Tài liệu Chế định quyền con người, quyền công dân trong hiến pháp việt nam luận văn ths. pháp luật và quyền con người

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THÙY DƢƠNG CHÕ §ÞNH QUYÒN CON NG¦êI, QUYÒN C¤NG D¢N TRONG HIÕN PH¸P VIÖT NAM Chuyên ngành: Pháp luật về quyền con ngƣời Mã số: Chƣơng trình thí điểm LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hƣớng dẫn khoa học: TS. VŨ CÔNG GIAO HÀ NỘI - 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn này là công trình nghiên cứu của tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. NGƯỜI CAM ĐOAN Nguyễn Thùy Dƣơng MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt Danh mục bảng MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chƣơng 1: MỐI QUAN HỆ GIỮA QUYỀN CON NGƢỜI VÀ HIẾN PHÁP ....................................................................................... 8 1.1. Vai trò của quyền con ngƣời với sự ra đời và phát triển của hiến pháp ............................................................................................. 8 1.1.1. Quyền con người .................................................................................. 8 1.1.2. Hiến pháp ........................................................................................... 11 1.1.3. Quyền con người thúc đẩy sự ra đời của Hiến pháp .......................... 13 1.2. Vai trò của Hiến pháp với việc bảo vệ, thúc đẩy nhân quyền...... 17 1.3. Chế định quyền con ngƣời, quyền công dân trong hiến pháp của các nƣớc trên thế giới ................................................................ 18 1.3.1. Cách thức hiến định, vị trí và cấu trúc của chế định quyền con người, quyền công dân trong hiến pháp của các nước trên thế giới ...... 20 1.3.2. Cách thức xác lập và khuôn khổ các quyền hiến định trong hiến pháp của các nước trên thế giới.......................................................... 21 1.3.3. Sự phát triển của các quyền hiến định trong hiến pháp của các nước trên thế giới từ trước đến nay .................................................... 24 Chƣơng 2: QUYỀN CON NGƢỜI, QUYỀN CÔNG DÂN TRONG CÁC HIẾN PHÁP 1946, 1959, 1980, 1992 CỦA VIỆT NAM ...... 27 2.1. Khái quát tƣ tƣởng hiến định về quyền con ngƣời ở Việt Nam trƣớc năm 1946........................................................................ 27 2.1.1. Tư tưởng quyền con người trong tập quán, sáng tác dân gian, tác phẩm của một số nhân vật tiêu biểu và pháp luật Việt Nam thời quân chủ.......... 27 2.1.2. Tư tưởng về quyền con người ở Việt Nam giai đoạn cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20 ................................................................................ 30 2.2. Cách thức hiến định, vị trí và cấu trúc của chế định quyền con ngƣời, quyền công dân trong các Hiến pháp 1946, 1959, 1980, 1992 của Việt Nam ...................................................................................... 36 2.2.1. Hiến pháp 1946 .................................................................................. 36 2.2.2. Hiến pháp 1959 .................................................................................. 37 2.2.3. Hiếp pháp 1980 .................................................................................. 39 2.2.4. Hiến pháp 1992 .................................................................................. 41 2.3. Cách thức xác lập và khuôn khổ các quyền hiến định trong các Hiến pháp 1946, 1959, 1980, 1992 của Việt Nam .................... 44 2.3.1. Hiến pháp 1946 .................................................................................. 44 2.3.2. Hiến pháp 1959 .................................................................................. 46 2.3.3. Hiến pháp 1980 .................................................................................. 