Tài liệu Chuyện nôm bình dân của người việt lịch sử hình thành và bản chất thể loại

IỈỘ (ỈIÁC) DỤC VẢ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯƠNG ĐẠI HỌC KHXH VÀ NHÂN VĂN KIỂU THU HOẠCH TRUYỆN ■ NÔM BÌNH DÂN CỦA NGƯỜI VIỆT • - LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ BẢN CHẤT THÊ LOẠI • ■ CHUYÊN NGÀNH; Văn học dân gian MẢ SỐ: 50407 LUẬN ÁN PHÓ TTẾN SI KHOA HỌC NGƯ VÃN HÀ NỘI - 1996 MỤ C • L U* C Trang MÒ’ đ ầ u ................................................................................................ 1 Chưcmg Một.......................................................................................11 l i ch s ừ h ì n h th ành và qúa t r i n h p h á t t r i ể n t h ề l o a• i t r u y ê•n• Nôm "bĩnh dân. Chuông H a i ......................... .............................................................37 Thi pháp tr u y ê n Nôm binh dân. Chucmg Ba......................................................................................... 107 Chức n ă n g t ư tường - them mỹ cùa t r u y ê n Nôm bình d â n . Kết l u â n ............................................................................................132 Danh muc t à i l i ê u tham k h à o .................................................135 Phu lu c Mđ Đ/U ềf # I . ĨÍNK CAP ĩ HI Eĩ' CỦ;. ĐE ĨÀI KGKIlẾk cứu. I r ư ớ c céch mẹng th é n g Tem ở nước t e , n h i ề u t r u y f n Nôm b i n h dên CUE ngircã V iệ t (nfcư l o e ỉ ^ ế n g T rể n cúc Hoe, PhaiTi Công cúc Hoe, Phem l ẻ i Ngọc Hoe . . . ) de được p h i ê n êm, x u ể t ben•lihưng v i ệ c n g h iề n cứu, tim h i ề u l o ẹ i t r u y ệ n ney t h i t h ậ t sir chưa mẩy a i chú ý. Chĩ t ừ seu nẽro 1945, n h ễ t l e tư seu nằm 1954 t r ở l e i đêy, t h ì l o ẹ i truyÊn n s y mới durỹc g i ớ i khoe h j c quen têm n h i e u hon. ĩ uy n h i ê n , p h Ề n ló n céc b e ỉ v i ể t h su nhir mói chỉ t ệ p t r u n g v e o v i ê c b in h g is ý n g h ie t ư t ư ả a g cue từ n g t r u y f n Nôm cụ t h e 5 còn v i ề c n g h i ê n cứu t r u y ề n Hôm b ì n h dân môt cách t o n g t h ê t r ê n b i n h dipn t h e l o $ i t h i v in chưe có một chuyên kheo n eo . VI t h ể tran g n h i ề u t h ậ p k ỉ ney» t ừ céch g y ì t ê n t h ê l o e ỉ ( b ì n h dân hey khuyết danh) đến quen niêm v% ê thễ l o ạ i (van học hey Van hoc đến g ie n ) cung deu chưe có SU’ th ố n g nn£t tro n g g iớ i khoe học, Do t à n h hìnb như v ê y , vẩn dề n g h i ê n cứu t r u y ệ n Kôm binh dán cùa ngươi V iệt tìr góc dô t h e l 08Ì l e một de t e i vưc dép líng đircc Iihũmg đ o i h ỏ i b l y l ê u củe g i ó i khoe h ọc, vìre góp phan lem se n g t ỏ môt Bổ v l n d'ê l í l u ậ n có t í n h dặc thu CUE tru yền Xỉ ôm binh dên n ó i r i ệ n g , củe vằn hoc ớ én g i e n nước t e n ó i chung. I I . ĩ IKK KÌlNIĨ BGHIÊị cứu ĐE ĨA Ĩ Khu’ phen t r ê n đe t r i n h bey, hau hết cóc b e i v i ể t về t r u y ê n Kôm b ìn h dcn (khoảng 15 b e i - xem ĩ h u ’ mục them kháo) t r o n g mẩy chuc năm qua chù yếu l à bàn về g i á t r i• • t ư tường cùa raôt # tr u y ê•n Nôm cu• t h ể ; còn số b à i v i ế t nhằm tìm h i ể u t h ể l o a i tr u y ê n Nôm binh dân n ó i chung chiếm số lưông r ắ t í t , c h ỉ khoảng v à i 'bà "bài. có t h ể k ể : BÙi Văn Nguyền với "Truyên Nôm khuyết danh, môt h i ê n tưong đăc b i ê• t cùa văn hoc V i ê• t Nam" (Tâp san Nghiên cứu văn h o• c , • • số 7 - 1960 ); Đăng Thanh Lê v ớ i "Nhân v â• t phu• nữ qua môt • • số tr u y ê n Nôm" (Tap chí vãn h o e , số 2 - 3 - 1968 ) ; Nguyen Lôc v ớ i "Những vấn đe xã h ô• i t r o n g t r u y ê•n Nôm binh dan*' ( • Tap c h í Văn h o c , số 4 - 1969 ) ; vũ Tổ Hao vố’i "Mối quan h ê giữa t r u y ê n Nôm binh dân và văn hoc dân g i a n ” (Tap c h í Văn h oc, số 4- - 1980). sách có v i ế t về truyên Nôm "binh dân có th ể k ể : Giáo t r ì n h l i c h sừ văn hoc V i e t Nam, Tap I I I cùa l ê T r í V iền, Lê Hoài Nam...