Tài liệu Chính sách đối ngoại của trung quốc với châu phi trong thập niên đầu thế kỷ xxi

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ------  ------ VÕ MINH TẬP CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA TRUNG QUỐC VỚI CHÂU PHI TRONG THẬP NIÊN ĐẦU THẾ KỶ XXI LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – NĂM 2012 1 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ------  ------ VÕ MINH TẬP CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA TRUNG QUỐC VỚI CHÂU PHI TRONG THẬP NIÊN ĐẦU THẾ KỶ XXI Chuyên ngành: LỊCH SỬ THẾ GIỚI Mã số : 60 22 50 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Ngô Minh Oanh Phản biện 1: PGS.TS Nguyễn Ngọc Dung Phản biện 2: TS. Lê Phụng Hoàng THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – NĂM 2012 2 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮTTRONG LUẬN VĂN Kí hiệu ACP Tiếng Anh Tiếng Việt Africa, Caribbean and Pacific Khu vực châu Phi, vùng Caribê và Thái Bình Dương AGOA APEC AU ASEAN Africa Growth and Đạo luật Cơ hội và Tăng trưởng Opportunity Act châu Phi Asia Pacific Economic Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á – Cooperation Thái Bình Dương Africa Union Liên minh châu Phi Association of South East Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á Asian Nations CAR Central African Repulic Trung Phi China National Offshore Oil Tập đoàn dầu khí quốc gia Trung Corporation Quốc China National Petroleum Tập đoàn xăng dầu quốc gia Trung Corporation Quốc EU Europran Union Liên minh châu Âu EPA Economic Partnership Hiệp định đối tác kinh tế CNOOC CNPC Agreement Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài Forum of China-Africa Diễn đàn Hợp tác Trung Quốc – Cooperation châu Phi FTA Free Trade Agreement Hiệp định thương mại tự do GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội IMF International Monetary Fund Quỹ tiền tệ quốc tế LDC Least Deverlopment Countries Các nước kém phát triển nhất New Partnership for Africa’s (Chương trình) Đối tác mới vì sự FDI FOCAC NEPAD 3 ODA Development phát triển châu Phi Official Deverlopment Viện trợ phát triển chính thức Assisstant OECD Tổ chức Hợp tác và phát triển kinh Organization for Economic Cooperation and Deverlopment tế SCO Tổ chức hợp tác Thượng Hải Shanghai Cooperation Organization SEZ SINOPEC SSA UNSC Khu vực kinh tế đặc biệt Special Economic Zone China Petroleum and Chemical Tập đoàn Hóa dầu quốc gia Trung Corporation Quốc Sub Saharan Africa Châu Phi cận Sahara United Nations Security Hội đồng bảo an Liên hợp quốc Council Y (NDT) WTO Yuan Đồng nhân dân tệ World Trade Organization Tổ chức Thương mại thế giới 4 DANH MỤC BẢNG BIỂU DÙNG TRONG LUẬN VĂN Số bảng Tên bảng Trang 1 Dự trữ ngoại tệ của trung Quốc trong 10 năm đầu thế kỷ 126 XXI 2 Các kịch bản tốc độ tăng trưởng GDP của Trung Quốc đến 126 năm 2020 3 Tốc độ tăng trưởng của 54 nước châu Phi (2006 – 2008) 127 4 Kim ngạch thương mại Trung – Phi (1990 – 2008) 127 5 Các chuyến thăm châu Phi của các nhà lãnh đạo Trung 127 Quốc (1996 – 2009) 5 DANH MỤC BIỂU ĐỒ DÙNG TRONG LUẬN VĂN Số biểu đồ Tên biểu đồ Trang 1 Các thị trường châu Phi quan trọng nhất cho hàng hóa 128 Trung Quốc, năm 2006. 2 Cơ cấu các nguồn cung nguyên liệu của châu Phi cho 129 Trung Quốc, năm 2006 3 Biểu đồ xóa nợ của Trung Quốc cho các quốc gia châu Phi, 130 năm 2000 –2006, đơn vị: triệu đô la Mỹ. 4 Hỗ trợ tài chính của Trung Quốc cho châu Phi (2000 – 131 2006), không bao gồm các khoản tài chính cho Angola trị giá khoản 4 tỉ đô la Mỹ. 5 Các đối tác thương mại quan trọng nhất của Trung Quốc ở 132 châu Phi năm 2006, đơn vị triệu đô la Mỹ. 6 Biểu đồ Thương mại Trung Quốc – châu Phi (2001 – 2010) (đơn vị tỷ USD) 6 133 MỤC LỤC Danh mục các kí hiệu, chữ viết tắt Danh mục bảng biểu trong luận văn Danh mục biểu đồ trong luận văn DẪN LUẬN 1. Lý do chọn đề tài .......................................................................................................... 9 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ......................................................................................... 11 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 19 4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................ 