50 2.3.4. Hiến pháp 1992 .................................................................................. 54 2.4. So sánh chế định quyền con ngƣời, quyền công dân trong các Hiến pháp 1946, 1959, 1980, 1992 của Việt Nam với các điều ƣớc quốc tế cơ bản về nhân quyền .................................................. 68 Chƣơng 3: QUYỀN CON NGƢỜI, QUYỀN CÔNG DÂN TRONG HIẾN PHÁP VIỆT NAM NĂM 2013 ............................................. 74 3.1. Cách thức hiến định, vị trí, cấu trúc và khuôn khổ của chế định quyền con ngƣời, quyền công dân trong Hiến pháp 2013 ... 74 3.1.1. Cách thức hiến định, vị trí và cấu trúc của chế định quyền con người, quyền công dân trong Hiến pháp 2013 ................................... 74 3.1.2. Cách thức xác lập và khuôn khổ các quyền hiến định trong Hiến pháp 2013 ........................................................................................... 75 3.2. Những điểm mới của chế định quyền con ngƣời, quyền công dân trong Hiến pháp 2013 ............................................................... 79 3.2.1. Những điểm mới ................................................................................ 79 3.2.2. Ý nghĩa của những điểm mới ............................................................. 86 3.3. Những hạn chế của chế định quyền con ngƣời, quyền công dân trong Hiến pháp 2013 ............................................................... 88 3.3.1. Những hạn chế.................................................................................... 88 3.3.2. Nguyên nhân của những hạn chế ....................................................... 93 3.4. Thực thi chế định quyền con ngƣời, quyền công dân trong Hiến pháp 2013 ................................................................................. 94 3.4.1. Những thuận lợi, thách thức với việc thực thi chế định quyền con người, quyền công dân trong Hiến pháp 2013 ................................... 94 3.4.2. Một số giải pháp bảo đảm thực thi chế định quyền con người, quyền công dân trong Hiến pháp 2013 .............................................. 96 KẾT LUẬN .................................................................................................... 98 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 100 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ICCPR: Công ước quốc tế về các quyền dân sự, chính trị (International Covenent on Civil and Political Rights) ICESCR: Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa (International Covenent on Economic, Social and Cultural Rights) LGBT: đồng tính, song tính, chuyển giới (lesbian, gay, bisexual, transgender) UDHR: Tuyên ngôn thế giới về nhân quyền (Universal Declaration of Human Rights) DANH MỤC BẢNG Số hiệu bảng Tên bảng Trang Bảng 2.1: So sánh khuôn khổ các quyền con người, quyền công dân trong Hiến pháp Việt Nam và Hiến pháp các nước trên thế giới Bảng 3.1: 68 Các điều kiện để giới hạn quyền theo luật nhân quyền quốc tế 89 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Tư tưởng về quyền con người có mối liên hệ chặt chẽ đến quá trình hình thành và phát triển Hiến pháp của mọi quốc gia trên thế giới. Xét tổng quát, việc đảm bảo quyền con người vừa là động lực, vừa là mục tiêu trong Hiến pháp của các quốc gia, bất kể theo thể chế chính trị nào. Có thể nhận thấy một xu hướng là cùng với thời gian, Hiến pháp của các quốc gia trên thế giới ghi nhận các quyền con người, quyền công dân ngày càng rộng rãi và cụ thể hơn [9, tr.38]. Ngay từ bản Hiến pháp đầu tiên của Việt Nam năm 1946, các quyền con người đã được ghi nhận trong Chương 2 về “Nghĩa vụ và quyền lợi của công dân”. Vị trí đó cho thấy Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa non trẻ đã quan tâm đặc biệt đến việc hiến định quyền con người, quyền công dân. Trong các bản