Tài liệu Cấu trúc mật độ và tỷ lệ thành phần các nhóm chân khớp bé (microarthropoda) ở đai cao của vườn quốc gia xuân sơn phú thọ

Trêng §HSP Hµ Néi 2 Kho¸ luËn tèt nghiÖp môc lôc Trang Lêi c¶m ¬n Lêi cam ®oan Danh môc b¶ng Danh môc biÓu ®å Danh môc h×nh + KÝ hiÖu viÕt t¾t Môc lôc Më ®Çu Ch¬ng 1. Tæng quan tµi liÖu 1.1. T×nh h×nh nghiªn cøu Ch©n khíp bÐ trªn thÕ giíi. 1.2. T×nh h×nh nghiªn cøu Ch©n khíp bÐ ë ViÖt Nam Ch¬ng 2. §èi tîng, thêi gian, ®Þa ®iÓm vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.1. §èi tîng nghiªn cøu 2.2. Thêi gian nghiªn cøu 2.3. §Þa ®iÓm nghiªn cøu 2.4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.4.1. Ph¬ng ph¸p lÊy mÉu ë thùc ®Þa 2.4.2. Ph¬ng ph¸p t¸ch läc mÉu ®éng vËt 2.4.3. Xö lý, ph©n tÝch mÉu vµ sè liÖu 2.5. Vµi nÐt vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn cña vïng nghiªn cøu 2.5.1. VÞ trÝ ®Þa lý, ®Þa h×nh, ®Êt ®ai 2.5.2. KhÝ hËu 2.5.3. Tµi nguyªn sinh vËt 2.5.4. §iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi §Æng ThÞ H¶i – Líp K32B Sinh 1 4 4 5 11 11 11 11 11 11 12 13 14 14 14 15 15 1 Ch¬ng 3. KÕt qu¶ nghiªn cøu 3.1. CÊu tróc mËt ®é vµ tû lÖ thµnh phÇn cña quÇn x· Ch©n khíp bÐ theo tÇng ph©n bè ë ®ai cao 300- 600m 3.1.1. CÊu tróc mËt ®é vµ tû lÖ thµnh phÇn cña quÇn x· Ch©n khíp bÐ 3.1.2. CÊu tróc mËt ®é vµ tû lÖ thµnh phÇn c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c 3.2. CÊu tróc mËt ®é vµ tû lÖ thµnh phÇn cña quÇn x· Ch©n khíp bÐ theo tÇng ph©n bè ë ®ai cao 600-1000m 3.2.1. CÊu tróc mËt ®é vµ tû lÖ thµnh phÇn cña quÇn x· Ch©n khíp bÐ 3.2.2. CÊu tróc mËt ®é vµ tû lÖ thµnh phÇn c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c 3.3. CÊu tróc mËt ®é vµ tû lÖ thµnh phÇn cña quÇn x· Ch©n khíp bÐ theo tÇng ph©n bè ë ®ai cao 1000-1600m 3.3.1. CÊu tróc mËt ®é vµ tû lÖ thµnh phÇn cña quÇn x· Ch©n khíp bÐ 3.3.2. CÊu tróc mËt ®é vµ tû lÖ thµnh phÇn c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c Ch¬ng 4. KÕt luËn vµ kiÕn nghÞ 4.1. KÕt luËn 4.2. KiÕn nghÞ 17 17 17 20 26 26 29 35 35 38 Tµi liÖu tham kh¶o 44 44 45 46 Phô lôc ¶nh 48 §Æng ThÞ H¶i – Líp K32B Sinh 2 Lêi c¶m ¬n §Ó hoµn thµnh b¶n luËn v¨n nµy t«i ®· nhËn ®îc sù gióp ®ì, ®éng viªn vµ t¹o ®iÒu kiÖn cña: ● C¸c thÇy c« trong khoa Sinh - KT NN, Trêng §¹i häc S ph¹m Hµ Néi 2 ● Phßng thÝ nghiÖm ®éng vËt häc, Trêng §¹i häc S ph¹m Hµ Néi 2. ● C¸c c¸n bé thuéc tr¹m KiÓm l©m vên Quèc gia Xu©n S¬n. ● ChÝnh quyÒn vµ nh©n d©n x· Xu©n