20 5. Nguồn tư liệu .............................................................................................................. 20 6. Đóng góp khoa học của luận văn ............................................................................... 21 7. Bố cục của luận văn ................................................................................................... 22 CHƯƠNG I: NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾNCHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA TR 1.1. Khái quát về châu Phi ............................................................................................. 23 1.1.1. Điều kiện tự nhiên và con người .......................................................................... 23 1.1.2. Về kinh tế, chính trị .............................................................................................. 25 1.1.3. Về lịch sử ............................................................................................................. 27 1.2. Sự phát triển của Trung Quốc ................................................................................. 29 1.3. Quan hệ Trung Quốc – châu Phi trước thế kỷ XXI ................................................ 30 1.4. Yếu tố địa chính trị - kinh tế của châu Phi, nơi thu hút mối quan tâm của các cường quốc ..................................................................................................................... 35 Tiểu kết .......................................................................................................................... 43 CHƯƠNG II: CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA TRUNG QUỐC VỚI CHÂU PHI TRONG THẬP NIÊN ĐẦU THẾ KỶ XXI ....................................................... 45 2.1. Bối cảnh .................................................................................................................. 45 2.2. Các mục tiêu chiến lược .......................................................................................... 47 7 2.3. Quá trình triển khai chính sách đối ngoại của Trung Quốc với châu Phi trong thập niên đầu thế kỷ XXI ............................................................................................... 49 2.3.1. Diễn đàn hợp tác Trung Quốc – châu Phi (FOCAC) ........................................... 49 2.3.2. Về công cụ, phương tiện ...................................................................................... 57 2.3.3. Cơ chế .................................................................................................................. 62 2.3.4. Nội dung ............................................................................................................... 64 Tiểu kết .......................................................................................................................... 74 CHƯƠNG III: ĐẶC ĐIỂM, THÀNH CÔNG, THÁCH THỨC VÀ TRIỂN VỌNG CỦA CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA TRUNG QUỐC VỚI CHÂU PHI. BÀI HỌC KINH NGHIỆM CHO VIỆT NAM ................................................ 75 3.1. Đặc điểm chính sách đối ngoại của Trung Quốc với châu Phi trong thập niên đầu thế kỷ XXI ............................................................................................................... 75 3.2. Thành công và thách thức ....................................................................................... 77 3.2.1. Về thành công ...................................................................................................... 77 3.2.2. Về thách thức ....................................................................................................... 81 3.3. Triển vọng ............................................................................................................... 89 3.4. Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam từ mối quan hệ Trung Quốc – châu Phi ........ 92 Tiểu kết .......................................................................................................................... 93 KẾT LUẬN ................................................................................................................... 95 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................... 