong Chương 2 để nêu bật sự kết hợp của thành tựu pháp luật phương tây và thành tựu pháp luật phương tây của Bộ dân luật Bắc Kì 1931.thông qua các điều luật cụ thể. Điều này giúp tác giả phân tích, lập luận, đánh giá các vấn đề được nhận định mà luận văn nghiên cứu. + Các phương pháp so sánh, phân tích và tổng hợp,tư duy logic, liên ngành khoa học xã hội.v.v.... được sử dụng xuyên suốt trong Luận văn. 8. Kết cấu của luận văn Kết cấu của luận văn gồm: Phần Mở đầu, hai chương và kết luận. Cụ thể các chương của luận văn như sau: Chương 1: Tổng quan về Bộ Dân luật Bắc Kì 1931. Chương 2: Sự kết hợp tư tưởng pháp luật phương Tây và tư tưởng pháp luật phong kiến Việt Nam – Đặc trưng cơ bản của bộ Dân luật Bắc Kì 1931. 5 Chƣơng 1 TỔNG QUAN VỀ BỘ DÂN LUẬT BẮC KÌ 1931 1.1. Hoàn cảnh ra đời của Bộ Dân luật Bắc Kì 1931 Từ thế kỉ XVI, chế độ phong kiến châu Âu đã bước vào giai đoạn chót, sửa soạn cho cách mạng tư sản. Chế độ phong kiến ở Việt Nam cũng chuyển từ thịnh trị sang suy yếu nhưng chưa có mầm mống tư bản chủ nghĩa. Thế kỉ XVIII - XIX, thế giới có những biến đổi vô cùng sâu sắc, các cuộc cách mạng dân chủ tư sản liên tiếp nổ ra, nhà nước tư sản ra đời thay thế nhà nước phong kiến. Ở phương Đông, duy nhất có Nhật Bản duy tân đất nước, kịp tiến lên tư bản chủ nghĩa. Từ đó, các nước đế quốc tư bản chủ nghĩa đua nhau đi xâm chiếm thuộc địa. Trong khi đó, chế độ quân chủ chuyên chế cực đoan, lỗi thời và bảo thủ của nhà Nguyễn đã làm kìm hãm sự phát triển kinh tế-xã hội, làm mất năng lực phòng thủ đất nước, dẫn đến việc nước ta bị rơi vào ách thống trị của thực dân Pháp. Sau một thời gian thăm dò và chuẩn bị, ngày 1/9/1858, đế quốc Pháp nổ súng tấn công vào bán đảo Sơn Trà (Đà Nẵng), mở đầu cho thời kì xâm lược và thống trị thực dân ở Việt Nam. Bị sa lầy ở mặt trận Đà Nẵng, Pháp phải thay đổi kế hoạch tấn công và đem quân vào đánh Gia Định. Do cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp rộng khắp và bền bỉ của nhân dân ta, kế hoạch đánh nhanh thắng nhanh của người Pháp bị thất bại và việc xâm chiếm Việt Nam phải kéo dài gần ba thập kỉ. Trong quá trình đó, Pháp đã thực hiện phương châm "tằm ăn lá", là chiếm dần đất, lấn dần chủ quyền và từng bước thiết lập bộ máy cai trị. Tháng 2/1859, Pháp chiếm Gia Định; tháng 4/1861 chiếm Định Tường (Mĩ Tho); tháng 12/1861 chiếm Biên Hoà. Ngày 5/6/1862, nhà Nguyễn kí với Pháp một hiệp ước 12 điều khoản nhường hẳn cho Pháp 3 tỉnh trên. Đến ngày 6 14/3/1874, triều đình Huế kí tiếp bản hiệp ước thứ hai chính thức xác nhận lục tỉnh Nam Kì là đất thuộc địa của Pháp (thêm 3 tỉnh Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên). Quá trình mở rộng xâm lược đó cho đến năm 1879, đây là quá trình Pháp xác lập được bộ máy cai trị ở Nam Kì. Từ năm 1882, Pháp