ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
KHOA LUẬT
------------***-----------
Hoàng Nguyên Bình
Chế định nuôi con nuôi có yếu tố nước
ngoài ở Việt Nam trong giai đoạn hiện
nay
LUẬN VĂN THẠC SĨ
Hà nội – 2006
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
KHOA LUẬT
------------***-----------
Hoàng Nguyên Bình
Chế định nuôi con nuôi có yếu tố nước
ngoài ở Việt Nam trong giai đoạn hiện
nay
LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
TS. Vũ Đức Long
Hà nội – 2006
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU
1
CHƢƠNG 1:
NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ CHẾ ĐỊNH CON NUÔI CÓ YẾU TỐ
7
NƢỚC NGOÀI
1. Lƣợc sử phát triển vấn đề con nuôi có yếu tố nƣớc ngoài trong pháp
luật Việt Nam
7
1.1 Giai đoạn trước năm 1986
9
1.2 Giai đoạn sau năm 1986 – 2003
10
1.3 Giai đoạn từ năm 2003 đến nay
16
2. Chế định nuôi con nuôi có yếu tố nƣớc ngoài
17
2.1 Khái niệm chế định nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài
17
2.2 Vị trí, vai trò của chế định nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài
20
3. Pháp luật Việt Nam và điều ƣớc quốc tế về nuôi con nuôi có yếu tố
nƣớc ngoài
3.1 Pháp luật Việt Nam
21
21
3.1.1 Nguyên tắc điều chỉnh quan hệ nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài
22
3.1.2. Điều kiện nhận nuôi con nuôi
24
3.1.3. Trình tự, thủ tục, thẩm quyền giải quyết việc nhận con nuôi
28
3.1.4. Hệ quả pháp lý đối với việc nuôi con nuôi
39
3.1.5. Vai trò của các cơ quan giải quyết nuôi con nuôi có yếu tố
nước ngoài của Việt Nam theo quy định của pháp luật Việt Nam
3.1.6. Văn phòng con nuôi nước ngoài tại Việt Nam
3.2 Điều ước quốc tế về nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài và Việt Nam
ký kết, tham gia
40
42
43
3.2.1. Nội dung cơ bản các HĐTTTP về dân sự
44
3.2.2. Các hiệp định hợp tác về nuôi con nuôi mà Việt Nam đã ký kết
46
3.3 Một số quy định của một số nước về nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài
3.3.1. Nước nhận con nuôi
49
49
3.3.2. Nước cho con nuôi
58
CHƢƠNG 2:
THỰC TIỄN GIẢI QUYẾT VIỆC NUÔI CON NUÔI CÓ YẾU TỐ NƢỚC
62
NGOÀI TẠI VIỆT NAM
1. THỰC TRẠNG TÌNH HÌNH NUÔI CON NUÔI CÓ YẾU TỐ NƢỚC
NGOÀI
62
1.1. Tình hình chung
62
1.2. Những kết quả đạt đƣợc trong thời gian vừa qua
65
1.3. Những tồn tại, vƣớng mắc cần phải tháo gỡ
68
1.3.1. Đối tượng trẻ em được làm con nuôi
68
1.3.2. Những vướng mắc về thủ tục, hồ sơ, giấy tờ
69
1.3.3. Tình trạng tồn đọng hồ sơ
72
1.3.4. Thẩm quyền của Cục con nuôi quốc tế Bộ Tư pháp
73
1.3.5. Tính minh bạch trong tài chính
73
1.3.6. Hoạt động của tổ chức con nuôi nước ngoài tại Việt
Nam
74
1.3.7. Sự phối hợp giữa các cơ quan chưa có hiệu quả cao
77
1.3.8. Hiện tượng môi giới vẫn còn tồn tại
77
1.3.9. Chưa có tổ chức con nuôi trong nước
78
1.4. Đánh giá việc thực thi các điều ƣớc quốc tế về nuôi con nuôi có yếu
nƣớc ngoài
1.4.1 Tình hình ký kết các điều ước quốc tế về nuôi con nuôi giữa
Việt Nam và các nước
1.4.2 Tình hình triển khai thực hiện các Hiệp định hợp tác về nuôi con
nuôi
78
78
81
1.4.2.1 Hiệp định hợp tác nuôi con nuôi giữa nước Cộng hòa xã
hội
chủ nghĩa Việt Nam và Cộng hòa Pháp (Hiệp định Việt Pháp)
81
1.4.2.2 Hiệp định hợp tác nuôi con nuôi giữa Việt Nam và Vương
quốc Đan Mạch
1.4.2.3 Hiệp định hợp tác nuôi con nuôi giữa Việt Nam và Cộng hòa
Italia
1.4.2.4. Hiệp định hợp tác nuôi con nuôi giữa Việt Nam và Cộng hòa
Ailen
1.4.2.5. Hiệp định hợp tác nuôi con nuôi giữa Việt Nam và Vương quốc
Thuỵ Điển
1.4.2.6. Các hiệp định được ký kết trong năm 2005
84
85
85
86
87
CHƢƠNG 3
KIẾN NGHỊ VỀ NHỮNG GIẢI PHÁP NHẰM HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT
VIỆT NAM TRONG VẤN ĐỀ NUÔI CON NUÔI CÓ YẾU TỐ NƢỚC
89
NGOÀI
1. KIẾN NGHỊ VỀ NHỮNG GIẢI PHÁP NHẰM KHẮC PHỤC NHỮNG
TỒN TẠI, HẠN CHẾ TRONG CHẾ ĐỊNH CON NUÔI CÓ YẾU TỐ
89
NƢỚC NGOÀI
1.1. Sửa đổi, hoàn thiện chính sách, pháp luật về vấn đề con nuôi nƣớc ngoài
90
1.1.1 Soạn thảo và ban hành Luật nuôi con nuôi
90
1.1.2 Sửa đổi, bổ sung các văn bản pháp luật có liên quan
93
1.1.3 Xây dựng cơ chế tài chính rõ ràng, minh bạch
95
1.2. Hoàn thiện về cơ cấu tổ choc
1.2.1 Tăng cường năng lực cho Cục con nuôi – Bộ Tư pháp trong
việc xử lý, giải quyết hồ sơ nuôi con nuôi quốc tế.