(Nxb Giáo due, Ha Nôi, 1965 ) ; Văn học dân g i a n , Tap I cùa Đinh Gia Khánh, Chu Xuân Diên (Nxb Đại hoc và Trung hoc chuyên n g h i ê• p , Hầ N•ôi, 19 7 2 ) ; • * • Tim h i ế u t i ế n t r i n h van hoc dân gian V i ẽ t Nam cùa Cao Huy BỈrxh (Nxí> Khoa hoc xã h ô• i , Ha N•ôi, 19 7 4 ) ; Lich s ừ văn hoc • ............. • ■■■■ ■ ■ ■ ■ -IJ-" — V i e t Nam nừa cuối t h ế k í X V IĨĨ, nừa đầu t h ế k í XIX cùa Kguyln Lôc (ĩlxt) Đai hoc và Trung hoc chuyên n g h i ê p , Ha N ôi, 1978); Nghiên cứu t i ề n t r i n h l i c h sừ cùa văn học dằn g ia n V— i ew..t» ■.ĩĩam cùa sỗ BÌnh T r#i (Trường* Bai h o0 c Sư pham Ra Nôi I, »•■ ..I ... # 0 0 Ba Nôi, 1978); Truyền Kiều và t h ế l o a i t r u y ề n Nôm cùa Đăng Thanh Lê (Kxb Khoa hoc xã h ô i , Ka N ôi, 19 7 9 )» Trong số • • • sách này c h í cổ 3 t á c g i à v i ế t tuxDĩig đ ố i tâ p t r u n g về th ề loai tr u y ê n Nôm, đó là Lê Hoài Nam với chưcmg - 3 - " Truygn Hôni khuyết deĩih" , Nguyên Lộc v ớ i chirơng "Truyẽn Nôm b in h đ s n " , va Đặng Thanh Lê v ớ i chương "T ruyện Nôm , t h ề l o ẹ ỉ t i ề u t h u y ể t cổ đ i ề n Viêt Nam"; t u y n h i ề n ý k i ế n cung cồn ở mức sơ- l ư ợ c , như Lề H osi Nam da g h i n h ậ n : "... Chỉ l e một số ý k i ế n sơ bọ, chủ yếu nhầm g i ớ i t h i ệ u qua môt vẩn dề r ấ t phức t ạ p l e vẩn dề t r u y ệ n Nôm” . CÓ t h l n ó i , t ừ trư ớ c t ớ i nay, tru y ện Nôm chả yếu mớỉ c h ỉ được tìm h ỉễu tr o n g C8C công trÌLnh vằn học sử. Lia khuynh hướng chung của nhũng ngươi v i ế t vằn hoc sử la th ư ơ n g d ố i xử v ớ i t r u y p n Nôm như l a nhưng t á c phẩm văn học v i ế t , v a v ì t h ể , da dặt chúng veo từng th ơ i ky văn hoc n h lt định d i xem x é t , danh g i á cang vớ i C8C t á c g ia tác phim khác cue t h ơ i ky đó. Chẳng hen, bộ Lươc t h ẻ o l i c h sử văn hoc V iê t Nam(1957) của nhóm Lê Quý Đôn, t h ì g i ớ i t h i ê u các t r u y ệ n Nôm Vương Tương) ĩ r ề có c, ĩ r i n h Thủ’, phềm vô d anh” t ừ t h ể k ỷ 13 Thgch Sanh như l e nhũrhg " t á c đến t h ể kỷ 15« cồn c á c truyên Nôm có t ê n t é c g iẻ như Hos t i ên, Sơ k£nh t e n t r s n g tĩ r u y ã ĩ K iề u , V8 môt l o e t CSC t r u y ệ n E ôm đươc g ọ i 1*8 " t e c phẫm 'VÔ Ganh" như N hị độ mai , Phan ĩ r ầ n , B ích cgụ ky ngộ , Quan Ấm Th i Piinh, Pham Côn.g,■cúc Hoa, ĩ ế n g ĩ r ẵ n cúc Hoa, 'Phạm T ải ĩigoc H oa, Phương Họs, Ku’ t ú t e i t h ì dược g i ớ i th iêu ở t h ơ i ky t ừ t h ế kỷ 18 đến đều. t h ể kỷ 20. ổ ’bô Giéo t r i n h I t ch sử Vạn học. V ie t Nam, Tập I I I , ( 1 9 6 5 ) t r o n g Tủ sách Đại học SU’phạm He N ô i, do Lề V ien, Phen Côn, Đ£ng Thanh Lê, Phẹiĩi Vgn Luên, Lề T rí Hoei 4 - - Nam b i ế n s o ẹ n , t r u y ậ n Nôm cung được g i ớ i t h i ệ u Veo g i a i do©n g iữ e t h ể kỷ 18 đau t h ể kỷ 19, v ớ i một chưong có t í n h ch ế t k h é ỉ quét n h e n dề "T'ruygn Worn khuyểt denh" , Va l iề r v s e u dó l e phền g i ớ i th if u . cụ th ể ba t r u y | n Kôm N hi dô mai , ĩ ố n g ĩ r ê n cúc H oa, Lam tu.vền kỵ n gô. Đẩn bộ Vằn học Vi i t Kem nủ’8 cuối t h ể kỷ XVĨĨI - n ử a dầu t h ế kỷ XIX, Tập I I , (1978) do Nguyin Lôc b i ê n soẹn, v | n đe t r u y ệ n Nôm đẽ được t r ì n h bey tưong đ ổ i t o a n diện t ừ vẫn dề nguồn g ố c , phên l o ẹ ỉ đến vẫn đề n ô i dung xa h ộ i va đăc điếm nghệ t h u ậ t , tuy vậy cung ch ỉ ở mức tổng q u ét, k h á i quát t r o n g chương "Truyên Nôm b ìn h đ a n " , s a u các t r u y ệ n Hoa t i ê n , Sơ k í n h t ê n t r a n g , T ruy ện K i ề u dược g i ớ i t h i ệ u như l a những t á c phễm văn học có t ê n Ề8C g i ả của g i a i đoạn văn học sử nay. Con ở c h í n h C8C sách v i ể t về vằn hoc d s n g i a n nhu’Vàúv _học dan g ia n . Tap I , (197 2) do Đinh GÌ8 Khánh - Chu. Xuaa Diên b iên so ạn , như ĩìro h iểu t i ế n t r ìn h van hQ.c dên gian V iệt Msm (197 4) của Ceo Huy ĐỈnh, Nghiền cứu t i ế n t r ì n h l i ch sử củe