98 PHỤ LỤC LUẬN VĂN .............................................................................................. 113 8 DẪN LUẬN 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Nhiều thế kỷ qua, châu Phi được biết đến là tâm điểm của đói nghèo, bệnh tật, xung đột, bạo lực và có mức sống thấp nhất so với các châu lục khác. Đến cuối thế kỷ XX đầu thế kỷ XXI, châu Phi lại nổi lên là một khu vực nhận được nhiều sự quan tâm của các nước lớn trên thế giới. Về mặt địa lý, châu Phi là địa bàn xa xôi so với Trung Quốc. Trong những thập niên 1970 và 1980 của thế kỷ XX, châu Phi không phải là địa bàn truyền thống trong chính sách đối ngoại của Trung Quốc. Nhưng đầu thế kỷ XXI, lợi ích về chính trị, kinh tế và văn hoá, đặc biệt là nhu cầu về năng lượng đối với Trung Quốc ngày càng gia tăng và trở thành vấn đề cấp thiết buộc Trung Quốc phải tìm đến các khu vực xa xôi giàu tài nguyên nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế. Với lối tư duy đó, Trung Quốc đã tìm đến châu Phi - lục địa đáp ứng được nhu cầu về năng lượng, thị trường... Mặt khác, châu Phi ấn tượng với mô hình phát triển của Trung Quốc, sẵn sàng mời chào doanh nghiệp Trung Quốc đến thị trường châu Phi. Trên cơ sở đó, năm 2006, Trung Quốc coi trọng, thúc đẩy quan hệ với châu Phi, và ban hành “Văn kiện chính sách đối với châu Phi”, thiết lập khuôn khổ “quan hệ đối tác chiến lược kiểu mới”. Các nước lớn đều đánh giá việc Trung Quốc đưa ra chính sách đối với khu vực châu Phi đã thể hiện tham vọng toàn cầu, không chỉ bó hẹp ở phạm vi xung quanh, láng giềng mà vươn rộng đến lục địa đen xa xôi. Văn kiện cụ thể hoá các lĩnh vực hợp tác, đưa ra nhiều biện pháp thực hiện, đem lại thành quả lớn cho Trung Quốc và châu Phi. Bên cạnh mặt thuận lợi, chính sách mở rộng gặp không ít thách thức, đó là xu hướng phản đối sự hiện diện của Trung Quốc trong dư luận châu Phi ngày càng tăng lên, vị thế tương đối thấp của châu Phi trong tính toán chiến lược đối ngoại chung của Trung Quốc. Ngoài ra, việc Trung Quốc tăng cường đầu tư cho các quốc gia bất ổn ở châu Phi làm gia tăng tính cạnh tranh với các nước lớn khác cũng như phá vỡ tính cân đối, phát triển bền vững, huỷ hoại các nỗ lực chống đói nghèo ở khu vực… 9 Trung Quốc hiện xem châu Phi là cái mỏ quan trọng cung cấp nguồn năng lượng và là thị trường tiêu thụ hàng hoá rộng lớn hiện nay và ngay cả trong tương lai. Vì thế, Trung Quốc tăng cường trao đổi thương mại, thúc đẩy đầu tư và viện trợ đối với các nước châu Phi, nâng cao ảnh hưởng về kinh tế, đương nhiên kéo theo ảnh hưởng về chính trị, an ninh và từ đó tạo ra những lợi thế ở châu Phi. Về dài hạn, việc Trung Quốc chỉ chú trọng đầu tư trong lĩnh vực hợp tác tài nguyên, mà không chú trọng cải thiện nền chính trị, dân chủ hay phát triển bền vững cho các nước châu Phi, thậm chí còn ủng hộ và tích cực đầu tư cho các quốc gia bất ổn tại đây làm cho tình hình các nước châu Phi càng bất ổn hơn, phá vỡ tính bền vững và gây ô nhiễm, ảnh hưởng đến môi trường sinh thái. Hoạt động mở rộng ảnh hưởng của Trung Quốc cũng làm xói mòn nỗ lực của cộng đồng quốc tế trong việc giải quyết các vấn đề quốc tế tại châu Phi… Những điều này sẽ tác động không tốt đến quan hệ Trung Quốc - châu Phi trong tương lai. Việc Trung Quốc không chỉ mở rộng ảnh hưởng ở Đông Nam Á, mà còn vươn “bàn tay” đến các lục địa xa xôi như châu Phi, Mỹ La tinh đã phần nào thể hiện tham vọng cường quốc toàn cầu của mình. Việc này sẽ va chạm với chiến lược toàn cầu của Mỹ, dẫn đến làm nóng lên cuộc cạnh tranh giữa các cường quốc tại “lục địa đen”. Do vậy, tìm hiểu chính sách đối ngoại của Trung Quốc đối với châu Phi trong thập niên đầu thế kỷ XXI là một việc làm có ý nghĩa cả về khoa học và thực tiễn. Về phương diện khoa học, việc nghiên cứu chính sách đối ngoại của Trung Quốc với châu Phi trong thập niên đầu thế kỷ XXI nhằm tìm hiểu nguyên nhân, mục tiêu, quá trình hình thành và triển khai chính sách đối ngoại của Trung Quốc đối với châu Phi. Từ đó, làm nổi bật đặc điểm và tính chất của chính sách đối ngoại của Trung Quốc với châu Phi trong thập kỷ qua. Về phương diện thực tiễn, việc nghiên cứu này góp phần lý giải những thách thức mà Trung Quốc phải đối mặt, khi bị phương Tây và các nước ở châu Phi chỉ trích những chính sách của họ, cũng như tương lai quan hệ Trung