1.2.2 Tăng cường năng lực cho Sở Tư pháp và các cơ sở nuôi dưỡng
trong lĩnh vực con nuôi có yếu tố nước ngoài
1.2.3 Tiêu chuẩn hóa các cơ sở nuôi dưỡng được phép cho trẻ em làm
con nuôi
1.2.4 Cho phép tổ chức trong nước hoạt động trong lĩnh vực con nuôi
có yếu tố nước ngoài
95
95
97
97
98
2. TIẾN HÀNH KÝ KẾT CÔNG ƢỚC LA HAY 1993 VỀ BẢO VỆ TRẺ EM
VÀ HỢP TÁC TRÊN LĨNH VỰC CON NUÔI NƢỚC NGOÀI
98
2.1. Những thuận lợi
99
2.2. Những khó khăn
102
KẾT LUẬN
105
TÀI LIỆU THAM KHẢO
107
BIỂU ĐỒ
Biểu đồ số 1.1: Số lượng trẻ em làm con nuôi qua các năm
2
Biểu đồ số 1.2: Số trẻ em Việt Nam làm con nuôi các nước từ 1998 – 2003
14
Biểu đồ số 1.3: Số lượng trẻ em làm con nuôi Thụy Điển
53
Biểu đồ số 2.1: Số lượng trẻ em VN làm con nuôi Ailen qua các năm
85
HỘP SỐ
Hộp số 1.1: Quá trình hình thành chế định nuôi con nuôi, những mốc văn
bản pháp luật quan trọng
8
Hộp số 1.2: Khó khăn khi xin trẻ em Việt Nam làm con nuôi
11
Hộp số 1.3: Quy định về Cơ quan trung ương
17
Hộp số 1.4: Sự quan tâm của các nước trên thế giới về nuôi con nuôi
21
Hộp số 1.5: Vai trò và MQH theo quy định của pháp luật của các cơ quan
quản lý Nhà nước Việt Nam trong lĩnh vực nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài.
41
Hộp số 2.1: Đứa con nuôi và cuộc gặp mặt của hai người Mỹ
64
Hộp số 2.2: Người Canada chúng tôi
66
Hộp số 2.3: Số lượng văn phòng con nuôi nước ngoài tại Việt Nam
67
Hộp số 2.4: Bỏ con vì lỡ lầm, nghèo khó
71
Hộp số 2.5: Địa bàn hoạt động của các văn phòng con nuôi nước ngoài tại VN
76
Hộp số 2.6: Hiện tượng môi giới con nuôi nước ngoài
77
Hộp số 2.7: Đức và Việt Nam thống nhất về hiệp định cho và nhận con nuôi
80
Hộp số 3.1: Vấn đề Việt Nam gia nhập công ước La Hay 1993
101
CHỮ VIẾT TẮT
CP
Chính phủ
HNGĐ
Hôn nhân gia đình
HĐTTTP
Hiệp định tương trợ tư pháp
HĐNN
Hội Đồng Nhà nước
TW
Trung ương
UBND
Uỷ ban nhân dân
MỞ ĐẦU
1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA VIỆC NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI
Vấn đề nuôi con nuôi nói chung và nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài nói
riêng luôn là vấn đề nhậy cảm và được các quốc gia quan tâm vì đây là vấn đề mang
tính nhân đạo cao.
Trên thế giới, vấn đề nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài đã xuất hiện từ rất
lâu nhưng chỉ trở nên mang tầm quốc tế kể từ sau chiến tranh lần thứ hai kết thúc.
Chiến tranh đã để lại rất nhiều hậu quả trong đó có vấn đề rất nhiều trẻ em bị mồ
côi, bỏ rơi... cần được chăm sóc và nuôi dưỡng. Trong những năm 70 - 80 của thế
kỷ 20 nhu cầu xin trẻ em làm con nuôi là rất lớn hầu hết từ các nước phát triển.
Trong số những nước cho nhiều con nuôi nhất ở thập kỷ 80 đó là: Hàn Quốc
(61.235); Ấn độ (15.325), Côlômbia (14.837), ở thập kỷ 90 là Nga, Trung Quốc
[23]...