S¬n, huyÖn Thanh S¬n, Phó Thä. ● NCS. §µo Duy Trinh, c¸c anh chÞ K31CN Sinh vµ c¸c b¹n sinh viªn K32, K33 trong nhãm nghiªn cøu ®éng vËt ®Êt khoa Sinh- KTNN, trêng §¹i häc S ph¹m Hµ Néi 2. §Æc biÖt víi tÊm lßng biÕt ¬n s©u s¾c, t«i xin tr©n träng c¶m ¬n NCS. §µo Duy Trinh ®· tËn t×nh híng dÉn t«i trong suèt qu¸ tr×nh hoµn thµnh c«ng tr×nh nghiªn cøu nµy. Cuèi cïng t«i xin c¶m ¬n tÊt c¶ ngêi th©n, b¹n bÌ, ®· lu«n gióp ®ì, ®éng viªn vµ khÝch lÖ ®Ó t«i vît qua nh÷ng khã kh¨n, hoµn thµnh b¶n luËn v¨n nµy. Hµ Néi, th¸ng 05 n¨m 2010 §Æng ThÞ H¶i §Æng ThÞ H¶i – Líp K32B Sinh 3 Lêi cam ®oan T«i xin cam ®oan: §©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu cña riªng t«i. TÊt c¶ c¸c sè liÖu vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu trong luËn v¨n nµy lµ trung thùc vµ cha ®îc ai c«ng bè hay sö dông ®Ó b¶o vÖ mét häc vÞ nµo tõ tríc ®Õn nay. Mäi sù gióp ®ì cho viÖc thùc hiÖn ®Òu ®· ®îc c¶m ¬n. C¸c th«ng tin trÝch dÉn trong luËn v¨n ®Òu ®· ®îc ghi râ nguån gèc. Hµ Néi, th¸ng 05 n¨m 2010 Sinh viªn §Æng ThÞ H¶i §Æng ThÞ H¶i – Líp K32B Sinh 4 DANH MôC BIÓU §å BiÓu ®å 1. CÊu tróc mËt ®é cña quÇn x· Ch©n khíp bÐ ë ®ai cao 300 600m. BiÓu ®å 2. Tû lÖ thµnh phÇn cña quÇn x· Ch©n khíp bÐ ë ®ai cao 300 600m. BiÓu ®å 3. CÊu tróc mËt ®é c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c ë ®ai cao 300 - 600m. BiÓu ®å 4. Tû lÖ thµnh phÇn c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c cña tÇng rªu ë ®ai cao 300 600m. BiÓu ®å 5. Tû lÖ thµnh ph©n c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c cña tÇng th¶m l¸ ë ®ai cao 300 - 600m. BiÓu ®å 6. Tû lÖ thµnh ph©n c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c cña tÇng ®Êt ë ®ai cao 300 600m. BiÓu ®å 7. CÊu tróc mËt ®é cña quÇn x· Ch©n khíp bÐ ë ®ai cao 600 1000m. BiÓu ®å 8. Tû lÖ thµnh phÇn cña quÇn x· Ch©n khíp bÐ ë ®ai cao 600 1000m. BiÓu ®å 9. CÊu tróc mËt ®é c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c ë ®ai cao 600 - 1000m. BiÓu ®å 10. Tû lÖ thµnh phÇn c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c cña tÇng rªu ë ®ai cao 600 1000m. BiÓu ®å 11. Tû lÖ thµnh phÇn c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c cña tÇng th¶m l¸ ë ®ai cao 600 - 1000m. BiÓu ®å 12. Tû lÖ thµnh phÇn c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c cña tÇng ®Êt ë ®ai cao 600 1000m. Trang 19 19 24 24 25 25 28 28 33 33 34 34 §Æng ThÞ H¶i – Líp K32B Sinh 5 BiÓu ®å 13. CÊu tróc mËt ®é cña quÇn