Quốc – châu Phi và những tác động đối với Việt Nam. 10 Trong điều kiện đó, chúng tôi quyết định chọn vấn đề “chính sách đối ngoại của Trung Quốc với châu Phi trong thập niên đầu thế kỉ XXI” để làm luận văn Thạc sĩ Sử học của mình. 2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ Nghiên cứu đề tài này, chúng tôi sử dụng một số công trình tiêu biểu của các nhà nghiên cứu ở Việt Nam như sau: Tác giả Lê Văn Mỹ và tập thể nghiên cứu viên Viện nghiên cứu Trung Quốc đã biên soạn tác phẩm “Ngoại giao Cộng hòa nhân dân Trung Hoa 30 năm cải cách mở cửa (1978 – 2008)”. Tác phẩm đã hệ thống hóa những điều chỉnh trong chiến lược và chính sách đối ngoại của Trung Quốc 30 năm qua, đặc biệt là sự điều chỉnh trong quan hệ giữa Trung Quốc với một số nước lớn (Trung - Mỹ, Trung - Nhật,…), với các nước láng giềng xung quanh (Trung – Nga, Trung - Ấn,…), và một số khu vực trên thế giới (ASEAN, EU, châu Phi, Mỹ Latinh…). Riêng phần quan hệ Trung Quốc – châu Phi, công trình giành khoảng 26 trang để giới thiệu những sự kiện, thành tựu, triển vọng trong quan hệ hai bên. Tập thể tác giả trên cũng cho ra đời ấn phẩm “Ngoại giao Cộng hòa nhân dân Trung Hoa hai mươi năm đầu thế kỷ XXI” vào quý III năm 2011. Công trình đã phân tích, đánh giá nhiều vấn đề như tình hình thế giới, khu vực và Trung Quốc những năm đầu thế kỉ XXI; Quan hệ Trung Quốc với các nước lớn; Quan hệ Trung Quốc với các nước láng giềng và các nước đang phát triển; ngoại giao văn hóa; Sự điều chỉnh chính sách đối ngoại (2011 – 2020)… Tuy ở mức độ khái quát, nhưng hai công trình trên đã giúp chúng tôi định hình một cách nhìn tổng quan về chính sách ngoại giao của Trung Quốc, trong đó có chính sách ngoại giao đối với châu Phi. Đánh giá về tình hình kinh tế – xã hội, chính trị – đối ngoại, văn hóa – giáo dục của Trung Quốc trong những thập kỷ qua, cũng có một số công trình như sau: Kỷ yếu Hội thảo khoa học “Cộng hòa nhân dân Trung Hoa 55 năm xây dựng và phát triển (1949 – 2004) do Viện Nghiên cứu Trung Quốc tổ chức và được nhà xuất bản khoa học xã hội phát hành năm 2005. Công trình tập hợp nhiều bài viết 11 khác nhau với nhiều nội dung phong phú như những vấn đề chính trị – đối ngoại, kinh tế – xã hội, văn hóa – giáo dục của Trung Quốc trong 55 năm qua; Công trình Hội thảo khoa học “Cộng hòa nhân dân Trung Hoa 60 năm xây dựng và phát triển (1949 – 2009)” do Viện nghiên cứu Trung Quốc phối hợp với Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, xuất bản năm 2010, công trình trình bày một cách khái quát về những vấn đề lý luận, thực tiển xây dựng Đảng, xây dựng kinh tế – xã hội, văn hóa, đối ngoại của Đảng và nhà nước Trung Quốc trong 60 năm qua. Kỷ yếu Hội thảo khoa học “Đại hội XVII Đảng Cộng sản Trung Quốc: những vấn đề lý luận và thực tiễn” do PGS.TS Đỗ Tiến Sâm làm chủ biên và được Nhà xuất bản khoa học xã hội ấn hành năm 2008. Công trình đã tập hợp những bài tham luận của các nhà khoa học với nhiều nội dung như những quan điểm về cải cách mở cửa, về xây dựng kinh tế, chính trị, xã hội, văn hóa; về xây dựng Đảng, đối ngoại và quốc phòng của Đảng và Chính phủ Trung Quốc tại Đại hội XVII. Cuốn “Những vấn đề kinh tế – xã hội nổi bật của Trung Quốc trong 10 năm đầu thế kỷ XXI và triển vọng đến năm 2020” được Tiến sĩ Hoàng Thế Anh chủ biên, xuất bản giữa năm 2012. Công trình tập trung làm rõ những chính sách của Đảng và Chính Phủ Trung Quốc nhằm giải quyết các vấn đề nổi bật và đưa ra những đánh giá cả định lượng lẫn định tính về những thành tựu và hạn chế của từng vấn đề nổi bật ở Trung Quốc trong 10 năm đầu thế kỷ XXI, đồng thời so sánh một số chỉ tiêu kinh tế – xã hội của Trung Quốc với một số nước trên thế giới. Trên cơ sở đó, các tác giả dự báo về sự phát triển kinh tế-xã hội Trung Quốc đến năm 2020. Tác giả Nguyễn Minh Mẫn với luận án Tiến sĩ “Chính sách ngoại giao năng lượng của Trung Quốc trong những năm đầu thế kỉ XXI” đã nêu bật chính sách ngoại giao năng lượng của Trung Quốc trong những năm đầu thế kỉ XXI và việc triển khai chính sách ngoại giao năng lượng của Trung Quốc tại các khu vực trên thế giới, trong đó có châu Phi. Những công trình trên đây đã cung cấp nguồn tư liệu có giá trị về nhiều lĩnh vực (kinh tế, chính trị, đối ngoại…) giúp chúng tôi có cách nhìn nhận đúng đắn, 12 những