Ở Việt Nam, vấn đề nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài được Nhà nước đặc
biệt quan tâm, Đảng và Nhà nước Việt Nam đã ban hành nhiều chính sách, văn bản
pháp quy về cơ chế xử lý vấn đề con nuôi có yếu tố nước ngoài. Đặc biệt, trong
những năm qua Việt Nam đang thực hiện chính sách đổi mới và thực hiện chính
sách hội nhập quốc tế, vấn đề nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài có xu thế ngày
một phát triển. Sự phát triển này thể hiện ở hai khía cạnh:
Thứ nhất, đó là các văn bản pháp luật của Nhà nước về vấn đề này quy định
ngày càng chi tiết, cụ thể Và rõ ràng hơn, có thể kể tên một số văn bản như: Luật
Hôn nhân và gia đình năm 1986, Luật bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em, Hiến
pháp năm 1992, Pháp lệnh hôn nhân gia đình giữa công dân Việt Nam với người
nước ngoài 1993, Luật Hôn nhân và gia đình năm 2000, Nghị định 68 quy định chi
tiết hôn nhân gia đình có yếu tố nước ngoài... Ngoài ra, các hiệp định tương trợ tư
pháp và hiệp định về nuôi con nuôi cũng gia tăng về số lượng và đang hướng tới
việc gia nhập công ước đa phương về lĩnh vực này.
1
Thứ hai, số lượng trẻ em Việt Nam làm con nuôi nước ngoài có tăng, đồng
thời quy trình xin được quy định chặt chẽ hơn tránh được những hiện tượng trục lợi,
cò mồi, đảm bảo tính nhân đạo và nghiêm minh của pháp luật.
Biểu đồ 1.1: Số lƣợng trẻ em làm con nuôi qua các năm
2000
1860
1584
1500
1695
1576
1474
1233
1392
1229
1127
1000
807
500
SL con nuôi
432
181
0
1991 1992 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Nguồn: Bộ Tư pháp, 2004
Qua biểu đồ trên cho thấy, số lượng trẻ em làm con nuôi cho người nước
ngoài có sự chuyển biến tích cực về số lượng trong thập kỷ 90. Sau đó, số lượng có
phần thuyên giảm do nhiều nguyên nhân mà một trong những nguyên nhân là Việt
Nam quy định chặt hơn việc xin con nuôi.
Nghị định 68/2002/NĐ-CP ra đời đã khắc phục được những bất cập của Nghị
định 184/1994/NĐ-CP, đảm bảo tốt hơn quyền lợi của các băn trong quan hệ nuôi
con nuôi có yếu tố nước ngoài, hoạt động xin và cho con nuôi bước đầu đã đi vào nề
nếp. Tuy nhiên, sau hơn một năm áp dụng Nghị định 68/CP cũng đã bộc lộ những
điểm vẫn còn hạn chế, chưa đáp ứng được yêu cầu thực tế của hoạt động này. Chẳng
hạn như:
Vai trò, thẩm quyền của Cục con nuôi quốc tế đã xứng tầm với Cơ quan
TW về con nuôi hay chưa?
Sự phối hợp giữa Cục nuôi con nuôi quốc tế và các Sở tư pháp, UBND
tỉnh;
2
Đối tượng trẻ em được cho làm con nuôi đã thực sự là phù hợp với yêu
cầu chưa?
Tại sao lại có rất nhiều hồ sơ còn tồn đọng chưa giải quyết được?
Các Hiệp định hợp tác về nuôi con nuôi quốc tế được ký kết giữa Việt
Nam và các nước đã đem lại những kết quả gì trong việc giải quyết các
vấn đề nuôi con nuôi?
Việt Nam có nên gia nhập Công ước La Hay 1993 hay không? Vào khi
nào?
Tất cả những vấn đề này đang thực sự là những thách thức lớn đối với Việt
Nam khi mà chúng ta đã và đang tiếp tục đàm phán, ký kết hàng loạt các hiệp định
song vỡi với các nước về vấn đề này. Và quan trọng hơn là trong giai đoạn hiện nay
Việt Nam đang xem xét quá trình gia nhập Công ước Lahay 1993 về bảo vệ trẻ em
và hợp tác trong lĩnh vực nuôi con nuôi giữa các nước.
Vì vậy, việc nghiên cứu một cách có hệ thống chế định nuôi con nuôi có yếu
tố nước ngoài tại Việt Nam và các điều ước quốc tế mà Việt Nam ký kết hoặc tham
gia trong lĩnh vực này, cũng như xác định rõ cơ chế điều chỉnh mối quan hệ này trở
thành vấn đề cấp thiết.
Với những căn cứ thực tiễn và khoa học nêu trên, tác giả đã lựa chọn đề tài
“Chế định nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài tại Việt Nam trong giai đoạn hiện
nay” làm đề tài luận văn thạc sĩ luật học, chuyên ngành Luật quốc tế.
2. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI
Thực ra vấn đề nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài đã được khá nhiều nhà lý
luận và hoạt động thực tiễn nghiên cứu ở những góc độ khác nhau. Có những luận
án tiến sĩ luật học, chẳng hạn như luận án “Pháp luật điều chỉnh quan hệ dân sự có
yếu tố nước ngoài” của tác giả Nguyễn Công Khanh hoặc luận án tiến sĩ “Pháp luật
điều chỉnh quan hệ gia đình có yếu tố nước ngoài” của tác giả Nguyễn Hồng Bắc.
Luận văn thạc sĩ chẳng hạn như luận văn của tác giả Nguyễn Phương Lan nghiên
3
cứu về “ Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về nuôi con nuôi theo quy định của
pháp luật Việt Nam”; luận văn “Hoàn thiện pháp luật Việt Nam về nuôi con nuôi có
yếu tố nước ngoài hướng tới gia nhập Công ước La Hay 1993” của tác giả Đào Thị
Thu Hường. Gần đây nhất, Bộ Tư pháp đã nghiệm thu đề tài nghiên cứu khoa học
cấp bộ “Hoàn thiện pháp luật về nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài trước yêu cầu
gia nhập công ước La Hay năm 1993 về bảo vệ trẻ em và hợp tác trong lĩnh vực
nuôi con nuôi quốc tế”. Ngoài ra, Bộ Tư pháp, Cục con nuôi quốc tế còn tổ chức
các cuộc hội thảo xoay quanh vấn đề này như Hội thảo hoàn thiện pháp luật Việt
Nam hướng tới gia nhập Công ước La Hay; Hội thảo Gia nhập Công ước La Hay
với việc thực hiện pháp luật về nuôi con nuôi (tháng 9/2006). Một số bài báo
chuyên khảo của các tác giả đăng trên các tạp chí như Dân chủ và pháp luật, Luật
học, Nghiên cứu lập pháp… Mặc dù các công trình trên cũng đề cập tới vấn đề nuôi
con nuôi có yếu tố nước ngoài nhưng ở những góc độ khác nhau, chẳng hạn như
luận án tiến sĩ của tác giả Nguyễn Công Khanh thì vấn đề con nuôi có yếu tố nước
ngoài chỉ là một phần nhỏ; hoặc các tác giả có thiên hướng so sánh pháp luật Việt
Nam với Công ước La Hay nhằm hoàn thiện pháp luật Việt Nam để gia nhập Công
ước. Chính vì vậy, khi nghiên cứu lĩnh vực này, tác giả đã cố gắng chọn lọc, kế thừa
những kết quả nghiên cứu nêu trên đồng thời nghiên cứu làm rõ vấn đề con nuôi có
yếu tố nước ngoài dưới góc độ là một Chế định pháp lý. Tác giả đã cố gắng làm rõ
quá trình phát triển của Chế định này và tập trung phân tích sâu những kết quả đạt
được cũng như những hạn chế, tồn tại khi thực hiện chính sách mới về nuôi con
nuôi có yếu tố nước ngoài để từ đó đưa ra những kiến nghị về giải pháp nhằm hoàn
thiện chế định về nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài ở Việt Nam.
3. MỤC ĐÍCH VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI
3.1 Mục đích nghiên cứu
Bản luận văn này là một nghiên cứu về thực trạng quan hệ nuôi con nuôi có
yếu tố nước ngoài ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. Bản luận văn này cũng
mong muốn đóng góp một phần nhỏ ý kiến trong việc hoàn thiện pháp luật Việt
4
Nam về nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài trong giai đoạn hội nhập quốc tế. Chính
vì vậy, mục đích của nghiên cứu có thể tóm tắt như sau:
- Đánh giá tổng quan pháp luật Việt Nam về nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài;
- Tìm hiểu những khó khăn, vướng mắc trong quá trình giải quyết con nuôi có
yếu tố nước ngoài;
- So sánh với pháp luật các nước về con nuôi có yếu tố nước ngoài;
- Đưa ra một số gợi ý, ý kiến đóng góp trong việc hoàn thiện pháp luật về nuôi
con nuôi có yếu tố nước ngoài trước xu thế hội nhập.
3.2 Phạm vi nghiên cứu
-Tìm hiểu lịch sử hình thành vấn đề con nuôi có yếu tố nước ngoài tại Việt Nam;
-
Nêu và phân tích một số khái niệm về con nuôi có yếu tố nước ngoài;
-
So sánh, đánh giá, phân tích pháp luật của một số nước trên thế giới
về con nuôi có yếu tố nước ngoài;
-
Phân tích, đánh giá tình hình thực tiễn và pháp luật hiện hành trong
vấn đề con nuôi có yếu tố nước ngoài;
-
Đề xuất giải pháp, đóng góp ý kiến về việc hoàn thiện pháp luật con
nuôi có yếu tố nước ngoài tại Việt Nam.
4. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
4.1 Cơ sở lý luận
-
Đường lối, chủ chương chính sách của Đảng và Nhà nước về vấn đề
con nuôi có yếu tố nước ngoài
-
Các văn bản pháp luật về con nuôi có yếu tố nước ngoài: Luật Hôn
nhân và gia đình năm 2000, Nghị định 68/2002/NĐ-CP
-
Các vụ việc thực tiễn về con nuôi có yếu tố nước ngoài
4.2 Phƣơng pháp nghiên cứu
5
* Phương pháp luận: Đề tài dựa trên phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện
chứng
* Phương pháp nghiên cứu cụ thể:
-
Phương pháp so sánh: Đề tài tìm hiểu và so sánh các vấn đề liên quan
với pháp luật một số nước để khẳng định những điểm chung, những điểm khác biệt
và tìm kiếm những giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật của Việt Nam
-
Phương pháp điều tra xã hội học (PRA): Để đánh giá được toàn diện,
khách quan và trung thực, đề tài cũng sẽ tiến hành phỏng vấn, thu thập số liệu tại
một số tỉnh có trẻ em làm con nuôi người nước ngoài
-
Phân tích tổng hợp số liệu: trên cơ sở điều tra, khảo sát và nghiên cứu
các tài liệu có sẵn, tác giả sẽ phân tích, tổng hợp và phác thảo ra một bức tranh tổng
quát về vấn đề con nuôi có yếu tố nước ngoài của Việt Nam hiện nay. Tuy nhiên, để
có một bức tranh tổng thể và toàn diện về vấn đề này thì cần đầu tư thời gian và
công sức hơn nữa để thu thập số liệu và phân tích sâu.
5. Ý NGHĨA THỰC TIỄN VÀ ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN
Những kết quả nghiên cứu của luận văn là những bổ sung vào lý luận về pháp
luật điều chỉnh quan hệ con nuôi có yếu tố nước ngoài ở Việt Nam trong hoàn cảnh
hội nhập và toàn cầu hóa hiện nay. Những đề xuất, giải pháp của luận văn có thể
đóng góp một phần nhỏ vào việc hoàn thiện pháp luật Việt Nam về lĩnh vực nuôi
con nuôi có yếu tố nước ngoài – lĩnh vực đang được Đảng và Nhà nước hết sức
quan tâm.
6. KẾT CẤU CỦA LUẬN VĂN
Không kể phần mở đầu và kết luận, luận văn bao gồm các chương sau:
Chƣơng 1: Những vấn đề lý luận về nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài
Chƣơng 2: Thực tiễn giải quyết việc nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài tại
Việt Nam
Chƣơng 3: Kiến nghị và giải pháp về việc hoàn thiện pháp luật Việt Nam
trong vấn đề nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài
6
CHƢƠNG 1
NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ CHẾ ĐỊNH NUÔI CON
NUÔI CÓ YẾU TỐ NƢỚC NGOÀI
1.
Lƣợc sử phát triển vấn đề con nuôi có yếu tố nƣớc ngoài
trong pháp luật Việt Nam
Từ trước cho đến nay, chúng ta cũng chưa có một nghiên cứu cụ thể nào về sự
hình thành chế định nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài trong pháp luật Việt Nam
cho nên thật khó xác định chế định nài lần đầu tiên xuất hiện trong cổ luật Việt Nam
từ khi nào. Tuy nhiên, khi xem xét trong các đạo luật của thời phong kiến thì vấn đề
nuôi con cũng đã được đề cập đến, tuy không phải là phổ biến. Trong Bộ luật Hồng
Đức ban hành dưới triều Lê, trong tập luật lệ mang tên Hồng Đức Thiện Chính Thư,
cũng được ban hành dưới triều Lê thì vấn đề nuôi con nuôi đã được quy định tại
điều 290, 380 và 381 Bộ luật Hồng Đức và các đoạn 92, 110, 254, 057, 70 và 271
Hồng Đức Thiện Chính Thư.
Khi xem xét bác chính sách cũng như các văn bản pháp luật của Việt Nam,
dường như chế định nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài mới được nói đến trong
thời gian gần đây. Cụ thể có thể chia thành các giai đoạn như sau:
-
Giai đoạn 1: trước năm 1986, đây là giai đoạn trước khi ban hành
Luật hôn nhân và gia đình (HNGĐ) năm 1986
-
Giai đoạn 2: từ năm 1986 đến năm 2003, đây là giai đoạn ban hành
Luật HNGĐ 2000, thay thế luật HNGĐ năm 1986 với những quy định chi tiết và rõ
ràng hơn về vấn đề nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài
-
Giai đoạn 3: từ năm 2003 đến nay. Việc lựa chọn thời điểm năm 2003
là thời điểm Nghị định 68/2002/NĐ-CP ngày 10/7/2002 của Chính phủ quy định chi
tiết thi hành một số điều của Luật HNGĐ về quan hệ HNGĐ có yếu tố nước ngoài
chính thức có hiệu lực. Trong giai đoạn này, chính sách về vấn đề con nuôi có yếu
tố nước ngoài có những thay đổi so với giai đoạn trước (Hộp số 1.1).