x· Ch©n khíp bÐ ë ®ai cao 1000 -1600m. BiÓu ®å 14. Tû lÖ thµnh phÇn cña quÇn x· Ch©n khíp bÐ ë ®ai cao 1000- 1600m. BiÓu ®å 15. CÊu tróc mËt ®é c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c ë ®ai cao 1000- 1600m. BiÓu ®å 16. Tû lÖ thµnh phÇn c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c cña tÇng rªu ë ®ai cao 1000- 1600m. BiÓu ®å 17. Tû lÖ thµnh phÇn c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c cña tÇng th¶m l¸ ë ®ai cao 1000- 1600m. BiÓu ®å 18. Tû lÖ thµnh phÇn c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c cña tÇng ®Êt ë ®ai cao 1000- 1600m. §Æng ThÞ H¶i – Líp K32B Sinh 37 37 42 42 43 43 6 Danh môc b¶ng B¶ng 1. Sè lîng vµ tû lÖ thµnh phÇn cña quÇn x· Ch©n khíp bÐ theo tÇng ph©n bè ®ai cao 300 – 600m. B¶ng 2. CÊu tróc mËt ®é vµ tû lÖ thµnh phÇn c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c ë ®ai cao 300 – 600m. B¶ng 3. CÊu tróc mËt ®é vµ tû lÖ thµnh phÇn cña quÇn x· Ch©n khíp bÐ theo tÇng ph©n bè ë ®ai cao 600 – 1000m. B¶ng 4. CÊu tróc mËt ®é vµ tû lÖ thµnh phÇn c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c ë ®ai cao 300 – 600m. B¶ng 5. CÊu tróc mËt ®é vµ tû lÖ thµnh phÇn cña quÇn x· Ch©n khíp bÐ theo tÇng ph©n bè ë ®ai cao 1000 – 1600m. B¶ng 6. CÊu tróc thµnh phÇn c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c ë ®ai cao 1000 – 1600m Trang 18 23 27 32 36 41 §Æng ThÞ H¶i – Líp K32B Sinh 7 DANH MôC H×NH Hình 1. Vên Quèc gia Xu©n S¬n, Phó Thä 16 kÝ hiÖu viÕt t¾t Oribatei :O Gamasina :G Uropodina :U Acarina kh¸c : A# Poduromorpha : P Entomobryomorpha: E Symphypleona :S Ch©n ®Òu NhiÒu ch©n NhÖn : C® : Nc :N §Æng ThÞ H¶i – Líp K32B Sinh 8 më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi ThÕ giíi sinh vËt rÊt ®a d¹ng vµ phong phó, chóng bao gåm ®¹i diÖn cña hÇu hÕt c¸c ngµnh ®éng vËt kh«ng x¬ng sèng, tõ ®¬n bµo tíi ®a bµo vµ ®¹i diÖn cña mét sè líp ®éng vËt cã x¬ng sèng,... v.v. §éng vËt sèng trong ®Êt cã sè lîng vµ sinh khèi lín, chiÕm h¬n 90% tæng sinh khèi sinh vËt c¹n vµ 50% tæng sè loµi ®éng vËt trªn tr¸i ®Êt. §éng vËt ®Êt cã vai trß quan träng trong tù nhiªn, lµ thµnh phÇn kh«ng thÓ thay thÕ trong c¸c qu¸ tr×nh sinh häc x¶y ra trong ®Êt vµ trong sinh quyÓn nãi chung.ViÖc nghiªn cøu sinh vËt ®Êt cã ý nghÜa quan träng ®èi víi viÖc t×m hiÓu c¸c ®Æc tÝnh sinh häc cña ®Êt vµ sù ®a d¹ng cña thÕ giíi sinh vËt nãi chung v×: Nhãm ®éng vËt ®Êt tham gia vµo mäi chu tr×nh tù nhiªn vµ quyÕt ®Þnh nhiÒu ho¹t