mở rộng xâm lược ra phía Bắc. Ngày 25/8/1883, nhà Nguyễn kí Hiệp ước thừa nhận nền thống trị của Pháp trên toàn bộ lãnh thổ Việt Nam. Ngày 6/6/1884, Pháp buộc nhà Nguyễn kí hiệp ước mới với nội dung cơ bản là khẳng định lại nội dung Hiệp ước năm 1883. Cũng như trước đây ở Nam Kì, trong quá trình đánh chiếm đất Bắc, Pháp đã xác lập dần bộ máy chính quyền thuộc địa ở Bắc Kì và Trung Kì. Sau khi đánh chiếm Bắc Kì và Trung Kì, kể từ Hiệp ước năm 1883 và Hiệp ước năm 1884, Pháp chuyển hai xứ này trực thuộc Bộ chiến tranh Pháp, sau đó sang Bộ ngoại giao, trong khi Nam Kì vẫn trực thuộc Bộ hải quân và thuộc địa. Sự thiếu thống nhất này đã gây cho Pháp không ít khó khăn. Trước tình hình đó và để tăng cường, ổn định nền thống trị, đẩy mạnh khai thác thuộc địa, Pháp đã tiến hành hoàn chỉnh và củng cố một bước mới chính quyền thuộc địa. Ngày 17/10/1887, Tổng thống Pháp ra Sắc lệnh thành lập "Liên bang Đông Dương" thuộc Pháp. Sắc lệnh này cùng với một số sắc lệnh được ban hành sau đó quy định về Toàn quyền Đông Dương là những văn bản tạo ra cơ sở pháp lí cơ bản để hoàn thiện và củng cố chính quyền thuộc địa ở Đông Dương nói chung và Việt Nam nói riêng. Khi mới thành lập, Liên bang Đông Dương gồm Việt Nam và Cămpuchia. Sắc lệnh ngày 19/4/1889 đưa Lào vào Liên bang Đông Dương và từ năm 1890 thêm Quảng Châu Loan (vùng đất mà Pháp đã chiếm được của Trung Quốc). Liên bang Đông Dương do Bộ thuộc địa Pháp trực tiếp quản lí. Về quy chế chính trị, toàn liên bang Đông Dương là đất thuộc địa của Pháp, là lãnh thổ hải ngoại của nước Pháp. Liên bang Đông Dương gồm các xứ với những quy chế chính trị tương ứng sau đây: 7 - Lào: Quy chế "bảo hộ". - Campuchia: Quy chế "bảo hộ". - Quảng Châu Loan: Quy chế "lãnh địa thuê". - Bắc Kì (từ Ninh Bình ra Bắc): Quy chế "bảo hộ" (trừ hai thành phố Hà Nội và Hải Phòng theo quy chế đất "thuộc địa"). - Trung Kì (từ Thanh Hoá vào tới Bình Thuận): Quy chế "bảo hộ" (trừ thành phố Đà Nẵng theo quy chế "thuộc địa"). - Nam Kì: Quy chế "thuộc địa". Dù quy chế chính trị khác nhau nhưng thực chất đều là thuộc địa. Ba xứ ở Việt Nam thường được người Pháp gọi chung bằng một địa danh "An Nam thuộc Pháp". Nam Kì, Trung Kì, Bắc Kì hưởng các quy chế chính trị khác nhau, nên có những hình thức tổ chức chính quyền và các quy chế pháp lí khác nhau. Trong thời kì này, thực dân Pháp đã tiến hành tìm hiểu phong tục tập quán, lịch sử phát triển của dân tộc Việt Nam và đi đến nhận xét: Chúng ta thấy ở đây cả một nền văn minh, kể cả khoa học pháp lý Nhà nước đều đã phát triển mạnh mẽ. Luật pháp, cổ phong, tôn giáo, văn học, tất cả đã hoàn chỉnh và hoà hợp với nhau, trải qua bao nhiêu thế kỷ đã được điều hoà và ngày càng hoàn hảo thêm. Những vết tích man rợ đã mất đi từ lâu, dân tộc này đã sống