Hiến pháp về sau của Việt Nam (năm 1959, 1980, 1992 và 2013) chế định này đã có những sửa đổi, bổ sung, trong đó lần sửa đổi, bổ sung gần đây (qua Hiến pháp năm 2013) là cơ bản, toàn diện hơn cả [35, tr.54]. Một trong những trọng tâm của việc sửa đổi, bổ sung Hiến pháp năm 1992 (đã được sửa đổi, bổ sung năm 2001, sau đây gọi là Hiến pháp 1992) là chế định quyền con người, quyền và nghĩa vụ của công dân. Về vấn đề này, Kết luận số 20-KL/TW ngày 25/5/2012 của Hội nghị Trung ương 5 Khóa XI đã định hướng, việc sửa đổi chế định quyền con người và quyền công dân nhằm: Khẳng định Nhà nước ta tôn trọng và bảo đảm quyền con người, quyền công dân, chăm lo hạnh phúc và sự phát triển tự do của mỗi người. Quy định rõ trách nhiệm của Nhà nước trong việc tôn trọng, bảo đảm việc thực hiện quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân. Các quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân phải do Hiến pháp quy định... [35, tr.56]. 1 Ngoài việc khắc phục những hạn chế, thiếu sót, bất cập trong các quy định của Hiến pháp 1992, việc sửa đổi, bổ sung còn hướng tới mục tiêu là làm cho các quy định về quyền con người, quyền công dân phù hợp với các điều ước quốc tế mà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên. Từ những định hướng nêu trên, chế định quyền con người, quyền và nghĩa vụ của công dân trong Hiến pháp năm 2013 có rất nhiều điểm mới. Những điểm mới này xuất phát từ việc nhận thức, đánh giá lại một cách toàn diện về tầm quan trọng, cách thức, phạm vi và nội dung của các quyền hiến định trên cơ sở phân tích so sánh với các điều ước quốc tế cơ bản về quyền con người, chế định quyền con người, quyền công dân trong hiến pháp của các nước trên thế giới và các hiến pháp trước đó của Việt Nam. Hiến pháp năm 2013 được Quốc hội khóa XIII thông qua ngày 28/11/2013, tại kỳ họp lần thứ 6, có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2014. Ngay sau đó, vào ngày 02/01/2014, Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã thông qua Nghị quyết số 718/NQ-UBTVQH13 ban hành Kế hoạch chi tiết triển khai thi hành Hiến pháp năm 2013. Theo Nghị quyết này, trong số những công việc cần được thực hiện bao gồm tuyên truyền, giới thiệu, phổ biến nội dung, ý nghĩa của Hiến pháp, và rà soát, kịp thời sửa đổi, bổ sung, cập nhật các quy định mới của Hiến pháp vào hệ thống pháp luật quốc gia. Như vậy, Nghị quyết đã đặt ra một yêu cầu cấp thiết phải nghiên cứu nội dung của Hiến pháp mới, trong đó bao gồm những quy định về quyền con người, quyền công dân. Luận văn này nhằm góp phần vào công việc đó, thông qua việc phân tích, đánh giá những thành tựu và hạn chế của chế định quyền con người, quyền công dân trong các bản Hiến pháp Việt Nam, trong đó tập trung vào Hiến pháp hiện hành năm 2013. 2 2. Tình hình nghiên cứu Chế định quyền con người, quyền công dân trong Hiến pháp không phải là vấn đề mới. Từ trước đến nay ở nước ta đã có một số công trình nghiên cứu về vấn đề này, trong đó những công trình tiêu biểu có thể kể như sau: - Sửa đổi, bổ sung Hiến pháp 1992, những vấn đề lý luận và thực tiễn, Phạm Hồng Thái, Nguyễn Sĩ Dũng, Nguyễn Đăng Dung, Vũ Công Giao, Hoàng Minh Hiếu, Đặng Minh Tuấn (đồng chủ biên), NXB Hồng Đức. Trong ấn phẩm này có một mục riêng gồm 4 bài nghiên cứu về chế định quyền con người, quyền công dân trong các Hiến pháp các nước trên thế giới và các hiến pháp Việt Nam của các tác giả: Nguyễn Đăng Dung, Vũ Công Giao, Tường Duy Kiên, Bùi Tiến Đạt… - Sửa đổi, bổ sung chế định quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân và các chế định khác trong Hiến pháp 1992, PGS.TS. Phạm Hữu Nghị và TS. Bùi Nguyên Khánh (đồng chủ biên), Nhà xuất bản Khoa học xã hội; Viện Nhà nước và Pháp luật, 2012. Trong ấn phẩm này, các tác giả đưa ra các đề xuất sửa đổi, bổ sung các chế định trong Hiến pháp năm 