vằn học d ẵn g i ẹ n V ỉêt Nam (1978) của Đồ Binh T r i t h ì t r u y p n Nôm l ạ i c h ỉ đuvc dề cập đ e n nhu’ một thễ l o ạ i gần v ớ i vằn học được t r i n h bay t r o n g một dên g i a n ve do dó nó đã không chương muc denh r ỉ ẽ n g cho t h i loại na y . Vigc d gt C8C truyỄn Hôm được c o i ìe "vô danh", hoặc "khuyết danh" , hoac "bình dên" vao một t h ơ i ky l ị c h sử n h ế t đ in h dể xem x é t có t h ề l e do yêu cầu can t h i ể t của môt ccng t r i n h van hoc sử. Song n h ế t l o ạ t d ặ t nhưng t r u ỵ í Nôm ểy veo g i a i đoẹn t ừ g iư e t h ế k ỷ 18 đến đ ề u t h ế kỷ 19 ,thậm c h í có môt so t r u y e n Nôm còn dươc đ ặ t Veo g ỉ e i đoẹr sớm hon nữ 8 t ứ c l e từ t h ế kỷ 13 đến t h ế kỷ 15, t h ì r e n g la không ổn. BỞi t r o n g thưc t ế , ro chúng t e chưe có cơ sỏ’ kho 8 hoe dể n ó i r a n g t r u y ệ n Rôm n ó i chung đã r e đ ơ i tù’ t h ể kỷ 13« Vs x é t về mặt ngôn ngũ' cung những đăc điểm củe t h ể t h ơ l ự c bát g i e ỉ đoạn sớm, t h ì cũng khó ma có t h ề xếp céc t r u y ệ n Vương ĩ ư ơ n g. Trp c ó c. T r i n h Thử. Thạch Sanh vào t h ờ i ky t ừ t h ế kỷ 13 đển t h ế kỷ 15. Con căn cứ hều V8 0 những t ư l i ệ u l ị c h sử d s n g t i n c ệ y , t h ì h ểt tr u y ê n N ô m đều r e đ ơ i t r o n g một khoảng t h ơ i g i a n d a i t ừ t h ế kỷ 17 đến những năm đều t h ế k ỷ 20. Do dó, nấu c h ỉ khoanh vung t r u y ê n Nôm veo một t h ơ i ky t ừ g i ữ a t h ế kỷ 18 đen nửa đsư t h ế kỷ 19 như một công I t r l n h số văn học sử đẽ th ự c h i ê n , t h ì như v ê y l a đã không phén ánh đúng qué t r ì n h p h ét t r i ề n l ị c h sử cua t h i lo ẹ i nay. Chểng những t h e , v i ẽ c bỏ t ấ t ce t r u y ề n Nôm V8 0 một ro đễ n g h iê n cứu chắc chẩn cung se ảnh hương không í t t ớ i qué t r i n h xem x é t t r u y ê n Hôm t r o n g quan hg đồng d ạ i cũng như t r o n g quen hệ l ỉ c h đ a i . N g o e i r a , v i ê c c h ỉ xern x é t t r u y ê n Nôm như l e tư ơng của khos n g h i ê n cứu vằn hoc, ma không c o i nó doi lầ đ o i tượ ng của f ô n - k l o học cũng l e một nguyên n hên quen t r o n g d'sn t ớ i những nhen đ ị n h ve những l u ê n điểm có pnsr t h i ể u k h á c h quan, không đúng v ớ i bẻn chết củe t h ể l o ạ i . - 6 - T in h t r g n g đó t ắ t yểu đa đưa đến môt hê quả lưỡng phên khá phức t a p , đ ó l a chưa có môt t á c g i ả n a o t h ừ a nhâ' truypn Nôm la văn học dẫn g i a n , song cung chưa có môt t á c g i á nao phủ nhên những đặc điểm dân g i a n của t r u y ê n Nôm. Chẩng hgn như nhận d i n h của Lề T r í VỈ 6Ĩ1 l a một t h í dy.. Tac giá v i ế t :" T r u y ê n Nôm khuyết danh có t h ể cố’ h a i l o ạ i :một l o ạ i gần với văn hoc dân g i a n , một l o ạ i gền v ớ i văn hoc bác hoc. Nhỉ dô mai th u ộ c vào l o ạ i s a u , cồn ĩ_ống T r a n Cue Hoa t h u ộ c vao l o ạ i t r ư ớ c . Gần v ơ i văn hoc dân g ia n hay cũng la văn học dân g ia n , đó hãy con la vẩn đề p h ả i n g h i ê n cứu, nhưng Tong ĩ r s n cúc Hoa van có n h i ề u đẵc d i i m của vằn hoc d s n g i a n , về n ộ i dung cung như về h ìn h th ứ c " .M a c dầu cũng còn bằn khoằn v ì chưa có đ i ề u k i ê n n g h i ê n cứu, song t é c g i ả cang tỏ r a đa cảm n h ệ n áươc khá r õ những d ặc điễm dẫn g i a n của t r u y ệ n Nôm. Hay như n hân đ ị n h của Đinh Gia Khánh cũng v â y , tu y không t h ư a nhận t r u y ệ n Nôm l a văn hoc dên g i a n , s o n g phẩm c h ế t dên g i a n của t r u y ê n Nôm van cứ h iệ n r a r o mồn mọt qua n h a n x é t của t á c g iả : "Truyện Nôrachỉ l a một hiền tư ợ n g chứng t ỏ ảnh hưởng sâu sấ c va manh me của vằn học dân g i a n vao v ă n hpc v i ế t bang chữ Nôm của t r í t h ứ c phon, k i ế n . ĐÓ l à ảnh hưỏng của t r u y ệ n cỗ t í c h . Nhimg ở đêy l ạ cồn p h ả i t h ấ y ảnh hưởng r ấ t lớn của t h ơ ca đên g i a n . Thễ t h o ’ t r o n g t r u y ê n Nôm b ẩ t nguồn tù’ t h ễ t h ơ dân g i a n . Ngôn ngũ’ văn hoc t r o n g truyện Nôm cang bẩt nguồn t ừ ngôn ngữ t h ơ dẫn g i a n . nền sư n ở rộ của t r u y ệ n Nôm t r o n g khoe Cho tù ’ t h ế kỷ t h ứ XVI t r ở đ i , dặc b i ệ t l a tù’ t h ể kỷ t h ứ 3CVI3 - 7 - cung l g i đa phán ánh t i n h h ìn h t h ơ ca dền g i a n t r o n g các t h ế kỷ ấy". Một số t á c giẻ khác cung có những n h â n đ ị n h tư ong t ự . N hững nhân đin h va luân diễm có t í n h chắt lương phên như t h ế , một mặt nó chứng t ỏ các t á c g i ả còn có phan băn khoă ~ V 1 f 7 , l u ’ong l ư , ve ban chat dân g i a n Cua t r u y ệ n Nôm, song k h á c, nó cũng chứng tỏ rang bản chất dên g ia n của mặt tru yện Nôm l a một thự c t h i không t h i phủ nhận. Đương n h i ê n , do v i ê c n g h i ê n cứu con sơ lư ơ c va t h i ế u t ệ p tr u n g , nên khó có th ễ g i a i quyểt đươc nhưng vẩn đề đ ặ t r a t r o n g quá t r i n h t ì m h i ể u t h ề l o ạ i n a y . Chẳng hạn, cho đến ney raôt số ngươi đã th ố n g Nôm b in h dên ", nhất với tê n g o i"tru y ệ n nhung raôt BO n g ư ơ i khác l ạ i v a n g ọ i la "truyện Nôm khuyết danh", cồn vẩn đề tru yện Nôm b in h dân ( h a y khuyết danh) l a văn hoc dân g i a n đ í c h t h ự c hay c h ỉ l a gan v ớ i văn hoc dền g i a n , th ự c r a chưa có công trìn h nao chứng minh được môt c á c h xác đáng. Như v ậ y , đễ có th í n h ậ n d iệ n th ễ l o ạ i t r u y i n ĩ ĩ ô m b ì n h dân một cá ch đúng đẩn chúng t ô i cho ran g không t h ể không t ỉ ể n hanh n g h i ê n cứa các vấn dề đặt r a t r ề n ạụ.y mô một đe t a i đôc l â p , t o a n d i ê n , vầ đặc b i ê t t r ê n các cứ l i ề u văn bản l ị c h sử , cự t h i trong kho t ầ n g t r u y g n Nôm h i ề n cồn. I I I . MUG ĐÍCH VÀ M L Ễ Ì M CẾẩ ỵ ỉ M ÁN Muc đ í c h cúa l u ậ n án l a tìm h i iu l ị c h sử h ì n h t h a n h va bán chất t h ể l o ạ i của t r u y ệ n Nôm b ì n h dân. TÙ’ đó lam sang t o vén đe t r u y p n Nôm b i n h dân la văn hoc hay văn ty dẫn g i a n ? Đe đ ạ t mục đ í c h t r ê ĩ ị , lu ậ n án có nhiêm vu : * đ - 8 - Khảo s é t xem t r u y ề n rỉôm olnh dên đe du’p’c h l n h thenh. t ' va phát t r i ề n nhir the nao tron g b o i cẻnh l ị c h S1Ỉ-X8 hôi t h ơ i tru n g đ ạ i . Qua v i ệ c n g h i ề n cứu t r ự c t i ế p céc văn bản t r u y f n Nôm binh dÊTÀ h i gìn còn, tìm ra nhưng đào trư n g t h i pháp ve 36U t r u e t h ể l o ẹ i Clmg' nhũng chức nằng tu? tu'ong-them ml của th ể l o ạ i , đ* t r ẽ n cơ sở đ ó ,c ó th ể X8C định rò bản c h ấ t t h l l o a i cue t r u y f n ĩỉôra b ì n h đ£n l e séng t á c f o l k ­ l o r e hey sáng t á c văn h j c . * • IV. PHlMiĩG PH/P NGHIĨ& cứu VÀ cđ sổ ĩ t LĨ# J Luận én đưyc t i ế n hành tr ê n cơ sở v |n dụng tổ n g hơp phtrơng pháp nghiên cứu l i ễ n ngành văn học, 3Ỉ hoe,ngữ êm học l ị c h sử . . . Dặc b iệ t h it sức c o i trọ n g phưong pháp t i ế p ữệũ. f o l k l o r e h o c, phưons phsp so sanh l o ạ i hầnh l i c h sử ( s o sénh tru yền Nôm binh dên v ớ ỉ truyện cỗ t í c h , vè tr u y ê n Nôm bình dân v ớ i truyên Nồm béc học • • . ) ,đồng t h ơ i cũng rat chú. tron g vện dụng pliưcng pháp van ben hoc Han Nôm* phương phép nghiên cứa tư dgng chữ Nôm th eo l ị c h đ ạ i, v . v . . • Vg cơ 3ở tư liê u ., n g o a i v i ệ c tham kheo những sé ch báo dã v i ế t về tru^ên Nôm tư trước t ó i nay, chứng tô i chú t r o iig sử àung kết que đ iều t r a khẻo s e t về các văn bản tr u y jn Hôn gcc (khoèng trên 100 v£n b é n ), đặc b i ệ t quen t â n n gh iên cứa các văn ben tru yện Nca co x u lt hỉêa c u o ì t h ể k ỉ 17* - V. S&G GÓP V5 .v&r 9 - HOC cu& Lu£; Mi - Trước hết le dóng góp về mat tư l i f u :v ớ i s ố lưcng * ’ » 0 t r ê n 10c văn ben t r u y ề n Kôra được khec s á t đa đu’8 t ớ i cha g i ớ i nghiên cứu những thông t i n phong phú V8 đáng t i n cậ y . - Đêỵ l a iUQt Gỏng t r ì n h CĨ6U t i ê n n g h iê n cứu truyền, ỉỉôm b ì n h dân v ớ i qay rac môt dề t à i t ê p t r u n g va t o