trong một xã hội thuần thục có tổ chức trong khi những người phương Tây còn ở tình trạng bán khai. Yêu mến quê hương, quyến luyến gia đình, tôn kính tổ tiên, yêu chuộng công lý, tôn trọng chính nghĩa, ham thích khoa học, coi trọng lời thánh hiền, thương yêu nòi giống, tôn kính lẽ phải; ghét xa hoa không hám tiền tài, khinh ghét vũ lực, không sợ gian khổ hy sinh; đó là những đức tính răn dạy trong sách Thánh hiền, lưu lại trong cổ phong và ghi thành luật pháp… [9, tr. 425- 426]. Về mặt xã hội, từ khi tiến hành cai trị đất nước Việt Nam, thực dân 8 Pháp đã khiến cho cách tổ chức của xã hội Việt Nam trước đây bị phá huỷ. Khắp nơi bọn thực dân coi thường phong tục tập quán của người Việt Nam, đã tiến hành cướp bóc tài sản của người dân Việt Nam một cách triệt để. Chúng đã không mang đến nền văn minh cao cả cho dân tộc Việt Nam như chúng thường nói, mà còn gây nên sự khủng hoảng cả về mặt chính trị, kinh tế, xã hội và để lại di hại lâu dài. Thực dân Pháp thực hiện chính sách ngu dân để dễ bề cai trị, cố tâm huỷ bỏ Hán học mà chúng thấy là nguy hiểm cho sự thống trị của chúng mà thay thế vào đó bằng nên giáo dục của Pháp. Trong một bản báo cáo về tình hình Đông Dương, tướng Panơcanh viết: “Trong 50 năm chiếm đóng ở Nam Kì và 25 năm chiếm đóng ở Bắc Kì, những trường học Pháp không đào tạo lấy một người An Nam thực sự có học thức”. Về mặt kinh tế, Việt Nam có nguồn khoáng sản đáng kể, người ta ước tính mỏ than ở Bắc kì có đến 12 tỷ tấn. Tuy nhiên, các hầm mỏ ở Đông Dương khai thác rất tồi. Người Pháp không bỏ ra một lượng vốn lớn mà chỉ vơ vét những gì dễ vơ vét để bỏ vào túi mình. Nông nghiệp kém phát triển vì phương thức canh tác lạc hậu và cũng vì sự cướp bóc của thực dân Pháp. Ở Việt Nam thời kì này có tất cả 140 đồn điền cao su và hàng ngàn hécta rừng bị bọn thực dân Pháp bắt người dân Việt Nam chặt gỗ bán cho mình. Ba cảng lớn (Sài Gòn, Đà Nẵng, Hải Phòng) bình quân hang năm có đến 5500 tàu và thuyền buôn lớn vào ra chuyên chở từ 7 triệu tấn hang hoá nhập cảng và xuất cảng. Về mặt tài chính do nhà bang Đông Dương nắm bá quyền, năm 1876 doanh số của nó là 24.000.000 phơ răng và đến năm 1921 con số ấy lên đến 145.000.000 phơ răng. Trong thời kỳ này, thực dân Pháp còn thu hút sự độc quyền vào các công ty của mình ở Việt Nam: độc quyền muối, độc quyền rượu, độc quyền thuốc phiện. Có tài nguyên phong phú trên đất nước mình, có những số tiền kếch xù 9 luân chuyển xung quanh mình mà người dân Việt Nam lại sống trong cảnh nghèo nàn nhất. Sự phồn thịnh ấy do bàn tay họ làm nên nhưng họ không được hưởng. Sự áp bức về mặt kinh tế nặng trĩu trên vai người bản xứ. Do nhận thức được vị trí, vai trò của pháp luật trong đời sống xã hội nên sau khi xâm chiếm Việt Nam và để bước đầu thực hiện quyền được