1992 về chế độ chính trị, chế độ kinh tế, văn hóa, giáo dục, khoa học – công nghệ, bảo vệ Tổ quốc, tổ chức bộ máy nhà nước, quyền con người, đặc biệt là về quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân. Các đề xuất sửa đổi, bổ sung dựa trên kết quả tổng kết sâu sắc thực tế thi hành bản Hiến pháp này và các đạo luật có liên quan; quán triệt đầy đủ yêu cầu thể chế hóa Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) và Nghị quyết Đại hội XI của Đảng; tiếp tục kế thừa những quy định của Hiến pháp năm 1992 và các bản Hiến pháp trước đây còn phù hợp. - Phân tích và đề xuất hoàn thiện chế định quyền con người, quyền công dân của Dự thảo 3 Hiến pháp 1992 sửa đổi năm 2013, Vũ Công Giao, 3 Tạp chí Kinh tế- Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, tháng 11/2013. Bài viết tập trung phân tích những thay đổi trong chế định về quyền con người, quyền và nghĩa vụ của công dân trong Dự thảo 3 Hiến pháp năm 1992 sửa đổi bổ sung năm 2013. Trên cơ sở so sánh, đối chiếu với các quy định liên quan của luật nhân quyền quốc tế, tác giả đã chỉ ra những thành tựu, hạn chế của chế định quyền con người, quyền và nghĩa vụ của công dân của Dự thảo, đồng thời đề xuất những điều chỉnh để Dự thảo phù hợp hơn với luật nhân quyền quốc tế. - Báo cáo tổng quan đề tài nghiên cứu khoa học: Quyền con người trong Hiến pháp Việt Nam, Bùi Ngọc Sơn, Bùi Tiến Đạt, Khoa Luật, ĐHQG Hà Nội, 2010. Đề tài tập trung phân tích lịch sử, khái niệm về quyền con người, lý do bảo vệ quyền con người của Hiến pháp và nội dung của nhiệm vụ bảo vệ quyền con người của Hiến pháp và nội dung về quyền con người trong các Hiến pháp Việt Nam 1946, 1959, 1980, 1992. Trên cơ sở đó đưa ra phương hướng cải cách chế định này trong Hiến pháp nhằm nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền con người. - Báo cáo tổng quan đề tài nghiên cứu khoa học: Quyền con người trong Hiến pháp Việt Nam, Bùi Ngọc Sơn, Bùi Tiến Đạt, Khoa Luật, ĐHQG Hà Nội, 2010. Đề tài tập trung phân tích lịch sử, khái niệm về quyền con người, lý do bảo vệ quyền con người của Hiến pháp và nội dung của nhiệm vụ bảo vệ quyền con người của Hiến pháp và nội dung về quyền con người trong các Hiến pháp Việt Nam 1946, 1959, 1980, 1992. Trên cơ sở đó đưa ra phương hướng cải cách chế định này trong Hiến pháp nhằm nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền con người. - Báo cáo tổng quan đề tài nghiên cứu khoa học Quyền con người trong Hiến pháp Việt Nam và một số nước trên thế giới, Vũ Công Giao, Khoa Luật, ĐHQG Hà Nội, 2011. Đề tài tập trung phân tích mối quan hệ giữa Hiến pháp và quyền con người, cách thức quy định và nội dung các quyền con 4 người trong hiến pháp của các quốc gia trên thế giới và của Việt Nam. Trên cơ sở đó, tác giả đề xuất những sửa đổi, bổ sung chế định quyền con người, quyền công dân trong Hiến pháp 1992 - Các nguyên tắc của chế định quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân trong Hiến pháp sửa đổi của PGS.TS Phạm Hữu Nghị, đăng trên tạp chú Nhà nước và Pháp luật năm 2013. Bài viết phân tích những nguyên tắc hiến định của chế định quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân trong Hiến pháp 2013. Trên cơ sở đó, tác giả đưa ra các đánh giá, nhận định và kiến nghị về việc thể hiện các nguyên tắc cơ bản của chế định quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân trong Hiến pháp sửa đổi. - Quyền con người, quyền công dân trong Hiến pháp năm 2013 của PGS.TS. Nguyễn Thanh Tuấn đăng trên Tạp chí Cộng sản năm 2013. Bài viết nêu những điểm mới trong Hiến pháp 2013, những thể chế hiến pháp và pháp luật bảo đảm quyền con người, quyền công dân và yêu cầu thể chế hóa các quyền hiến định trong hệ thống pháp luật Việt Nam. Những công trình nêu trên đã cung cấp một lượng tri thức, thông tin khá lớn về chế định quyền con