à n d i ê n về raỗt t h e l o ẹ i ; ào cló đ3 r u t r a dược những nhện đ i n h có cơ sở khoe hgc 76 l i ch sử hình t h s n h cung như về dặc t r ư n g t h i phép của t h ể l o ạ ỉ . - Que v i ê c vân cỉ^ng có h i ệ u quả pnuong phép t i ế p cên f o l k l o r e học đè góp phen lam sáng tỏ c ô i nguòn f o l k l o r e cả s thễ l o ẹ i truyện Hôm binh dên, từ đó đtre t ớ i những nhên thức đúng dẩn. hon V6 th ễ l o ẹ i này. VI. Bổ CỤC v), Kổì DUIIG CỨA Lu£í Ểs Lu^n 8H gồm : MỞ dầu : Trình bey về t í n h cep t h i ế t củe đề tai-tÌLnh ỉiình n gh iên cứu dc t a i - mục đ ích va nhifm vụ của lu ên én - pbưong phép n g h i ế n cứa va cơ sở t ư l i ề u - đóng góp ve mặt khoe hoc của lu fin 811» Chư on,? Mọt ĩ L i c h 3 lĩ h ì n h t h e n h VĐ qué t r ì n h phát t r i ể n t h ể l o ẹ i tru yền Hôm bình dẫn Chương n èy có n hi §13 vụ t r ìn h bay b ố i cenh l ị c h sử - T~a hô ì , cùn 2 céc t i ^ i ì cù văn hoe - nghề thuict t h c i t r u n g d ạ i , dê tù’ đó xem xét quá t r ìn h hình thành va phét t r i l n t h ể l o ẹ ì tru y ề n Hôm bình dên m$t csch l í c h sù , cu t h ê . - 10 - Chu'ong Hai : T h i pháp t r u y ệ n Nôm b ìn h dân Chương đề cốt yếu nay có nhiêm vu khảo sé t hang l o a t những vấn của hẹ th ố n g t h i pháp t r u y ệ n Nôm b ì n h d a n ,n h ư cẩu t r ú c t h ể l o ạ i , k ỉ ễ u bo cuc cốt t r u y ê n , như các pháp nghệ t h u ậ t, phong cách ngôn ngũ’, phương thức th ả sáng t á c , l ư u t r u y ề n . . . t ừ đ'ó r ú t ra những đặc t r u n g l o ạ i b i ê t của t h ể l o ẹ i n à y . Chương Ba :Chức nắng tu’ tưcỷng - thẩm ral của t r u y ê n Nôm b ìn h dân Chưong n a y có nhiệm vu lam sáng tỏ g i á t r ị phản á n h , g i á t r i nhân t h ứ c va g i á t r ị thầm mĩ của t r u y ệ n Nôm b i n h đên; t ừ đó lam sáng t ỏ v a i t r ồ , v i t r í va ảnh hưởng chúng t r o n g đ ơ i sống xa h ọ i . Ket luẫn : -• — Danh mục t à i l i ệ u tham khảo : P h a lụ c : của - 11 - Chưong Mộ t LỊCH SỨ HÌNH THÀNH VÀ QUÁ TRÌNH PHÁT TRIÉăĩ THỂ’ LO^I TRUYỀN NƠÌ.I BÌNH DÂN Theo g i ớ i sử họ c t h ì vào t h ế k ỉ 1 6 , chế đô phong k i ế n V i ệ t Nam đã bô c lộ n h i ề u mặt mâu t h u a n v ớ i xu t h ế t h ơ i đ •ạ i va sự • t ỉ ể n t r i ể n của loi c h sử dân t ộ o c. của Chế độ • quân chủ chuyên c h i n h quan l i ê u của t r i ề u Lê n gày càng t ỏ r a bất l ư c t r ư ớ c h a i mêu t h u a n cơ bản, sâu s ẩ c : mâu t h ú a n g i ữ a các phe p h á i phong k i ễ n cầm quyền t r o n g n ô i bộ g iai cẩp th ố n g t r í và mâu t h u a n g i ữ a các t ầ n g lớ p n h â n dân • b ị tri, chả yeu l à nông d ê n , v ớ i t r i ề u đ ìn h . Hê quả t ấ t yeu l a v'ao đầu t h ể k ỉ 1 6 , do sự bìmg nổ của những mâu thuần đ ó đẩ k h i ể n cho t r i ề u Lề sy.p đ ổ . T r i ề u Mạc l ê n t h a y , l ú c đầu t u y cế những cố gang n h ấ t đ í n h , song r ố t c u ộ c , những mâu t h u a n co hữu của chể độ quân chủ chuyền ch ế t h e o mô h ì n h Nho g i á o l ỗ i t h ơ i l ạ i t i ế p t u c phát t r i ể n d a n đ ế n nan c h i a c ẩ t đất nước va n ô i c h i ể n phong k ỉ ế n ( T r ị n h - Mạc , T r i n h - Nguýen) k é o d a i hang trăm năm, phá vơ sự t h ố n g n hất đẩt nư ớ c , lam cho cuộc sổng của nhân d â n n g à y cang khổ cực, lam t h a n . Những cuộc nổár dệy của nông d ẫ n đã x u ấ t h i ệ n đ â y đó t ừ t h ể k ỉ 16 5 đến khoẻng g iư a t h ế kỉ 13 t r ở đ i , những mêu t h ú a n c h ấ t chứa t r o n g lo n g xa hội phong k i ế n càng t r ở n ê n gay g ẩ t va bung nổ t h à n h cuộc khởi n ghla nông dân t r i ề n miên C’ khấp ELơi nhưng cà đồng - 12 - bằng và mien n ú i . Theo Li ch 3ừ V i ệ t Nam, Tâp I , cùa úy ban Khoa hoc xã h ô• i V ỉ ê t• Nam (Nxb Khoa hoc• xã h ộ i•, Ha Nội• 1 9 7 1 ) t h ì sang t h ế k í 18, chế đô phong k i ế n đã bước vào g i a i đoan khùng hoàng s â u s ắ c và to à n d i ê n , có t h ể n ổ i đó l à môt cuôc khùng hoàng t r o n g toàn bô