luận cứ khoa học khi nghiên cứu về Trung Quốc nói chung và phục vụ nghiên cứu luận văn nói riêng. Về châu Phi, để phục vụ cho nghiên cứu luận văn, chúng tôi sử dụng chủ yếu các công trình của tập thể tác giả thuộc Viện nghiên cứu châu Phi và Trung Đông, Viện khoa học xã hội Việt Nam công bố như “Cẩm nang các nước châu Phi” do PGS.TS Đỗ Đức Định phối hợp với Nhà xuất bản Từ điển bách khoa, Hà Nội, ấn hành năm 2010; Đỗ Đức Định (chủ biên, 2006), “Tình hình chính trị – kinh tế cơ bản của châu Phi”, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội đã khái quát tình hình chính trị và kinh tế châu Phi, quan hệ kinh tế đối ngoại của châu Phi và các vấn đề nan giải về kinh tế-chính trị cũng như xu hướng phát triển chính của châu Phi; Đinh Thị Thơm (chủ biên, 2007), “Thị trường một số nước châu Phi – cơ hội đối với Việt Nam”, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội đã hệ thống hóa, phân tích những thông tin và tổng hợp những ý kiến không chỉ thuần túy về phương diện kinh tế, thương mại mà cả về phương diện địa-kinh tế, lịch sử, văn hóa, xã hội…những yếu tố quy định tính đặc thù của thị trường châu Phi; Trần Thùy Phương (chủ biên, 2009), “Đầu tư trực tiếp nước ngoài ở một số nước châu Phi”, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội nhằm giải thích cho những câu hỏi về hoạt động thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài ở châu Phi, đánh giá tình hình thu hút FDI vào châu lục, những liên hệ và gợi ý cho châu Phi và Việt Nam. Tác giả Đỗ Đức Định với tác phẩm “Châu Phi – Trung Đông: những vấn đề chính trị và kinh tế nổi bật”, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội và công trình của PGS.TS Nguyễn Thanh Hiền (chủ biên, 2011), “Châu Phi: một số vấn đề kinh tế và chính trị nổi bật từ sau chiến tranh lạnh và triển vọng”, Nxb khoa học xã hội, Hà Nội. Hai công trình trên, ngoài nghiên cứu về Trung Đông đã nghiên cứu nhiều vấn đề lớn, nổi bật và cơ bản nhất về châu Phi, đó là sự thay đổi về thể chế chính trị và kinh tế; vấn đề sắc tộc; vấn đề tôn giáo; mối quan hệ với các nước lớn then chốt; nguồn tài nguyên dầu lửa và mối quan hệ hợp tác với Việt Nam. Việc nghiên cứu chính sách của Trung Quốc đối với châu Phi, chúng ta không chỉ nghiên cứu riêng về Trung Quốc và châu Phi mà chúng ta còn phải đặt phạm vi, 13 đối tượng nghiên cứu đó với bối cảnh chung của lịch sử thế giới và khu vực. Chính vì vậy, nghiên cứu những đặc điểm về kinh tế, chính trị thế giới nói chung sẽ giúp chúng ta có cái nhìn tổng thể, ở nhiều góc độ cũng như sự tác động và ảnh hưởng sâu sắc của nó đối với vấn đề nghiên cứu. Công trình “Một số đặc điểm nổi bật của thế giới và khu vực những năm đầu thế kỉ XXI”, của GS.TS Nguyễn Xuân Thắng và TS. Nguyễn Mạnh Hùng (Đồng chủ biên, 2011), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, ấn hành nhằm chỉ ra, phân tích, đánh giá đa chiều những chuyển biến kinh tế, chính trị ở cấp độ toàn cầu và khu vực (trong đó có Trung Quốc và châu Phi), hay công trình “Kinh tế và chính trị thế giới đến năm 2020” do PGS.TS Lưu Ngọc Trịnh chủ biên, được Nhà xuất bản khoa học xã hội ấn hành năm 2012, đã khái quát một số nhân tố chủ yếu tác động đến sự phát triển nền kinh tế và chính trị thế giới, xác định, phân tích, đánh giá nền kinh tế, chính trị thế giới và khu vực (trong đó có Trung Quốc và châu Phi) từ năm 2000 ở những khía cạnh khác nhau và dự báo xu hướng cơ bản đến năm 2020… Từ năm 2000, cũng đã có một số bài viết về quan hệ Trung Quốc – châu Phi. Có thể dẫn ra một số tác phẩm: Tài liệu tham khảo đặc biệt, số ra hằng ngày của Thông tấn xã Việt Nam (TTXVN) như: Trung Quốc tăng cường phát triển quan hệ với châu Phi (15/2/2006); Trung Quốc đang tích cực mở rộng quan hệ với châu Phi (9/3/2006); Trung Quốc tăng cường thâm nhập vào châu Phi (10/5/2006); Chính sách ngoại giao mềm của Trung Quốc tại châu Phi, Trung Quốc trong công cuộc chinh phục châu Phi (10/7/2006); Chiến lược đối ngoại của Trung Quốc đầu thế kỉ XXI (30/7/2006); Chiến lược ngoại giao của Trung Quốc tại châu Phi (28/8/2006); Tham vọng của trung Quốc ở châu Phi và bóng ma “chủ nghĩa đế quốc cũ” (19/10/2006); Xung quanh chiến lược của Trung Quốc đối với châu Phi (22/11/2006); Triển vọng hợp tác Trung – Phi, Trung Quốc chiếm lĩnh châu Phi vì