người, quyền công dân trong các bản hiến pháp của Việt Nam. Mặc dù vậy, do nhiều công trình được thực hiện trong giai đoạn đầu của quá trình thảo luận, sửa đổi Hiến pháp nên không cập nhật được những nội dung và ý kiến tranh luận trong giai đoạn quan trọng là hoàn thiện và thông qua dự thảo hiến pháp sửa đổi. Thêm vào đó,chưa có công trình nào nêu trên phân tích một cách toàn diện những tiến bộ và hạn chế và cơ chế bảo đảm thực thi chế định quyền con người, quyền và nghĩa vụ của công dân trong các bản Hiến pháp, từ Hiến pháp 1946 đến Hiến pháp 2013. Vì vậy, việc nghiên cứu về chế định này vẫn rất cần thiết và có ý nghĩa lý luận, thực tiễn. 5 3. Mục đích, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu Mục đích của luận văn này là phân tích những cơ sở lý luận, thực tiễn và nội dung của chế định quyền con người, quyền công dân trong các bản Hiến pháp Việt Nam, trên cơ sở đó chỉ ra những thành tựu, hạn chế và đưa ra những khuyến nghị về việc tổ chức thực hiện và tiếp tục hoàn thiện chế định này trong tương lai. Để đạt được mục đích nêu trên, luận văn có những nhiệm vụ cơ bản sau: - Làm rõ những vấn đề lý luận nền tảng về mối quan hệ giữa quyền con người và Hiến pháp - Phân tích chế định quyền con người, quyền và nghĩa vụ của công dân trong các bản Hiến pháp Việt Nam (1946, 1959, 1980, 1992, 2013), chỉ ra sự phát triển của chế định này qua từng bản Hiến pháp. - Phân tích những sửa đổi, bổ sung của chế định quyền con người, quyền và nghĩa vụ của công dân trong Hiến pháp 2013 so với chế định này trong Hiến pháp 1992 và những cơ sở, lập luận cho những sửa đổi, bổ sung đó. - Phân tích chỉ ra những điểm tiến bộ và hạn chế của chế định quyền con người, quyền và nghĩa vụ của công dân trong Hiến pháp 2013 so với các công ước quốc tế cơ bản về nhân quyền mà Việt Nam đã tham gia, hiến pháp của các nước trên thế giới và các hiến pháp trước đó của Việt Nam. Về phạm vi, quyền con người, quyền công dân là nội dung được ghi nhận không chỉ trong Hiến pháp - đạo luật cơ bản của quốc gia – mà còn được cụ thể hóa trong các văn bản pháp luật của nhiều ngành luật khác nhau. Tuy nhiên, trong phạm vi luận văn này, tác giả chỉ đi sâu nghiên cứu các quy định về quyền con người, quyền công dân trong các bản Hiến pháp 1946, 1959, 1980, 1992 của Việt Nam (trong đó tập trung vào chế định quyền con người, quyền công dân của Hiến pháp sửa đổi năm 2013) chứ không đề cập đến Hiến pháp các quốc gia khác, cũng như không phân tích các quy định về quyền con người, quyền công dân trong các văn bản pháp luật khác của Việt Nam. 6 4. Cơ sở lí luận và phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn được thực hiện trên cơ sở áp dụng các phương pháp luận duy vật biện chứng, duy vật lịch sử của Chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, các quan điểm, đường lối của Đảng, Nhà nước Việt Nam về pháp luật và xây dựng pháp luật. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể được sử dụng trong luận văn này bao gồm: Phương pháp phân tích, tổng hợp, thống kê, so sánh.... 5. Tính mới và những đóng góp của luận văn Như đã đề cập, hiện nay đã có nhiều công trình nghiên cứu về chế định quyền con người, quyền công dân trong Hiến pháp, tuy nhiên chưa có công trình nào nghiên cứu toàn diện chế định này trong tất cả các bản Hiến pháp của Việt Nam. Luận văn cung cấp cái nhìn tổng thể về chế định quyền con người, quyền công dân trong các bản Hiến pháp Việt Nam từ trước đến nay, đồng thời cho thấy sự phát triển của chế định này qua các thời kì, trên cơ sở đó đưa ra các kiến nghị để tiếp tự hoàn thiện chế định quyền con người, quyền công dân trong tương lai. Đây là những vấn đề mà các công trình nghiên cứu hiện nay ít đề cập và chưa làm rõ. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Mục lục và Danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được cấu trúc làm ba chương: Chương 1: Mối quan hệ giữa quyền con người vả Hiến pháp. Chương 2: Quyền con người, quyền công dân trong các bản HIến pháp 1946, 1959, 1980,1992 của Việt Nam. Chương 3: Quyền con người, quyền công dân trong Hiến pháp Việt Nam năm 2013. 7 Chương 1 MỐI QUAN HỆ GIỮA QUYỀN CON NGƢỜI VÀ HIẾN PHÁP 1.1. Vai trò của quyền con ngƣời với sự ra đời và phát triển của hiến pháp Hiến pháp và quyền con người luôn có mối quan hệ mật thiết. Hiến pháp và pháp luật ra đời do nhu cầu về việc bảo vệ quyền con người và cho đến nay, Hiến pháp và pháp luật vẫn được coi là những công cụ hữu hiệu nhất để bảo vệ và thúc đẩy quyền con người. Ngay trong bản thân hai khái niệm này đã thể hiện sự liên quan không thể tách rời giữa chúng với nhau. 1.1.1. Quyền con người Quyền con người là một khái niệm có nhiều định nghĩa. Tuy nhiên, không có định nghĩa nào được coi là bao hàm đầy đủ khái niệm vốn đa diện này. Ở cấp độ quốc tế, định nghĩa thường hay được trích dẫn bởi các nhà nghiên cứu là định nghĩa của Văn phòng cao ủy Liên hợp quốc. Theo định nghĩa này, quyền con người là những bảo đảm pháp lý toàn cầu có tác dụng bảo vệ cá nhân và các nhóm chống lại những hành động hoặc sự bỏ mặc mà làm tổn hại đến nhân phẩm, những sự được phép và tự do cơ bản của con người [14, tr.44]. Bên cạnh định nghĩa trên,còn có một định nghĩa khác mang dấu ấn của học thuyết về các quyền tự nhiên, cũng thường được trích dẫn, theo đó, quyền con người là những sự được phép (entitlements) mà tất cả thành viên của cộng đồng nhân loại, không phân biệt giới tính, chủng tộc, tôn giáo, địa vị xã hội...; đều có ngay từ khi sinh ra, đơn giản chỉ vì họ là con người [14, tr.44]. Ở Việt Nam, một số cơ quan nghiên cứu và chuyên gia cũng nêu ra nhiều định nghĩa khác nhau về quyền con người, theo những định nghĩa này, quyền con người thường được hiểu là những nhu cầu, lợi ích tự nhiên, vốn có 8 của con người được ghi nhận và bảo vệ trong pháp luật quốc gia và các thỏa thuận pháp lý quốc tế [14, tr.45]. Mặc dù vậy, xét ở bất cứ góc độ và cấp độ nào, quyền con người đều được xác định là những chuẩn mực được cộng đồng quốc tế thừa nhận và tuân thủ. Những chuẩn mực này kết tinh những giá trị nhân văn của toàn nhân loại, áp dụng với mọi thành viên trong gia đình nhân loại, nhằm bảo vệ nhân phẩm và tạo điều kiện phát triển đầy đủ các năng lực của cá nhân với tư cách là một con người [14, tr.45]. Có hai quan điểm trái ngược nhau về nguồn gốc của quyền con người. Một là những quan điểm dựa trên học thuyết về quyền tự nhiên (natural right), hai là những quan điểm dựa trên học thuyết về quyền pháp lý (legal right). Theo học thuyết về quyền tự nhiên, quyền con người là những gì bẩm sinh, vốn có mà mọi cá nhân sinh ra đều được hưởng vì họ là thành viên trong gia đình nhân loại. Vì thế, quyền con người không phụ thuộc vào phong tục, tập quán, truyền thống văn hóa hay ý chí của bất cứ cá nhân, giai cấp, tầng lớp, tổ chức, cộng đồng hay nhà nước nào cũng như không thể bị tước bỏ hay được ban phát từ bất kì chủ thể nào kể cả nhà nước [14, tr.46]. Ngược lại, học thuyết về các quyền pháp lý lại cho rằng, quyền con người không phải là những gì bẩm sinh, vốn có một cách tự nhiên mà phải do các nhà nước xác định và pháp điển hóa thành các quy phạm pháp luật. Như vậy, quyền con người luôn có phạm vi, giới hạn và phụ thuộc rất nhiều vào các yếu tố như ý chí của tầng lớp thống trị và các yếu tố như phong tục, tập quán, truyền thống văn hóa... của các xã hội [14, tr.47]. Quyền con người do đó có thể được ban phát và cũng có thể bị tước bỏ. Cho đến nay, cuộc tranh luận về nguồn gốc của quyền con người vẫn còn tiếp tục. Tuy nhiên, quyền con người được khẳng định là quyền tự nhiên trong Tuyên ngôn toàn thế giới về quyền con người năm 1948 và một số văn kiện pháp