qui định trong cái gọi là “Hiệp ước hoà bình và hữu nghị” ngày 5 tháng 6 năm 1862 thực dân Pháp đã tổ chức bộ máy cai trị của chúng và ban hành những bộ dân luật đầu tiên của Việt Nam, phù hợp với chinh sách nham hiểm “ chia để trị”. Chính quyền thực dân - phong kiến rất chú trọng xây dựng luật pháp và luôn coi đó là phương tiện cai trị hữu hiệu. Pháp luật về dân sự bao gồm các bộ luật dân sự được ban bố ở ba xứ Bắc Kì, Trung Kì, Nam Kì, một số nghị định của Toàn quyền Đông Dương, một số đạo dụ của nhà vua. Pháp luật dân sự quy định các quan hệ về khế ước (hợp đồng) và trái vụ (nghĩa vụ của các bên tham gia hợp đồng), về sở hữu, về hôn nhân và gia đình, về thừa kế, về trách nhiệm dân sự, tất cả đều nhằm bảo vệ quyền lợi của các tập đoàn tư bản Pháp và địa chủ phong kiến bản xứ và ở mức độ nhất định, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người dân. Hệ thống pháp luật về dân sự thời Pháp thuộc, với những nội dung chủ yếu như đã trình bày ở trên nhằm các mục đích chính sau đây: - Duy trì chế độ thuộc địa ở Đông Dương, bảo vệ địa vị thống trị của người Pháp ở Đông Dương và của phong kiến bản xứ. - Khai thác triệt để và bóc lột sức người sức của ở thuộc địa; - Bảo đảm sự độc quyền của tư bản Pháp, buộc nền kinh tế ở thuộc địa hoàn toàn phụ thuộc vào chính quốc. Trong hệ thống pháp luật về dân sự thời Pháp thuộc, đáng chú ý nhất là Bộ dân luật Bắc Kì ở đó chứa đựng nhiều nội dung quan trọng của luật pháp của chế độ thực dân phong kiến bấy giờ. Tên đầy đủ của Bộ luật này là “Bộ dân luật thi hành tại các toà Nam án 10 Bắc Kì”. Bộ luật này được soạn thảo trong một khoảng thời gian khá dài. Ngay từ năm 1917, Toàn quyền Đông Dương đã ra nghị định thành lập một Uỷ ban Việt - Pháp soạn thảo Bộ Dân luật Bắc Kì. Uỷ ban này đã làm việc liên tục trong 4 năm và đến năm 1921, soạn thảo xong quyển thứ nhất, gồm 91 điều, mới chỉ quy định về người và tài sản. Quyển này được ban hành thực hiện thí nghiệm ở tỉnh Hà Đông. Năm 1927, Uỷ ban cố vấn về luật lệ Việt Nam được thành lập, bao gồm một số người Pháp và người Việt để khảo cứu các tục lệ về gia đình, thừa kế, hương hỏa, giúp cho việc bổ sung và hoàn chỉnh bộ luật. Năm 1931, Bộ luật chính thức được ban bố. 1.2. Nguyên tắc cơ bản xây dựng Bộ Dân luật Bắc Kì 1931 Bộ Dân luật Bắc Kì được đánh giá là một thành tựu lập pháp tiêu biểu của pháp luật Việt Nam ở thời kì Pháp thuộc. Dù ra đời cùng một thời kì với Bộ Dân Dân sự Trung Kì 1936 và Bộ Luật Dân sự giản yếu ở Bắc kì 1833 nhưng Bộ Dân luật Bắc Kì vẫn có những điểm rất riêng do nguyên tắc xây dựng Bộ Dân luật Bắc Kì 1931. Điều này đã tạo thành đặc trưng cơ bản của Bộ dân luật Bắc Kì 1931 so với hai bộ luật còn lại. Nếu xét theo vùng, ở ba xứ có ba quy chế chính trị khác nhau nên mỗi xứ có một