7
Hộp số: 1.1
QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH CHẾ ĐỊNH NUÔI CON NUÔI
NHỮNG MỐC VĂN BẢN PHÁP LUẬT QUAN TRỌNG
Ban hành Nghị định 68/2002/NĐ-CP quy định chi tiết thi hành một số
điều của Luật HNGĐ năm 2000 về quan hệ HNGĐ có yếu tố nước
ngoài
(2002)
Ban hành Luật Hôn nhân và gia đình
(2000)
Ban hành thông tư liên bộ số 503/TT-LB hướng dẫn chi tiết thi hành
Nghị định 184/CP của Chính phủ
(1995)
Ban hành Nghị định số 184/CP quy định về thủ tục kết hôn, nhận con
ngoài giá thú, nuôi con nuôi, nhận đỡ đầu giữa công dân Việt Nam và
người nước ngoài
(1994)
Ban hành pháp lệnh HNGĐ giữa công dân Việt Nam với người nước
ngoài
(1993)
Ban hành Quyết định số 145/HĐBT quy định tạm thời về việc cho
người nước ngoài nhận con nuôi là trẻ em Việt Nam bị bỏ rơi, mồ côi,
bị tàn tật ở các cơ sở nuôi dưỡng
(1992)
Ban hành Luật hôn nhân và gia đình (1986)
Ban hành Luật HNGĐ (1959)
1940
1950
1960
1970
1980
8
1990
2000
2005
1.1 Giai đoạn trƣớc năm 1986
Luật HNGĐ năm 1959 đã được Quốc hội khoá 1, kỳ họp thứ 11 thông qua
ngày 29/12/1959, đây là văn bản pháp lừ đầu tiên có những quy định về chế độ nuôi
con nuôi, còn trước đó vấn đề này chưa được quy đ^nh cụ thể ở bất kỳ một văn bản
pháp lý nào mà hầu như chỉ được thừa nhận như một quyền công dân nói chung và
khằng định trẻ em có quyền chăm sóc và bảo vệ. Chẳng hạn như Hiến pháp 1946
quy định: “... Trẻ em được chăm sóc về mặt giáo dưỡng” (Điều thứ 14); hoặc Hiến
pháp 1959 quy định: “... Nhà nước bảo hộ quyền lợi của người mẹ và của trẻ em,
bảo đảm phát triển các nhà đỡ trẻ, nhà giữ trẻ và vườn trẻ” (Điều 24). Sắc lệnh số
97-SL ngày 22/5/1950 về dân luật và hôn nhân và gia đình cũng chỉ có một điều
khoản quy định: “cho phép con hoang được tự mình xin truy nhận cha hoặc mẹ”.
Như vậy, có thể nhận thấy rằng những quy định này mới chỉ mang tính “tuyên
ngôn” chứ chưa được quy định cụ thể vấn đề cho trẻ em làm con nuôi nói chung và
trẻ em làm con nuôi người nước ngoài nói riêng được tiến hành như thế nào?
Như đã nói ở trên, Luật HNGĐ 1959 được Quốc hội thông qua được đánh giá
và khẳng định là: “công cụ pháp lý của nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hoà vì lợi
ích của việc xây dựng chế độ hôn nhân và gia đình mới đáp ứng yêu cầu và nguyện
vọng của toàn dân” [30]. Tuy nhiên, chế định nuôi con nuôi không quy định tập
trung vào một chương riêng và đặc biệt là không có quy định về vấn đề nuôi con
nuôi có yếu tố nước ngoài. Những quy định về vấn đề con nuôi được quy định tại
các điều 9, 18 và điều 24 Luật HNGĐ 1959.
Xét trên bình diện tổng thể có thể thấy rằng tư tưởng, quan điểm của nhà làm
luật thời kỳ này mong muốn xoá bỏ những tàn tích của chế độ hôn nhân và gia đình
cũ vẫn còn tồn tại khá sâu rộng trong đại bộ phận tầng lớp nhân dân. Chính vì vậy
những quy định về con nuôi cũng bị ảnh hưởng nhiều từ tư tưởng chỉ đạo đó, khi
phân tích những quy định trong luật chúng ta nhận thấy rằng những quy định này đã
không thừa nhận quan điểm nhận con nuôi xuất phát từ lợi của cha mẹ như để thừa
kế, thờ tự, chăm sóc... mà dần tiếp cận với quan điểm của pháp luật hiện đại là việc
9
nhận con nuôi hay chấm dứt con nuôi đều xuất phát từ lợi ích của người được nhận
làm con nuôi.
Cấm kết hôn giữa những người cùng dòng máu về trực hệ; giữa cha mẹ nuôi và con
nuôi (Điều 9)
Cha mẹ không được hành hạ con cái, không được đối xử tàn tệ với con dâu, con
nuôi, con riêng (Điều 18)
Con nuôi có quyền lợi và nghĩa vụ như con đẻ.
Việc nhận nuôi con nuôi phải được Uỷ ban hành chính cơ sở nơi trú quán của người
nuôi hoặc của đứa trẻ công nhận và ghi vào sổ hộ tịch.