luật ở một số quốc gia. 9 Theo nhận thức chung của cộng đồng quốc tế, quyền con người có các tính chất cơ bản như sau: (1) Tính phổ biến (universal) Tính phổ biến, hay còn gọi là tính phổ quát của quyền con người thể hiện ở chỗ quyền con người là những gì bẩm sinh, vốn có của con người và được áp dụng bình đẳng cho tất cả mọi thành viên trong gia đình nhân loại, không có sự phân biệt đối xử về chủng tộc, dân tộc, giới tính, tôn giáo, độ tuổi, thành phần xuất thân... Sự bình đẳng về quyền con người không có nghĩa là cào bằng mức độ hưởng thụ các quyền, mà là bình đẳng về tư cách chủ thể của quyền con người. Ở đây, mọi thành viên của nhân loại đều có được công nhận có các quyền con người, song mức độ hưởng thụ các quyền phụ thuộc vào năng lực của cá nhân từng người, cũng như vào hoàn cảnh chính trị, kinh tế, xã hội, văn hoá… mà người đó đang sống [14, tr.49-50]. (2) Tính không thể tước bỏ (inalienable) Tính không thể tước bỏ của nhân quyền thể hiện ở chỗ các quyền con người không thể bị tước đoạt hay hạn chế một cách tùy tiện bởi bất cứ chủ thể nào, kể cả các cơ quan và quan chức nhà nước. Như vậy, quyền con người vẫn có thể bị tước bỏ,hạn chế trong một số trường hợp đặc biệt theo quy định của pháp luật. Liên quan đến tính chất này, cần có sự phân biệt rõ ràng giữa việc tước bỏ một cách tùy tiện với việc tước bỏ, hạn chế theo quy định của pháp luật [14, tr.50]. (3) Tính không thể phân chia (indivisible) Tính không thể phân chia thể hiện ở chỗ các quyền con người đều có tầm quan trọng như nhau, nên về nguyên tắc không có quyền nào được coi là có giá trị cao hơn quyền nào. Việc tước bỏ hay hạn chế bất kỳ quyền con người nào đều tác động tiêu cực đến nhân phẩm, giá trị và sự phát triển của con người. 10 Tuy nhiên, trong từng bối cảnh cụ thể, có những quyền có thể cần được ưu tiên thực hiện. Ví dụ, trong bối cảnh dịch bệnh đe dọa hoặc với những người bị bệnh tật, quyền được ưu tiên thực hiện là quyền được chăm sóc y tế; … Ở góc độ khác, trong một số hoàn cảnh nhất định, việc ưu tiên thực hiện quyền của một số nhóm xã hội dễ bị tổn thương không có nghĩa những quyền này có giá trị cao hơn các quyền khác hay nhóm đối tượng này được ưu tiên hơn các nhóm khác. Sự ưu tiên này là nhằm tạo điều kiện bình đẳng cho các nhóm yếu thế trong xã hội có thể thực hiện quyền của mình một cách bình đẳng [14, tr.51-52]. (4) Tính liên hệ và phụ thuộc lẫn nhau (interrelated, interdependent). Tính liên hệ và phụ thuộc lẫn nhau của quyền con người thể hiện ở các quyền con người đều nằm trong mối liên hệ phụ thuộc và tác động lẫn nhau. Sự vi phạm một quyền sẽ trực tiếp hoặc gián tiếp gây ảnh hưởng tiêu cực đến việc bảo đảm các quyền khác. Ngược lại, tiến bộ trong việc bảo đảm một quyền sẽ trực tiếp hoặc gián tiếp tác động tích cực đến việc bảo đảm các quyền khác. Ví dụ, những vi phạm về quyền lao động cá nhân, đặc biệt là về vấn đề thù lao có thể ảnh hưởng đến quyền có mức sống thích đáng của cá nhân đó [14, tr.51-52]. 1.1.2. Hiến pháp Hiến pháp là thuật ngữ được nhân loại sử dụng từ rất lâu trong lịch sử. Từ thời cổ đại, triết gia nổi tiếng Aristotle đã định nghĩa hiến pháp là “cách thức tổ chức cơ cấu chính quyền trong một nước, cách thức phân bố quyền lực được ấn định, chủ quyền tối thượng được xác định, và mục tiêu tối hậu của quốc gia mà mọi cơ quan và toàn thể dân chúng nhắm tới” [16, tr.78]. Nói một cách khác, hiến pháp là cơ sở, trên đó mọi luật pháp của quốc gia được ban hành. Trong hệ thống pháp luật của các quốc gia, hiến pháp có hiệu lực pháp lý cao nhất. Tất cả các văn bản pháp luật khác đều phải phù hợp với hiến pháp. Sở dĩ hiến pháp có vị trí tối cao là vì nó phản ánh chủ quyền của 11 nhân dân. Về nguyên tắc, hiến pháp phải do nhân dân thông qua dưới hình thức hội nghị lập hiến, quốc hội lập hiến hoặc trưng cầu dân ý. Điều này