dầu mỏ và tài nguyên (16/12/2006); Trung Quốc tăng cường “đổ bộ” vào châu Phi (28/8/2010); Châu Phi quan tâm đến mô hình “chủ nghĩa tư bản Trung Quốc” (5/9/2011); Sách trắng về “phát triển hòa bình của Trung Quốc” (18/9/2011)… 14 Các bài viết trong Tạp chí nghiên cứu châu Phi và Trung Đông như: Một số vấn đề xung quanh quan hệ giữa Trung Quốc đối với một số nước châu Phi về dầu lửa (Phạm Thanh Tuấn, số 2, 2006); Trung Quốc – châu Phi: đối tác chiến lược kiểu mới (Đỗ Minh Cao, số 1, 2007); Quan hệ Trung – Phi cuối XIX đầu thế kỉ XXI (Ngô Chí nguyên, số 5, 2007); Tăng cường quan hệ Trung – Phi trên lĩnh vực chính trị - ngoại giao từ sau chiến tranh lạnh (Nguyễn Thanh Hiền- Hà Thị Phương, số 8, 2007); Quan hệ Trung Quốc – châu Phi trong giai đoạn hiện nay (Hồ Châu, số 11, 2007); Quan hệ nông nghiệp Trung Quốc – châu Phi (Đỗ Minh Cao, số 11, 2008); Trung Quốc- đối tác nông nghiệp quan trọng ở châu Phi trong những thập niên đầu thế kỉ XXI (Trần Thị Lan Hương- Đặng Thị Thư, số 3, 2009); Chương mới trong quan hệ Trung Quốc – châu Phi (Đỗ Minh Cao, số 4, 2009); Quan hệ với châu Phi – cạnh tranh giữa Ấn Độ và Trung Quốc (Nguyễn Văn Lịch, số 7, 2009); Châu Phi trong chiến lược của các nước lớn những năm đầu thế kỉ XXI (Phạm Thanh Hà – Nguyễn Vĩnh Thanh, số 10, 2009); Sự cạnh tranh vị thế giữa Ấn Độ và Trung Quốc tại châu Phi những năm đầu thế kỉ XXI (Trần Bách Hiếu, số 11, 2009); Quan hệ châu Phi – Trung Quốc (Vũ Thị Thanh, số 2, 2010); Quan hệ hợp tác kinh tế Trung Quốc – châu Phi (Nguyễn Nhâm, số 3, 2011). Các bài viết trong Tạp chí nghiên cứu Trung Quốc: Quan hệ chiến lược Trung Quốc – châu Phi nhìn từ khía cạnh kinh tế (Trần Thọ Quang, số 12, 2009); Trung Quốc trong khu vực- vị thế và thách thức (Phùng Thị Huệ, số 2, 2010)… Tất cả các bài viết trên chủ yếu ở dạng biên khảo, phổ biến kiến thức và chưa có công trình nghiên cứu chuyên sâu. Nhìn chung cho đến nay, hầu hết các công trình chỉ nghiên cứu về những vấn đề có tính chất nổi bật như tình hình kinh tế, chính trị, văn hóa, đối ngoại… của từng nước (Trung Quốc, châu Phi) riêng rẽ. Nghiên cứu về chính sách đối ngoại của Trung Quốc với châu Phi thập niên đầu thế kỉ XXI ở Việt Nam chưa phong phú và chưa có mức độ chuyên sâu, phần nào có tính tản mạn và hạn chế. Một vài công trình của các nhà nghiên cứu nước ngoài như: 15 Dorothy, G and Manji, F (eds) (2008), “China’s new role in Africa and the South: A search for a new perspective”, Nairobi, Oxford and Bangkok: Fahamu and Focus on the Global South, ISBN: 978-1-906387-26-6. Công trình tập hợp các bài báo cáo của các nhà khoa học, các tổ chức phi chính phủ nghiên cứu về các vấn đề quốc tế (châu Phi, Trung Quốc…) như các chủ đề xung quanh về phát triển, môi trường, công bằng xã hội và hoạt động của các tổ chức tài chính quốc tế … của Trung Quốc, mà đặc biệt là phản ánh những mối quan tâm chung, sự hiểu biết đầy đủ hơn với nhiều sắc thái về vị thế địa chính trị của Trung Quốc ở châu Phi… Hannah Edinger, Hayley Herman & Johanna Jansson (2008), “New impulses from the South China’s engagement of Africa”, A Publication of the Centre for Chinese Studies (CCS), Stellenbosch University Stellenbosch, South Africa. Công trình hội thảo này cung cấp những tham luận của các nhà khoa học xoay quanh nội dung về sự tham gia ngày càng tăng của Trung Quốc ở châu Phi, mối quan hệ chính trị và kinh tế của Trung Quốc đối với châu Phi. Trong số các vấn đề được thảo luận là tập hợp những câu hỏi về hỗ trợ phát triển của Trung Quốc sang châu Phi, địa chính trị và phát triển trong quan hệ Trung Quốc-Châu Phi và những tác động của nó đối với môi trường trong nước và hội nhập của lục địa châu Phi vào nền kinh tế toàn cầu. Anthony Yaw Baah and Herbert Jauch (eds.) (2009), “Chinese investments in Africa: A labour perspective”. Windhoek: African Labour Research Network. ISBN No: 99916-64-94-7. Công trình này xem xét một số các khoản đầu tư chính của Trung Quốc ở châu Phi, bao gồm cả bản chất của đầu tư, các lĩnh vực, tác động kinh tế của các khoản đầu tư cũng như quan hệ lao động và điều kiện làm việc của các công ty Trung Quốc ở châu Phi. Sự quan tâm đặc biệt trong cuốn sách này là thương mại và đầu tư của Trung Quốc ở châu Phi có phải là thoả thuận đôi bên cùng có lợi hay chỉ đơn