co* cấu cùa xã h ô i phong k i ế n . Những 'biến đông xã h ô i như t h ế chầng nhũng đã làm rưng chuyển đến tâ n gốc n l n tàng t ư tường, nần tà n g đao đức cùa chế đô phong k i ế n , mà còn l à CO’ sò’ cho sư này này s i n h và p h á t t r i ể n tu» tường nhân văn cùa thồ’i đ a i , đồng t h ờ i cũng l à c ô i nguồn t ư tường nhân văn t r o n g các tr u y ê n Nôm binh dân. Cuôc đẩu tranh rông lớn cùa phong trào nông dân trong g i a i đoan này còn chứng tò nhân dân đang có Ý thứ c muốn vươn lê n chiếm lĩn h l i c h sừ , chiếm lĩn h cuôc sốn g , và sức 3 ống mãnh l i ê t ấy cùng vớ i truyền thổng la o đông cần cù, ben b í , khéo t a y hay làm cùa h o , đã t r ờ thành, nhân tổ q u y ế t đ i• n h , tro’ thành đông l ư c• • thúc đẩy bước p h á t t r i ề n mới cùa nền k in h t ế và văn h ó a thò’i đ a i n à y . Trong các t h ế k ỉ 16 l à n g h i phu g i a đình cùa khắp. - 18, th ủ công n g h iệ p v ớ i t í n h c h ấ t nông dân ngày càng p h á t t r i ể n rông - 13 - Đặc b i f t , t r o n g những n^hề t h u công đirong t h ơ i , n^i'ê lsra g i ẩ y va nghề khẩc vén. ỉn phát t r i ề n , l e t i ề n đc sứ c quen t r o n c cho v i f C t r u y ề n bé va t h i n h henh hẩt th i l o e i t r u y | n Nôm b ì n h dân* iĩghề lem g i ể y t ừ n g n ô i t i ế n g ỉ Thang Long với " n h ịp chày Yln T h á i " , còn nghe ỉ n có nguồn £OC t ừ xèng L i i u Cheng, t r ẩ n Hai Dưong, da r ẩ t pồôn t h i n h ở k in h thènh. Thang Long t h ơ i Lê - Trinh* Sư nở rô của các ngènh nghe thả công đe t ẹ o ra môt S8U lưọtig hang hoe kh á phcng phú, góp phền đẩy mạnh g i a o lưu k ỉnh t ế va mỡ rông t h i trư ơ n g. Do v ệ y , chơ búe đa mjc lôi. ỡ khấp moi n ơ i , n h ắ t l è ỏ’ vùng đồng; bsng* Nho- có v iê c lư u th ôn g hang hóp,nên từ th e kỹ 17 đa có n h i ề u đô t h i t r ớ nến phồn t h ị n h , sera uẫt* đ ’ Đeng ìíg a a ỉ có Thăng Long - Ke Cho1, Pho Hiển; è Đang Trong có Kội An-rPeỉ-ía s Thenh Ha* Gia Định la những đô t h i ve thương cảng noì t iế n g đưong th ờ i* Những câu tự c ngữ dên g i a n như "Nhất K inh Ky n h ì Pho H ỉển ” » r ồ ỉ "N hẩt ICỈnh Ky n h ì Bọ1 B at1’ , r o i "N hẩt Kinh Ky n h i ĩíhirọng Bạn” . . . đ ã nÓL lề n cenh tưong buôn bén phát dạt ờ 08c đô t h ị lớn. nhỏ lú c bẩy g iờ , ơũng V80 t h ơ i đ i Im l i c h sử nay, do t ì n h hình g ia o Xhư 011g qUvTc t í phát t r i In , n g o è i céc thu’ong nhên Trung Quoc, lĩ h ft Ban, vốn de có quen. hf buôn bén với nixớc t e từ cáo t h ể ký t r ư ớ c , con có C8C thưorig nhêc Bồ-đao-nha» H a - l a n , -Anh, Phtìp cunc l ầ n lưp-t đến b u ' n bén vè lễp thư ong điếm ờ raôt so đô t h ị cua ta» k hiển cho v i ề c sẻn x u ẩ t cung như v i s e g i a o l u u heng hóe còng thêm nhộn n h ịp . - 14 - T£ong một t h ơ i đ ạ i đầy b iế n đông vớ i những cuộc đểu t r a n h t r o n g n ô i bộ g i a ỉ ccp phong k i ế n , cùng những cuôc đẩu t r a n h g i ữ a n ông d t n v ớ i g i a i csp phong k ỉ ế n th o n g t r ị vốn đã lèm dắo lộn. t r ậ t t ự -ga moi g i ề n g cua chế đọ phong k ì ể n , t h ì g i ơ d e y , sư p h é t t r i ể n của nền k ỉ n h t l hsng hóe cung v ớ i t h ế l ư c đồng t i è n ve l ố i song t h ị dan l ộ i ceng t é c đ§ng mẹnh me VSO aư căng h c ạ i ý t h ứ c hề của chế đ§ nsy* Va v ì t h e , chúng ta có th e n g h i rang , những tu* tu’õng dền chủ, t i ế n h ô , chẩng hẹn như t ỉ n h t h a n đẩu t r a n h chống l ẹ i nhưng 1* g ỉ s o phong k i ể t t n g h i ệ t ngã , cung v ớ i t ỉ n h then, đẩu tra n h d ồ i tir do hôn nhên, đ ò i quyền 30ng cho n g ư ờ i phụ nữ đưpc b iểu hiên tr o n g các tr u y g n K ô m "binh d â n , cung c h í n h l à b ất nguồn t ừ nền tảng k i n h t ế - x ã h ô i của t h o i đ ẹ ỉ l ị c h sử n a y . + + + N ểu như ờ t h ể kỹ 15, ca ng v ớ i sự phét t r i ễ n của chể độ quên chả chuyên ch e, g i a i cẩp phong k iến th ến g t r i có xu hướng hộn che nghê th u .