Toà án nhân dân có thể huỷ bỏ việc công nhận ấy, khi bản thân người con nuôi hoặc
bất cứ người nào, tổ chức nào yêu cầu, vì lợi ích của người con nuôi (Điều 24)
Tuy nhiên, cũng phải thừa nhận rằng trong giai đoạn này, khi cả nước đang
dồn sức cho sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước và ngay
sau đó toàn Đảng, toàn dân lại hướng tới một mục tiêu vô cùng to lớn đó là: “giai
đoạn cả nước độc lập thống nhất và làm nhiệm vụ chiến lược duy nhất là tiến hành
cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa, tiến nhanh, tiến mạnh, tiến vững chắc lên chủ
nghĩa xã hội” (Nghị quyết đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ 4 của Đảng) cho nên
vấn đề con nuôi, đặc biệt là con nuôi có yếu tố nước ngoài chưa được quan tâm
đúng mức, mặc dù lúc bấy giờ trong xã hội nhu cầu không phải là không có. Luật
HNGĐ năm 1959 nói riêng và những văn bản quy phạm pháp luật có liên quan
cũng chưa đề cập một cách cụ thể, chi tiết tới vấn đề nuôi con nuôi có yếu tố nước
ngoài.
1.2. Giai đoạn sau năm 1986 – 2003
Do có sự tác động khách quan và chủ quan, trong giai đoạn này Việt Nam đã
có những bước tiến bộ vượt bậc trong công tác xây dựng khung pháp luật về vấn đề
nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài. Cụ thể là: Luật HNGĐ năm 1986, Luật bảo vệ,
chăm sóc giáo dục trẻ em, Hiến pháp năm 1992, Pháp lệnh HNGĐ giữa công dân
Việt Nam với người nước ngoài 1993, Nghị định 184/CP năm 1994 quy định thủ
tục kết hôn, nhận con ngoài giá thú, nhận đỡ đầu công dân Việt Nam với người
nước ngoài, Bộ luật dân sự năm 1995...
10
* Từ năm 1986 đến năm 1992:
Sau năm 1986, Việt Nam bước vào giai đoạn đổi mới, mở cửa phát triển kinh
tế theo nền kinh tế hàng hoá thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Về quan
hệ đối ngoại, Việt Nam mong muốn làm bạn với tất cả các nước trên thế giới, hợp
tác, đôi bên cùng có lợi. Chính vì vậy, các quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài có
những biến đổi nhất định cả về chất và lượng. Trước kia, các quan hệ dân sự giữa
công dân Việt Nam với người nước ngoài chỉ bó hẹp trong quan hệ giữa công dân
Việt Nam với công dân các nước xã hội chủ nghĩa, sau khi mở cửa thì những quan
hệ này mở rộng đối với người nước ngoài thuộc nhiều quốc gia với chế độ chính trị
khác nhau. Trong các quan hệ dân sự thì quan hệ hôn nhân với người nước ngoài và
quan hệ nuôi con nuôi với người nước ngoài ngày càng phát triển.
Như chúng ta đã biết, trong giai đoạn trước đó, pháp luật Việt Nam chưa quy
định cụ thể việc cho và nhận con nuôi có yếu tố nước ngoài, cho đến ngày
29/12/1986 Luật HNGĐ mới được Quốc hội thông qua thay thế Luật HNGĐ năm
1959. Lần đầu tiên có một chương riêng quy định về việc nuôi con nuôi và đưa ra
những nguyên tắc chung nhất về nuôi con nuôi như mục đích của việc nuôi con
nuôi, điều kiện nhận nuôi con
Hộp số: 1.2
nuôi, thẩm quyền đăng ký
Khó khăn khi xin trẻ em Việt Nam làm con nuôi
việc nuôi con nuôi... Tuy
Trước năm 1998, việc cho trẻ em mồ côi Việt Nam có
nhiên, Luật HNGĐ năm 1986
hoàn cảnh đặc biệt khó khăn đi làm con nuôi người
chưa có quy định cụ thể về
nước ngoài là những trường hợp hết sức hãn hữu với số
quan hệ hôn nhân gia đình có
lượng hàng năm có thể đếm trên đầu ngón tay.
yếu tố nước ngoài nói chung
Khi đó, ông Đại sứ Thuỵ Sỹ tại Việt Nam, một người
và quan hệ nuôi con nuôi có
sống độc thân, sau khi đi thăm một cơ sở nuôi dưỡng
yếu tố nước ngoài nói riêng,
trẻ em mồ côi, được biết một cháu bé trai và xin làm
mà dành thẩm quyền quy
con nuôi nhưng đã phải theo đuổi mất 2 năm mà không
có kết quả. Khi ông Đại sứ đến chào từ biệt Thủ tướng
Chính phủ cũng đã trình bày vấn đề này, nhưng khi lên
đường về nước vẫn chưa được giải quyết (Nghiêm
Xuân Tuệ, tham luận việc cho trẻ em VN làm con nuôi
người nước ngoài, hội thảo ngày 2/11/2001)
11
định những vấn đề này cho
Hội đồng Nhà nước (nay là
Chính phủ). Chính vì vậy,
mặc dù đã có những quy định chi tiết rõ ràng hơn so với trước đây nhưng việc giải
quyết cho trẻ em Việt Nam làm con nuôi người nước ngoài gặp không ít khó khăn
và bất cập (xem hộp số: 1.2) ví dụ :
- sự áp dụng và đường hướng giải quyết của các địa phương về vấn đề cho trẻ
em làm con nuôi người nước ngoài là rất khác nhau;
- do không quản lý và không quản lý chặt chẽ được nên hiện tượng cò mồi,
môi giới nhằm mục đích kiến lời bắt đầu xuất hiện;
- một số tổ chức nuôi con nuôi quốc tế muốn mở văn phòng tại Việt Nam
nhưng chưa có cơ sở pháp lý cho phép hoạt động.