tÝnh sinh häc cña m«i trêng n¬i chóng sèng. Chóng cã quan hÖ mËt thiÕt ®Õn c¸c qu¸ tr×nh t¹o ®Êt vµ lµm gia t¨ng ®é ph×, c¶i t¹o vµ b¶o vÖ m«i trêng ®Êt. Nhãm ®éng vËt ®Êt chiÕm h¬n 90% tæng sinh lîng hÖ sinh vËt ë c¹n vµ h¬n 50% tæng sè sinh vËt ®Êt trªn tr¸i ®Êt nªn chóng lµ thµnh phÇn quan träng t¹o nªn tÝnh ®a d¹ng cña sinh giíi. §Êt lµ m«i trêng nu«i dìng vµ ph¸t t¸n cña nhiÒu nhãm kÝ sinh trïng vµ nguån bÖnh v× thÕ nhiÒu ®éng vËt ®Êt cã vai trß nh vect¬ lan truyÒn hay yÕu tè ng¨n chÆn sù l©y lan cña chóng qua m«i trêng nµy. Trong thµnh phÇn hÖ ®éng vËt kh«ng x¬ng sèng ë ®Êt, nhãm Ch©n khíp bÐ (Microarthopoda) víi kÝch thíc c¬ thÓ nhá bÐ (tõ 0,1- 0,2 ®Õn 2-3 cm) thêng chiÕm u thÕ vÒ sè lîng so víi c¸c nhãm kh¸c. Hai ®¹i diÖn chÝnh cña nhãm nµy lµ: Ve bÐt (Acarina) vµ Bä nh¶y (Collembola). Ngoµi ra, víi sè lîng ®¸ng kÓ, cßn cã ®¹i diÖn thuéc nhãm ®éng vËt kh«ng x¬ng sèng kh¸c nh: NhiÒu ch©n (Myriapoda), §u«i nguyªn thuû…chóng tham gia tÝch cùc vµo qu¸ tr×nh sinh häc ®Êt, qu¸ tr×nh vËn chuyÓn n¨ng lîng vµ vËt chÊt, trong qu¸ tr×nh lµm s¹ch ®Êt khái c¸c « nhiÔm chÊt th¶i (h÷u c¬, v« c¬), chÊt phãng x¹ [6]. NhiÒu thùc nghiÖm ®· chøng minh r»ng Microarthropoda lµ nh÷ng ®éng vËt rÊt nh¹y c¶m víi sù thay ®æi cña c¸c yÕu tè m«i trêng nh: nhiÖt ®é, pH, hµm lîng c¸c chÊt kho¸ng, lîng mïn, ®Æc ®iÓm cÊu t¹o ®Êt [10]. Nh vËy, trong hÖ ®éng vËt ®Êt, Ch©n khíp bÐ lµ nhãm cã vai trß quan träng. Chóng kh«ng nh÷ng tham gia vµo vßng tuÇn hoµn vËt chÊt, cã vai trß nh mét yÕu tè chØ thÞ sinh häc m«i trêng vµ chØ thÞ nhiÒu ®Æc tÝnh còng nh tÝnh chÊt lý ho¸ cña m«i trêng ®Êt mµ cßn lµm t¨ng tÝnh ®a d¹ng sinh häc cña giíi sinh vËt. Tõ nh÷ng nhËn xÐt vÒ vai trß, tÇm quan träng cña nhãm ®éng vËt Ch©n khíp bÐ trong khoa häc vµ øng dông thùc tiÔn, chóng t«i ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu vÒ quÇn x· ®éng vËt Ch©n khíp bÐ. Vên Quèc gia Xu©n S¬n lµ mét trong nh÷ng khu vùc cßn gi÷ ®îc c¸c hÖ sinh th¸i rõng tù nhiªn ë tr¹ng th¸i b¶o tån, cßn nhiÒu nÐt hoang s¬, Ýt bÞ sù t¸c ®éng cña con ngêi. Tuy ®· cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ khu hÖ ®éng thùc vËt (thó, chim, bß s¸t, lìng c, hÖ thùc vËt…) nhng cã rÊt Ýt c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ®éng vËt ®Êt ë khu vùc nµy.ViÖc nghiªn cøu ®Çy ®ñ c¸c nhãm ®éng vËt (trong ®ã cã ®éng vËt ®Êt) gãp phÇn cung cÊp nh÷ng d÷ liÖu khoa häc, phôc vô cho c«ng t¸c dù b¸o, kiÓm so¸t, qu¶n lý vµ khai th¸c bÒn v÷ng tµi nguyªn m«i trêng ®Êt. Víi tÊt c¶ c¸c lý do trªn, t«i ®· chän ®Ò tµi: “CÊu tróc mËt ®é vµ tû lÖ thµnh phÇn c¸c nhãm Ch©n khíp bÐ (Microarthropoda) ë ®ai cao cña Vên Quèc gia Xu©n S¬n - Phó Thä”. 