khác với các đạo luật bình thường mà chỉ do quốc hội thông qua. Sự ra đời của hiến pháp với tính chất là đạo luật cơ bản xuất hiện khi giai cấp tư sản giành chính quyền trong cuộc đấu tranh chống lại nhà nước chuyên chế phong kiến. Trong cuộc đấu tranh này, đầu tiên, giai cấp tư sản đã đạt được những thành tựu trong việc hạn chế quyền lực của vương triều phong kiến bằng việc thành lập cơ quan gọi là nghị viện tồn tại bên cạnh vua, hoặc thành lập một chế độ cộng hòa thừa nhận quyền của các công dân có tài sản. Văn bản có tính chất hiến pháp đầu tiên có tên gọi là: “Hình thức cai quản nhà nước Anh, Scotland, Iceland…” (1653). Đây là kết quả của cuộc cách mạng tư sản Anh. Sau khi Hợp chúng quốc Hoa kỳ được thành lập năm 1787, nước này cũng đã ban hành một bản Hiến pháp mà được coi là văn bản hiến pháp hiện đại đầu tiên của nhân loại, vẫn còn được áp dụng đến ngày nay [2, tr.2]. Khái niệm Hiến pháp có thể được hiểu theo những cách khác nhau, phụ thuộc vào những ngữ cảnh khác nhau. Có 4 cách hiểu cơ bản về Hiến pháp: thuật ngữ Hiến pháp, đạo luật cơ bản, ngành luật Hiến pháp, ngành khoa học pháp lý. Tuy nhiên, theo các hiểu thông thường nhất, Hiến pháp là đạo luật cơ bản do cơ quan quyền lực nhà nước được nhân dân ủy quyền ban hành, thường gọi là Quốc hội lập hiến, quy định việc tổ chức nhà nước, cơ cấu, thẩm quyền các cơ quan nhà nước và quyền, nghĩa vụ cơ bản của công dân [2, tr.4]. Hiến pháp theo cách hiểu cơ bản nhất là đạo luật cơ bản của quốc gia, xác định thể chế chính trị, cách thức tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước, bảo vệ quyền con người, quyền công dân [4, tr.13]. Như vậy, Hiến pháp ra đời chính là do nhu cầu bảo vệ một nền dân chủ vì quyền con người. Ngay từ thời cổ đại, đã có những văn bản có tính hiến pháp đề cập đến quyền con người như Bộ luật Hammurabi (1810 - 1750 TCN) ở Babylon; Đại 12 Hiến chương Magna Carta (the Magna Carta, 1215) và Bộ luật về các quyền (The Bill of Rights, 1689) của nước Anh [7, tr.23]. Đến thời kì cách mạng tư sản, do như cầu về việc hoàn hiện các quy định về cách thức tổ chức bộ máy nhà nước và quan trọng hơn là ghi nhận các quyền tự do của người dân để tránh sự lạm dụng quyền lực của chính quyền mới, hàng loạt văn kiện pháp luật nổi tiếng của nhân loại về quyền con người đã ra đời: Tuyên ngôn Độc lập (the Declaration of Independence, 1776) của nước Mỹ; Tuyên ngôn về các quyền của con người và của công dân (the Declaration of the Rights of Man and of the Citizen, 1789) của nước Pháp.… Những văn kiện này đều ghi nhận các quyền con người, một cách trực tiếp hoặc gián tiếp, ở các mức độ và góc độ khác nhau, như là nhữngquyền tự nhiên, vốn có và bình đẳng giữa các thành viên trong gia đình nhân loại [9, tr.35]. Lời nói đầu của Tuyên ngôn Độc lập Hoa Kỳ đã khẳng định:"Mọi người sinh ra đều bình đẳng. Tạo hoá cho họ những quyền không ai có thể xâm phạm được, trong những quyền đó có quyền được sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc". Như vậy, quyền con người là tự nhiên, vốn có chứ không phải được ban phát bởi vua chúa hay nhà nước [27, tr.36]. Điều này gắn liền với học thuyết về quyền tự nhiên, trong đó cho rằng quyền con người là những gì bẩm sinh, vốn có mà mọi cá nhân sinh ra đều được hưởng với tư cách là một con người, không phụ thuộc vào phong tục, tập quán, truyền thống văn hóa hay ý chí của bất cứ cá nhân, giai cấp, tầng lớp, tổ chức, cộng đồng nào cũng như không thể bị tước bỏ hay được ban phát từ tất cả các chủ thể nào trong đó có nhà nước [9, tr.56]. 1.1.3. Quyền con người thúc đẩy sự ra đời của Hiến pháp Học thuyết về quyền tự nhiên xuất phát tư tưởng về luật tự nhiên (còn được gọi là luật của tự nhiên - natural law/law of nature, nguyên gốc từ tiếng La-tinh: lex naturalis). Luật tự nhiên là những qui tắc trong tự nhiên, những 13