Chính sự phát triển của xã hội đã khiến cho các nhà hoạch định chính sách cần
phải xem xét sửa đổi, bổ sung chính sách và pháp luật cho phù hợp và đáp ứng nhu
cầu của cuộc sống. Ngày 2 tháng 4 năm 1992 HĐBT (nay là Chính phủ) đã ban
hành Quyết định số 145/HĐBT quy định tạm thời về việc cho người nước ngoài
nhận con nuôi là trẻ em Việt Nam bị bỏ rơi, mồ côi, bị tàn tật ở các cơ sở nuôi
dưỡng do ngành lao động thương binh và xã hội quản lý. Theo đó, lần đầu tiên tại
Việt Nam có một văn bản pháp luật – mặc dù là tạm thời - quy định chi tiết trình tự,
thủ tục, đối tượng được nhận trẻ và cho trẻ em làm con nuôi người nước ngoài.
Trong văn bản này, một lần nữa quan điểm vì lợi ích của trẻ em luôn được đặt lên
hàng đầu và cũng là tư tưởng xuyên xuốt trong quá trình xây dựng chính sách, pháp
luật về nuôi con nuôi sau này.
Việc cho người nước ngoài nhận trẻ em Việt Nam bị mồ côi, bị bỏ rơi, bị tàn tật làm con
nuôi phải xuất phát từ tình cảm giữa người nuôi với trẻ được nhận làm con nuôi trong
quan hệ cha mẹ và con cái, bảo đảm trẻ được nuôi dưỡng, chăm sóc và giáo dục đầy đủ
(Điều 1, Quyết định tạm thời 145).
Cần phải khẳng định rằng Quyết định tạm thời 145 đã đặt viên gạch đầu tiên
cho việc hình thành chế định nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài, trên thực tế,
Quyết định này cũng đã đóng góp phần không nhỏ trong việc giải quyết tình hình
hhện tại, giúp cho rất nhiều trẻ em tìm được nơi nuôi dưỡng đầy đủ cả vật chất lẫn
tinh thần, giúp cho chúng có được mái ấm tình thương và được học hành. Tuy
12
nhiên, việc thực hiện quyết định này cũng để lại không ít những hiệu quả phức tạp,
tạo dư luận không tốt cả trong vào ngoài nước.
* Từ năm 1993 đến năm 2003
Từ những kết quả đạt được cũng như những tồn tại khi thực hiện Quyết định
tạm thời 145, ngày 2 tháng 12 năm 1993, HĐNN (nay là Chính phủ) đã ban hành
pháp lệnh HNGĐ giữa công dân Việt Nam với người nước ngoài. Pháp lệnh đã quy
định các điều kiện cụ thể đối với người nước ngoài nhận trẻ em Việt Nam làm con
nuôi, quy định nghĩa vụ của người) nuôi con nuôi phải cung cấp thông tin về tình
trạng phát triển của con nuôi; thẩm quyền quyết định cho con nuôi; thủ tục xin con
nuôi... Tiếp sau đó, ngày 30/11/1994 Chính phủ (CP) ban hành Nghị định số
184/CP quy định về thủ tục kết hôn, nhận con ngoài giá thú, nuôi con nuôi, nhận đỡ
đầu giữa công dân Việt Nam và người nước ngoài, đã tạo cơ sở pháp lý thống nhất
cho công tác giải quyết trẻ em làm con nuôi nước ngoài. Để hỗ trợ cho các địa
phương trong việc giải quyết cho trẻ em làm con nuôi người nước ngoài, Bộ Tư
pháp, Bộ Ngoại giao, Bộ Nội Vụ (nay là Bộ Công an) đã ban hành thông tư liên bộ
số 503/TT-LB ngày 25/5/1995 hướng dẫn chi tiết thi hành Nghị định 184/CP của
Chính phủ. Bên cạnh đó, Hội đồng Thẩm phán Toà án nhân dân tối cao ban hành
Nghị quyết số 01/NQ-HĐTP ngày 20 tháng 1 năm 1998 hướng dẫn áp dụng một số
quy định của Luật HNGĐ năm 1986, trong đó giải thích việc áp dụng đồng nhất chế
độ pháp lý của con nuôi như chế độ pháp lý của con đẻ, liên quan đến quyền thừa kế
của con nuôi.
Trong giai đoạn này việc xây dựng các văn bản quy phạm pháp luật của Việt
Nam trong lĩnh vực HNGĐ nói chung và vấn đề nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài
nói riêng đã đạt được những bước tiến dài. Từ năm 1993 đến năm 1995 Việt Nam
liên tục ban hành những văn bản pháp lý quan trọng về vấn đề nuôi con nuôi có yếu
tố nước ngoài. Có thể nói rằng, giai đoạn này đánh dấu sự hoàn thiện của chế định
nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài. Sự hoàn thiện và phát triển này bởi các lý do
sau :
13
- Xem thêm -
.PDF 
114 
16 
147 