2. Môc ®Ých cña ®Ò tµi Bíc ®Çu nghiªn cøu ®Æc ®iÓm cÊu tróc mËt ®é vµ tû lÖ thµnh phÇn cña quÇn x· Ch©n khíp bÐ, c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola, Microarthropoda kh¸c theo c¸c tÇng ph©n bè ë sinh c¶nh rõng tù nhiªn vên Quèc gia Xu©n S¬n, Phó Thä. Bíc ®Çu lµm quen víi nghiªn cøu khoa häc, x©y dùng lßng say mª häc tËp, lµm tiÒn ®Ò cho phôc vô gi¶ng d¹y vµ nghiªn cøu sau nµy. 3. Néi dung cña ®Ò tµi LËp b¶ng sè lîng, thµnh phÇn % c¸c nhãm cña quÇn x· Ch©n khíp bÐ (bao gåm: Acarina, Collembola vµ Microarthropoda kh¸c). LËp b¶ng sè lîng, thµnh phÇn % c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola vµ Microarthropoda kh¸c. NhËn xÐt vÒ sù ph©n bè cña quÇn x· Ch©n khíp bÐ vµ c¸c nhãm ph©n lo¹i cña Acarina, Collembola vµ Microarthropoda kh¸c theo c¸c tÇng ph©n bè ë c¸c ®ai cao kh¸c nhau. CH¬ng 1. Tæng quan tµi liÖu 1.1. T×nh h×nh nghiªn cøu Ch©n khíp bÐ trªn thÕ giíi. Vµo nh÷ng n¨m 40-50 cña thÕ kû XX, mét bé m«n khoa häc sinh häc míi, khoa häc sinh th¸i ®Êt ®îc h×nh thµnh nh mét chuyªn ngµnh khoa häc riªng. Sinh th¸i ®Êt lµ bé m«n khoa häc nghiªn cøu c¸c nhãm sinh vËt sèng trong ®Êt cïng víi c¸c ho¹t ®éng vµ sù t¬ng hç cña chóng, n»m trong mèi liªn quan chÆt chÏ víi m«i trêng sèng. Khoa häc vÒ sinh th¸i ®Êt ngµy cµng ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ ®· thu hót ®îc sù quan t©m cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu thuéc c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau. ViÖc nghiªn cøu sinh vËt ®Êt gióp ta cã thªm nh÷ng hiÓu biÕt vÒ t¸c dông cña chóng ®èi víi m«i trêng ®Êt th«ng qua ho¹t ®éng cña chóng. §Æc biÖt trong cÊu tróc hÖ ®éng vËt ®Êt th× nhãm ®éng vËt Ch©n khíp bÐ (Microarthropoda) lµ nhãm cã vai trß rÊt quan träng cã thÓ lµ chØ thÞ sinh häc cña m«i trêng ®Êt nªn chóng ngµy cµng ®îc quan t©m nghiªn cøu. Microarthropoda víi 2 ®¹i diÖn chñ yÕu lµ: Ve bÐt vµ Bä nh¶y còng nh c¸c ®éng vËt ®Êt kh¸c ®· ®îc biÕt ®Õn tõ l©u, c¸ch ®©y hµng tr¨m n¨m. Tuy nhiªn, nh÷ng bíc ®Çu nghiªn cøu vÒ chóng vÉn cßn lÎ tÎ, chØ ph¸t triÓn m¹nh trong vµi chôc n¨m gÇn ®©y. Tiªu biÓu lµ hai c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ khu hÖ Bä nh¶y ®· ®îc coi lµ c¬ b¶n vµ ®Çy ®ñ nhÊt lµ “ Khu hÖ Bä