thuần là một hình thức mới của "chủ nghĩa thực dân"?, sự tham gia kinh tế của Trung Quốc có phải thúc đẩy nền kinh tế châu Phi phát triển hay châu lục sẽ là nhà cung cấp nguyên vật liệu cho Trung quốc … 16 Ian Taylor (2009), “China’s New Role in Africa”, USA, ISBNs: 978-1-58826636-1 hc, đã khái quát về chính sách châu Phi của Trung Quốc, ngoại giao dầu mỏ, tác động của hàng hóa giá rẻ của Trung Quốc, vấn đề con người và gìn giữ hòa bình của Trung Quốc… từ đó làm nổi bật vai trò mới của Trung Quốc đối với châu lục. Richard Schiere (2011), “China and Africa: An Emerging Partnership for Development”? – An overview of issues, Series N° 125, African Development Bank, Tunis, Tunisia. Công trình tập trung làm rõ sự tăng cường mạnh mẽ quan hệ thương mại và đầu tư của Trung Quốc với các đối tác châu Phi hơn mười thập kỷ qua. Sự phát triển quan hệ thương mại và đầu tư thường được hỗ trợ bởi sự trợ cấp hoặc cho vay ưu đãi từ chính phủ Trung Quốc như là một phần của chiến lược "toàn cầu" của Trung Quốc. Sự tham gia ngày càng mạnh mẽ của Trung Quốc là một phần kết quả của sự gia tăng vai trò kinh tế và sức mạnh của Trung Quốc trên trường quốc tế, và một phần là kết quả sự quan tâm của Trung Quốc đối với tài nguyên thiên nhiên phong phú của châu Phi để phục vụ cho nền kinh tế tăng mạnh của mình. Congressional Research Service Library of Congress (2008), “China’s Foreign Policy and “Soft Power” in South America, Asia, and Africa”, U.S. Government Printing Office, Washington, DC. Nội dung công trình phân tích các mối quan hệ của Trung Quốc với các nước ở châu Mỹ Latinh và vùng Caribê, Tây Nam Thái Bình Dương, Nhật Bản và Hàn Quốc, Trung Á, Đông Nam Á, và châu Phi cận Sahara. Nguyên nhân sự tham gia ngày càng tăng ảnh hưởng đến chính sách của Trung Quốc? Các lợi ích kinh tế và chính trị Trung Quốc cam kết với quốc tế ở các khu vực này, và Trung Quốc sẽ tăng cường ảnh hưởng tính thực dụng và minh bạch hơn trong chính sách của mình hay là để củng cố tình cảm dân tộc chủ nghĩa và đường lối cứng rắn hơn? Đồng thời, tổng quan về mục tiêu chính sách của Trung Quốc ở nước ngoài bằng sức mạnh mềm và tác động đối với Hoa Kỳ. Luo Jianbo & Zhang Xiaomin (2009), "China’s African Policy and its Soft Power", in AntePodium, Victoria University of Wellington. Các tác giả đã đưa ra 17 một số mục tiêu chủ yếu, thành công và thách thức về việc sử dụng quyền lực mềm của Trung Quốc đối với châu Phi, đồng thời cung cấp một vài giải pháp để họ tiếp tục sử dụng quyền lực mềm, nhằm cải thiện hình ảnh và tăng cường mở rộng ảnh hưởng của Trung Quốc ở châu Phi trong tương lai. Các công trình trên đây đã cung cấp một nguồn tư liệu giá trị và cần thiết giúp chúng tôi có cái nhìn tổng thể và sâu sắc hơn đối với vấn đề đặt ra. Ngoài ra, còn có một số bài viết, các bài phát biểu của lãnh đạo Trung Quốc và châu Phi đăng trên các tạp chí, trích từ các công trình, các website … ở mục tài liệu tham khảo của luận văn và có liên quan đến đề tài như Chuka Enuka (2010), China’s Rising Roles in Africa’s Socio-Economic Good: The Problems and Challenges, Pakistan Journal of Social Sciences Year: 2010, Volume: 7, Issue: 6, Page No: 424-432; Du Xiaocong (2010), China's Role in Africa -Speech by Counselor Du Xiaocong of the Chinese Permanent Mission to the UN at the "Symposium on Africa-China Relations" held by Syracuse University, August, 4th,2010; Evan S. Medeiros (2006) ,Chinese Foreign Policy: The African Dimension. Presentation given at a FLADIPRI conference on “Strategy and Security in Southern Africa”, Lisbon, October 2006 (mimeo); Garth Shelton (2005), China, Africa and Asia Advancing South-South Co-operation. Ciudad Autónoma de Buenos Aires, Argentina. Junio. 