quy chế pháp lí: Nam Kì (cùng ba thành phố Hà Nội, Hải Phòng, Đà Nẵng) là đất thuộc địa nên khi xét xử, toà án Pháp sẽ áp dụng luật pháp của Pháp. Về việc hộ, có Bộ dân luật giản yếu áp dụng cho người Việt Nam. Đối với người Pháp và những người ngoại kiều được biệt đãi như người Pháp (Âu, Mỹ, Nhật, Trung Hoa) thì toà áp dụng Bộ dân luật Pháp. Nam Kỳ là xứ thuộc địa của Pháp. Do đó, vào những thập kỷ cuối của thế kỷ 19 các tranh chấp pháp lý đều do các tòa án Pháp xử. Nhu cầu về pháp luật theo kiểu của Pháp được đặt ra. Bộ giản yếu được ban hành vào ngày 26/03/1884, nhưng vẫn quen gọi 11 là Bộ Dân luật giản yếu năm 1883 bởi trước đó có hai sắc lệnh được ban hành vào năm 1883 liên quan tới quốc tịch, cư trú và hộ tịch. Về phạm vi, Bộ luật này chủ yếu chỉ quy định về nhân thân. Chẳng hạn: theo mô hình Pháp, Bộ luật này quy định người 21 tuổi có năng lực hành vi dân sự đầy đủ. Trong khi đó, Bộ luật Gia Long và tục lệ quy định người con hay cháu trong gia đình dù ở bất kỳ tuổi nào, nếu sống chung với gia trưởng thì phải thuộc quyền của gia trưởng và không có tài sản riêng. Nguyên nhân không phát triển luật dân sự và luật thương mại ở Bộ luật Gia Long là người Việt sống trong đại gia đình theo chế độ gia trưởng và ảnh hưởng của Khổng Giáo về việc khi ông bà cha mẹ còn sống thì con cái không dám nghĩ tới bản thân mình chứ chưa nói tới có tài sản riêng tư. Vì vậy, họ bị hạn chế toàn Bộ tự do ý chí. Từ đó dẫn tới hệ quả là hạn chế giao lưu dân sự và không thể góp vốn tạo lập các thương hội hoặc tự mình kinh doanh. Tuy nhiên, do phạm vi quy định của Bộ luật dân sự giản yếu hẹp, nhiều khi các tòa án phải áp dụng cả các quy định của Bộ luật Gia Long nên có sự mâu thuẫn về tư tưởng và về giải pháp giữa hai Bộ luật này. Ở Trung Kì (trừ thành phố Đã Nẵng) là đất bảo hộ nên khi xét xử, toà án Nam Triều sẽ áp dụng luật pháp Nam Triều được ban bố thi hành ở Trung Kì: Bộ Trung Kì pháp viện biên chế, Bộ dân luật Trung Kì, Bộ dân sự, thương sự tố tụng Trung Kì, Bộ hình luật Trung Kì, Bộ luật tố tụng hình sự Trung Kì; Bộ luật dân sự Trung Kỳ được ban hành từng quyển suốt từ năm 1936 tới năm 1939, song vẫn được gọi là Bộ luật dân sự Trung Kỳ năm 1936 bởi vào năm đó, quyển thứ nhất của Bộ luật này được thông qua. Bộ luật này gần như chép lại Bộ luật dân sự Bắc Kỳ năm 1931 với một vài sửa đổi không lớn. Tuy nhiên, Bộ luật này cho thấy có sự thay đổi lớn về quan điểm pháp điển hóa so với Bộ luật dân sự Bắc Kỳ năm 1931 ở chỗ Bộ luật này đã không quy định về các hình thức thương hội trong chương nói về khế ước lập hội như Bộ 12 luật dân sự Bắc Kỳ năm 1931 để chuẩn bị cho sự ra đời Bộ luật Thương mại (BLTM) năm 1942. Sự thay đổi này khiến cho Bộ luật này càng gần gũi với Bộ luật dân sự Pháp. Ở Bắc Kì (trừ hai thành