|t dên g i a n , gò ép nền vãn hóa của nhên dên veo nhĩmg khuôn vang thước n gọc của nền văn hóa chính th ố n g , t h i sang th e kỷ 1 6 -1 7 , do sự 3uy yếu. va r ẹ n vỡ cua chế đ§ t | p ve quyền chuyền c h ể , nhẩt la ão aữc quệt khời mãnh l i ề t cua nhên dẫn ,11611 vèb. hóa n g h i t h u ê t đêzi g i s n l c i có cơ ũữ phát t r i ể n manh me* CÓ t h ể n ó i n ền van hóa dẫn t ộ o t r o n g g ỉ s i đoạn này l ộ i btvéc vào mgt g i a i doẹn 9 hực hưng ve phét t r i ễ n huy hoexỉg. Đ |c b i ệ t , t r u ý e n t h ố n g vần hóa dên g ỉa n l ẹ i có d i ề u k iê n p h á t t r i ể n hết sức phong phú 7ầ đ ẹ t t ớ ỉ những th e n li tií u r y c r ỡ . Trong dó, nghê t h u ê t t h ủ công níĩ nghề - 15 - d i n g i e n cũng r á t phót d ẹ t . .Một mat hàng th ù công ml nghề ỵ.aít liign tr o n g t h ơ i ky nay va có l i ê n quan n h i ề u với t r u y ệ n lí ôm b i n h đ ê n , đó l e t r a n h khắc £G dẩn g i a n . K hững n ơ i san xuẩt tra n h dân g ie n có t i é n g la leng Bông lĩồcHa Bắc) và pho riang ĩ'rong (Ha n ộ i ) . N g o a i r a , ờ Ha Bấc ccn có mQt 30 là n g cung Sdi* xaẾt t r a n h đ i bén như Sao Tir,Tir Khê, Dinh Bang . . . u ’gcja Ha ỉ i ô i có le n g Kim KoangChuyên Hoài s ứ c ) cũng l e n ơ i có ng h s lòm tra n h tù ’ c u ố i th ể kỷ 17, thiTồng g o i l e t r a n h dỏ Kim Hoang* EÒng t r a n h ìề n g Hồ sản T.ixễt ờ n ơ i thôn d ã , n ê n r ể t giỹp vớ i t h ị h iế u iiông dan. các DITC tra n h ’’Hưng dù’a " , "Đanh ghen" l a những bức tra n h vừa có g i á t r i t ạ o hình độc đsTo vừa có ý n g h ỉa nhên văn 38U sẩ c . Dệc b i s t ờ tra a h "Hirág dưa" cung như t r e n h ” Đenh ghen” d è a có g h i những cẵu t h e Nôm l £ c bat rat thú v ì , rẩt gền gTxi thêm với nhỡng cêu. th ơ nôm n a , mộc mạc tra n g các tr u y in Nôm binh d ẫn. Chẩng hẹn * õ’ t r e n h "Hiíng dừa" t h i có cỗu : Khen p i khóo dựng nen dừa. Đẩy t r e o đ ề.y hứng oho vừa :Tĩệ t đ ô i . ỉỉhư v ể y , ohúng t o đã xem xét những căn nguyên l ị c h sir cua t h i l . i e ì t r u y | n Nôm b ì n h d ê n , t ừ cơ sở k i n h t ế xã h ội đ ín những t i e n dề vần hóa - n g h i tliuSt • • • Tuy n h i ê n > để t ì m h i ễ u vẩn i ề một cách d a y đả noil t h i chúng ta không thề không xem x é t SU’ ra d ơ i cảe tnỗ l o ạ i nay ngav tran g "bối cảnn vằn học tru ng d g ỉ , ma đ.|c "biệt là tro n g b ố i ccnh vổr. hoc lí ÔR1 du ong t h ơ i . - 16 - Theo sử s é c h cũ còn g h i chép t h i v i ê c sử dung chư Nôm V0 O s é n g t á c văn hQc đa k h ở i phát tù’ t h ơ i T rầ n , va khoẻn£ c u ố i t h ể kỷ 1 3 - 1 4 cùng đà xuẩt h iệ n rr.ột số t á c g±B lem t h ơ 21ôm, nhu* l í g u y i n Thuyên, ilguýìn IÍL cố, Chu Văn An,Hồ Quý L i , v . v . . . Dặc b i v t f ligu.jễn Thuyên ữó t a i lem t h ơ N ô ủ t h e o l j i Han l i i f t , liền dirợc g o i l e Han Thuyên. Như yậ ỵ l a các xác g i s sáng t e c văn thơ Nôm t h ơ ỉ Tran, t u y chưa n h iề u , scng dầu seo v i ệ c ngươi Việt dung chữ V iệt d i séng séc văn hgc cưng la một sư kiện có ý ngtiìa c h í n h t r i 3 âu S8C, dồng t h ơ i d ặ t nen. t a n g cho cư phét t r i In vấn hỊOÌSôa ỉ CSC th e kỳ se u . K ểu t h ơ i ĩ r s n iầ g i e i đoạn hình thènh nhừng cơ sờ bước đ£u sủa I1 €X1 vằn. học nôm, t h ì sang t h ờ i Lê mới lầ g i a i đoạn phát triề n , mẹnh me và vững chểc CUE nền vãn học này* Thế kỷ 15 Ị la thòd ky cưc th^ỉih cue c h l đô phong k i ẫ a , dong t h ờ i cung ia t h ờ i ky phát t r i ề n rưc r ỡ của nen vằn họa dâa t â c , tran^ đó cõ vẩn học Nôm* Cung v ổ i sư trư ở n g thanh cua ý thức đên t ộ c 70 nhu cầu cũa xã h ô i , kft t u c aư n g h i l p sữ dung chữ Nôm ờ t h ờ i T r ầ n , t ừ đ êy t r ỡ đ ì , chữ Nôm được sử dung ngòy càng rông r â ỉ C8 tro n g các l i n h vực 7 học, g ia o iyic, vè chíỉih t r i , chứ kiiông r i ê n g g l tro n g văn học* Ve đ ối 7ớ i CSC tfiC g ìa van học t h ì chữ Nôm 06 fcrở thènh ragt cổng cụ đễ séng t á c khá thuận