2005. pp: 347-383; Guillaume Mounmouni (2010), China’s Relations with African Sub-regions: The Case of West Africa. In: AUC: China and Africa: Assessing the Relationship on the Eve of the Fourth Forum on China Africa Co-operation (FOCAC IV). African Union Commission (AUC), The Bulletin of Fridays of the Commission Team, 3 (2010)1:25-43; Guillaume Mounmouni (2006), Domestic Transformations and Change in Sino-African Relations, Center on China's Transnational Relations - Working Paper No. 21; Hany Besada (2008), The Implications of China’s Ascendancy for Africa, Working Paper No. 40, The Centre for International Governance Innovation (CIGI), Waterloo, Ontario, Canada; Li Anshan (2007) “China and Africa: Policy and Challenges,” China Security, Vol. 13, No.13, pp.69-93; Mary-Françoise Renard (2011), China’s 18 Trade and FDI in Africa, African Development Bank, Working Paper No. 126 May 2011; Michal Meidan (2006). “China’s Africa Policy: Business Now, Politics Later”, Asian Perspective, Vol.30, No.4, 2006, pp72; Peter Brookes and Ji Hye Shin (2006), China’s influence in Africa: Implication for the United States, The Heritage Foundation (Washington, DC.), No.1916, February 22, 2006… Hầu hết các bài viết có sự phân tích, đánh giá, tổng hợp và nêu lên những ý kiến cá nhân về sự tham gia của Trung Quốc ở châu Phi như chính sách kinh tế, chính trị và đối ngoại.... Tuy nhiên, những ý kiến đó chưa có sự thống nhất, thậm chí có những nhận định trái chiều, nội dung còn rời rạc... Tóm lại, các tác giả nói trên đã nêu lên các mặt hoạt động trong quan hệ Trung Quốc – châu Phi ở những mức độ khác nhau và thời gian công bố nhưng còn chưa đi sâu vào phân tích, trình bày đầy đủ chính sách đối ngoại của Trung Quốc đối với châu Phi. Trên cơ sở kế thừa những thành tựu nghiên cứu của các học giả trong và ngoài nước, chúng tôi mong muốn đi sâu nghiên cứu vấn đề đặt ra một cách hệ thống và có tính chất chuyên khảo, làm nổi bật lên chính sách đối ngoại của Trung Quốc với châu Phi thập niên đầu thế kỉ XXI. 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU Như tên đề tài đã xác định, đối tượng nghiên cứu của luận văn là chính sách đối ngoại của Trung Quốc với châu Phi trong thập niên đầu thế kỷ XXI. Qua đó, luận văn tập trung nghiên cứu chính sách đối ngoại của Trung Quốc, mục tiêu chiến lược, nội dung và quá trình triển khai chính sách đối ngoại của Trung Quốc với châu Phi trong thập niên đầu thế kỷ XXI. Không gian nghiên cứu của luận văn là chính sách đối ngoại của Trung Quốc với châu Phi. Châu Phi là khu vực có vai trò, vị trí chiến lược quan trọng trong quá trình hoạch định và triển khai chính sách ngoại giao của Đảng và chính phủ Trung Quốc. Thời gian mà luận văn tập trung nghiên cứu là trong thập niên đầu thế kỷ XXI, tức là từ năm 2001 đến năm 2010. Đây là khoảng thời gian mà Trung Quốc thực hiện và triển khai chính sách đối ngoại với không gian rộng, đa chiều, mang 19 tính tích cực, chủ động… nhằm tranh thủ tập hợp lực lượng, tạo thế có lợi và ảnh hưởng ngày càng lớn của Trung Quốc trong trật tự, cục diện mới của thế giới mới. 4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Trong quá trình thực hiện luận văn, chúng tôi sử dụng những phương pháp sau: - Phương pháp chuyên ngành: chúng tôi sử dụng các phương pháp chủ yếu như phương pháp lịch sử, phương pháp logich, phương pháp so sánh sử học và phương pháp định lượng. Trong đó, vận dụng phương pháp lịch sử kết hợp với phương pháp logich là quan trọng nhất. Cụ thể là thu thập, sưu tầm, nghiên cứu và xử lý các nguồn tư liệu thành văn để rút ra những sự kiện lịch sử chân thực cần thiết cho đề tài; Vạch ra bản chất, quy luật, khuynh hướng vận động của vấn đề nghiên cứu để hiểu đúng đắn, sâu sắc chính sách đối ngoại của Trung Quốc với châu Phi trong những thời điểm nhất định. - Ngoài ra còn sử dụng phương pháp liên ngành như phương pháp nghiên cứu quan hệ quốc tế (phương pháp phân tích lịch sử, phương pháp phân tích tổng thể và toàn cục, phương pháp so sánh lực lượng, phương pháp lý luận liên hệ thực tế…) để làm rõ những quy luật phát triển của quan hệ quốc tế, rút ra những bài học kinh nghiệm vận dụng vào điều kiện, hoàn cảnh cụ thể của Việt Nam, phục vụ cho việc hoạch định đường lối, chính sách của Đảng và nhà nước ta. 5. NGUỒN TƯ LIỆU Để nghiên cứu đề tài này, chúng tôi dựa vào các nguồn tài liệu chính sau: Văn kiện, tài liệu của Đảng và nhà nước Trung Quốc, các bài phát biểu trả lời phỏng vấn của các nhà lãnh đạo hai nước được công bố trên website, báo, tạp chí… Nguồn tư liệu này tương đối phong phú, là nguồn tài liệu gốc, có ý nghĩa quan trọng đối với việc nghiên cứu đề tài. Các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học Việt Nam và nước ngoài liên quan mật thiết đến đề tài được công bố trên các sách, tạp chí… bằng tiếng Việt và 20