phố Hà Nội và Hải Phòng) là đất bảo hộ nên tại các toà án Nam Triều ở đây cũng áp dụng luật pháp Nam Triều đã được ban bố thi hành ở Bắc Kì: Bộ Bắc Kì pháp viện biên chế, Bộ dân luật Bắc Kì, Bộ dân sự, thương sự tố tụng Bắc Kì, Bộ hình luật Bắc Kì, Bộ hình sự tố tụng Bắc Kì. Bộ luật dân sự Bắc Kỳ năm 1931 được ban hành bởi Thống sứ Pháp ở Bắc Kỳ đã xâm phạm vào quyền lập pháp của Việt Nam, theo Vũ Văn Mẫu, vì Điều ước bảo hộ mà vua Tự Đức ký với Pháp ngày 06/06/1884 (tại Điều 10 và Điều 16) quy định Việt Nam vẫn có toàn quyền lập pháp, và viên Khâm sai và Thống sứ chỉ có quyền hành chính chứ không có quyền lập pháp. Bộ dân luật Bắc Kì 1931 được các nhà làm luật xác định xây dựng theo đúng phương châm được ghi trong tờ trình của Hội đồng biên tập bản dự thảo Bộ Dân luật cho các tòa Nam án Bắc Kì: “Trong việc biên tập luật lệ này, đại khái chú ý không xâm phạm đến những chế độ cốt yếu của xã hội Việt Nam, mà lại châm chước cho thích hợp với phong tục cùng trình độ hiện thời của người dân An Nam…” Bởi thế nên bản dự thảo Bộ Dân luật này, đã châm chước hiện tình phong tục do Hội đồng khảo sát tục lệ đã sưu tập, nhất là thuộc về chế độ gia đình cùng luật lệ thừa tự. Còn những điều cổ lệ cổ tục không nói đến hoặc mập mờ không được chắc chắn, thời châm chước theo Dân luật Đại pháp. Từ đó có thể thấy rằng nguyên tắc xây dựng cơ bản nhất của Bộ luật này chính là việc là việc kế thừa nhiều quy định của Bộ luật Hồng Đức và Bộ luật Gia Long, tiếp thu không ít về kĩ thuật làm luật, cơ cấu bộ luật, hình thức pháp lí và một số nội dung của Bộ luật dân sự Napôlêông của Pháp. Điều này tạo nên nét đặc trưng cơ bản của bộ dân luật Bắc Kì so với hai bộ luật còn lại 13 là bộ Dân luật Trung Kì và Bộ luật giản yếu Nam Kì ra đời trong cùng thời điểm. Bởi thực chất Bộ luật Giản yếu Nam Kỳ đã sao chép một cách máy móc Bộ luật dân sự Napoleon của Pháp nên không phản ánh thực trạng xã hội Việt Nam và những phong tục truyền thống của người Việt, do vậy nhiều điều khoản không phù hợp với tình hình đất nước . Còn Bộ luật dân sự Trung Kỳ ban hành sau cùng, đã sao chép Bộ Dân luật Bắc Kỳ và có sửa đổi bổ sung một số điều. Còn bộ Dân luật Bắc Kỳ đã bước đầu phản ảnh các tục tệ truyền thống của người Việt Nam, và có những quy định đặc thù khác với luật các nước phương Tây và Trung Quốc. Nguyên nhân chính tạo nên sự kết hợp tư tưởng pháp luật phương Tây và tư tưởng pháp luật truyền thống Việt Nam trong Bộ dân luật Bắc Kì 1931 chính là từ hoàn cảnh lịch sử của đất nước, khi Pháp đã đặt được ách đô hộ trên đất nước ta và xây dựng hệ thống pháp luật để dễ bề cai trị. Quá trình du nhập pháp luật phương Tây vào Việt Nam theo đoàn quân viễn chinh Pháp từ cuối thế kỷ thứ 19 lại là một quá trình cưỡng bức. Và quá trình đó đã