l ơ i cĩỊ t h l hiên ngôn ngữ CU8 dẩn t ô c , nhểt l a tro n g trường hơp can t h l hiện ahững ngôn tù? dan g l e n , có t h i kê đ ế n ĩíguyền T r ã i , Lê Thénh Tông l a những -bác g i a văn hoc ĩỉ ôm khs t i ề u b i ể u của t h ơ i k ì nay* 17 Thơ Nôm K guyìn T r e i cung như t h ơ worn t h c i Hồng Elio đà cấm một o á i mốc quan tr o n g trong v ỉ f c k h a i tr iề n đcng th ơ t i ế n g V i f t , th e o t h i tho V iệ t , tư d o , phóng khoáng, không b ị go bo V6 niềm l u ậ t như t h ơ Đường lu ệ t * Eo dữ Ị dong t h ơ n e y đe đưyc Hguýền 3 Ỉ n h Khỉểra cưng n h i ề u nnà thơ khác uỉep tyic phát huy r in g rỡ tr o n g C80 t h ế kỹ 16, 17, 18. Tuy n h i ê n , vân học Nôm t h ế k ỉ 15 d&u sa o cung phần còn don đ iê u Vt t h i l o ẹ i , P h si Ơ-C'i đen g ỉ e i có đoẹn s a a , g i a i dop.il tù’ t h ể ’ k ỉ 1 0 ,1 7 t r ỡ à i t h ì dòng v ă n học n e y mới có d a / đủ nhữrtg tÌÊD. de k i n h t e - xa h§i» tư tưảng - văn hóa đễ phát huy hct t h ế nạah của mình t r o n g n h iề u t h i l o ẹ i khác nhau. N g o o i th ơ , cồn có p h ú ,v ã n ,d ia l ca l ị c h s ử ,k i c h ban văn hỹc tu ò n g , và còn c ó Nôm*** Chỉ n h ìn cả văn xuôi vao mặt Bố lư gn g tác gia* t ấ c phẩm trong h e i t h ế k£ 1 6, 17 cung đã th ẩ y t ìn h h ìn h van học Hôm ở ■thòi ky nay ià khá phồn t h ỉ n h , lỉguýen BÍah líhiêm có 3ạcb Vần quoc ngữ t h i * gồra khoang n g ó t 2QQ b o i t h ơ Nôm, r ẩ t gan g ũ i v ớ i phong cách th o ’ Kora của UguyêtL T r ã i * ĩỉguýen - h ễ ỉĩgh.1 có ĩ ru.ýền ky men l n c g i ả i sro, tứ c l a bén d ịc h N3m ciion Trityg-C. ky men lự c chữ Hen cúe N g u ý ìn uír, môt n g ư ơ i hoc t r ò ~ i ỏ i cua r g u ý l n BỈĩih líhiềra. Phùng Khấc Kho sa có Lềm t u y ề n v ẽ n , gồm n g ó t 230 cều. t h ơ 11 ôm làm t h a o l o i l ’^ c t é t . Lễ Đìĩc Mao có Eat £132 thirõng đèo vấn. l à t ó c phẩm ỉlôra v i ế t th e o t h l h é t n ó i . l ĩ g u ý ì n Giản Thach có ?hung t h à n h xu an sác phú« Bui Vinh có Cung t r u n g bảo r - 18 - hu£n phu« ĩlguýìri Hans có ĩ ị ch cu.’ n in h the ohú. vè Dẹỉ, Beng phonK CBHh nhú« Hoàng 21 Khải có ĩ i ễ u dộc l ạ c phu, Sj£ B,fc quoc n^ù’ t h i ± Ì 2 i v6 ĩ j£ t h ờ i khúc. Đeo Duy TÙ’ có N^oa lo n g cương vện gồra 130 cêu t h ơ í ôm l ụ c b é t , ve Tư ■Cun,? Ven gồn: 2 36 cầu. t h ơ Nôm l u c b é t . N goai r a , Bao Duy TÌr con sểng tác n ìiic u be í v e . b e i hát beng etíũ’ N ôm dễ động v i ê n những ngưòl d i k h a i phá dẩt hoang ờ Đang Trong Tưcng t r u y ề n , f)eo 3uy lù ’ cung l s t á c g i a của một sổ k ỉ c h bản vân học tuồng v i ế t bang chã’ Is, ôm, trcn g do CD vờ " Son n&l" n o i t i ế n g còn lưu tru y ền đén nay* Vao khoang cu ố i t h ế k ỉ 17» T r ị n h «ân có t s c phámNgu’ úc ĩ h i ? n HÒr doenh b é c h v i n h gồm 100 b à i t h c ĩ ỉ ô r ũ , tư ơng t ư như t h ơ Nôm t h ơ i Hồng Đức. Đ |c b ì f t , t r o n g khoảng nữa Qeu thfc k ỉ 17 con c ó n a i tậ p diần ca l ị c h sũ’ d à i bang chữ Nôm, đó l a ĩ hiên N am minh giém vè Thiền Karo ngữ lu c , . » N h i sa n gư ơ i cồn cho r a n g , t á c t á c phỉra t r u y f n t h ơ l ĩ ô m lãm t h e o l ố i thơ Đưong iu a t nhiỉ ĩr u v ê n Vừang ĩ ương. ĩ 6 câng ohụng sứ . Lắm Tuyên ky ĩifeô cũng xufct h iê n tr o n g g i s i đoẹn n ey . ( Tuy n h i ê n , tho' Dườiig l u £ t khcr.g t h í c h h^p v ớ i t h ề l o ẹ i t ư 3ư ,n ề n dong thơ nèy da không phát t r i l n đirợc)* ĐÓ c h ỉ là raột 30 những tá c g i a , V8 tá c phẩm t i ê u b i l u , song cũng đủ chimg t õ r a n g t ì n h h ln h phát t r i ề n oũa văn hoc ITôm tr o n g hai t h ế k ỉ 1 6 -1 7 la đa khá phong phũ về mat t h e l o ẹ i . T rong d ó , 3U* nở TAt cue oéc t h ề v ã n , ca k h ú c , a i ô ì ca l è r ẩ t dáng chú ý v ì ở CSC thể l o ẹ i n a y CPC ts*c g i ả đeu đã sừ dụng k h r t h u ầ n th!;c i o i t h ơ l ạ c b á t vầ lyic ’u ét bi£n t h e , ;nôt l ố i t h ơ r ấ t queo, t h u ô c cùa