mang theo nhiều tư tưởng và quy tắc pháp lý tiến bộ mang tính dân chủ, nhân văn của phương Tây áp dụng vào việc xây dựng luật pháp ở Việt Nam. Bản chất đằng sau sự kết hợp đó chính là sự giao thoa, tiếp biến về văn hóa chính trị pháp lý. Luật pháp chính là một khía cạnh, một hiện tượng văn hóa theo cách gọi của ngành văn hóa học. Và văn hóa chính trị pháp lý cũng đi theo quy luật chung của các khía cạnh văn hóa khác, đó là có sự giao lưu tiếp biến để có nhiều sự biến đổi phù hợp với không gian và thời gian trong từng hoàn cảnh đất nước cụ thể. Khái niệm giao lưu và tiếp biến văn hóa là hiện tượng xảy ra khi những nhóm người (cộng đồng, dân tộc) có văn hóa khác nhau giao lưu tiếp xúc với nhau tạo nên sự biến đổi về văn hóa của một hoặc cả hai nhóm. Giao lưu văn hóa tạo nên sự dung hợp, tổng hợp và tích hợp văn hóa ở các cộng đồng. Ở đó 14 có sự kết hợp giữa các yếu tố "nội sinh" với yếu tố "ngoại sinh" tạo nên sự phát triển văn hóa phong phú, đa dạng và tiến Bộ hơn. Giao lưu và tiếp biến văn hóa là sự tiếp nhận văn hóa nước ngoài bởi dân tộc chủ thể. Quá trình này luôn đặt mỗi dân tộc phải xử lý tốt mối quan hệ biện chứng giữa yếu tố "nội sinh" và "ngoại nhập". Vậy thì việc kế thừa các giá trị văn hóa diễn ra như thế nào? Diễn biến của việc kế thừa văn hóa là một quá trình vô cùng phức tạp. Tính đến nay, có khá nhiều lý luận liên quan đến diễn biến của việc kế thừa văn hóa. Truyền bá văn hóa là chỉ hiện tượng văn hóa được phổ biến rộng rãi thông qua những mối liên hệ, giao lưu của nhân loại trên các lĩnh vực thương nghiệp, chiến tranh và di cư… Chúng ta biết rằng, các dân tộc khác nhau vẫn có một số đặc tính chung, họ có điều kiện sinh hoạt chung, có năng lực thích ứng với hoàn cảnh, tuy phân bố trên các khu vực không có liên hệ với nhau vẫn có thể sáng tạo ra văn hóa tương tự. Nhưng, những phát minh sáng tạo của nhân loại, xét đến cùng không phải xuất hiện một cách dễ dàng. Với việc mô phỏng lẫn nhau, phát minh sáng tạo là rất khó khan. Vả lại trong các hình thức giao lưu của nhân loại, những cuộc di cư và những cuộc chiến tranh cướp đoạt thường diễn ra. Chính điều này đã làm xuất hiện hiện tượng truyền bá văn hóa một cách tất yếu. Bởi vậy trong quá trình diễn biến, kế thừa văn hóa, việc truyền bá và mượn dùng văn hóa có tác dụng rất quan trọng. Căn cứ vào khu vực, họ chia toàn Bộ văn hóa nhân loại thành một số vùng văn hóa. Sau đó, lại phân ra thành Nền văn minh gốc như văn minh Trung Quốc, Ấn độ, Hy LạpLa Mã và nền văn minh ảnh hưởng. Sự hình thành nền văn minh ảnh hưởng là kết quả của việc truyền bá của nền văn minh gốc. Lấy ngay khu vực Đông Á để xét: Không thể nghi ngờ, văn hóa Trung Quốc đã có ảnh hưởng nhất định đối với văn hóa Triều Tiên, Nhật Bản, Lào, Việt Nam, Campuchia. 15