nh¶y ë Ch©u ¢u” cña Gisin, 1960 vµ “ Bä nh¶y Ba Lan trong mèi liªn hÖ víi khu Bä nh¶y thÕ giíi” cña Stach, 19471963 [6]. Kh«ng chØ dõng l¹i ë c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ph©n lo¹i häc Collembola mµ cßn rÊt nhiÒu c¸c t¸c gi¶ ®i s©u nghiªn cøu vÒ sinh th¸i häc, sinh häc cña Collembola hay ¶nh hëng cña m«i trêng lªn Collembola. §Æc biÖt hiÖn nay, khi c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp, ph¸t triÓn m¹nh m«i trêng cµng bÞ « nhiÔm bëi c¸c chÊt th¶i c«ng nghiÖp, cã chøa kim lo¹i nÆng, hay thuèc trõ §Æng ThÞ H¶i – Líp K32B Sinh 4 s©u, thuèc diÖt cá, ph©n v« c¬... th× chØ cã mét sè Ýt loµi cã kh¶ n¨ng tån t¹i ®îc [13], [14]. Khi nghiªn cøu vÒ vai trß ph©n huû th¶m vôn thùc vËt cña Bä nh¶y, Simonov (1984) ®· chøng minh sù tham gia cña Collembola trong ph©n huû l¸ rông ë ®iÒu kiÖn thÝ nghiÖm ®· lµm t¨ng cao chÊt lîng cña mïn [1]. NhiÒu t¸c gi¶ Edwards, Heath, 1963; Witcamp, Grossky, 1966, Cykaskenly, 1978, ®· x¸c nhËn r»ng: Tèc ®é ph©n huû x¸c vôn thùc vËt cã thÓ ®¹t tíi hµng chôc phÇn tr¨m, tøc lµ cao h¬n mét Ýt sù ®ãng gãp riªng cña Collembola vµo hÖ thèng n¨ng lîng nhê ¶nh hëng cña chóng th«ng qua c¸c qu¸ tr×nh ph©n huû vi sinh vËt [8], [10]. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, cã nhiÒu héi nghÞ khoa häc Quèc tÕ (Héi nghÞ Quèc tÕ vÒ ®éng vËt ®Êt häp t¹i Aske Budejovice, th¸ng 7 n¨m 1990; Héi nghÞ Quèc tÕ vÒ ®éng vËt ®Êt lÇn thø 11, t¹i Jyvaskyla- PhÇn Lan th¸ng 8 n¨m 1992…), nhiÒu t¹p chÝ chuyªn ngµnh c«ng bè vµ ®¨ng kh¸ nhiÒu c¸c b¸o c¸o vÒ c¸c nhãm Ch©n khíp bÐ (Collembola, Acarina…), chñ yÕu khai th¸c theo híng sö dông chóng nh nh÷ng chØ thÞ sinh häc cËp nhËt trong vÊn ®Ò kh«i phôc vµ b¶o vÖ ®é ph× nhiªu cña ®Êt, kiÓm so¸t vµ b¶o vÖ m«i trêng ®Êt, ng¨n chÆn sù ph¸ ho¹i bëi c¸c ho¹t ®éng nh©n t¸c díi mäi h×nh thøc kh¸c nhau, hoÆc sö dông chóng nh mét trong nh÷ng t¸c nh©n sinh häc, c¶i t¹o n©ng cao chÊt lîng m«i trêng ®Êt [6]. Cã thÓ thÊy lÞch sö nghiªn cøu Microarthropoda ®· cã tõ rÊt l©u trªn thÕ giíi vµ ®îc nghiªn cøu mét c¸ch cã hÖ thèng c¶ vÒ khu hÖ, sinh häc sinh th¸i vµ vai trß chØ thÞ. Nhng ë ViÖt Nam th× híng nghiªn cøu vÒ nhãm nµy míi chØ b¾t ®Çu trong thêi gian gÇn ®©y. 1.2. T×nh h×nh nghiªn cøu Ch©n khíp bÐ ë ViÖt Nam Trªn thÕ giíi Microathropoda ®îc nghiªn cøu tõ rÊt sím nhng ë ViÖt Nam míi b¾t ®Çu nghiªn cøu tõ nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kØ XX, ban ®Çu chØ lµ nh÷ng nghiªn cøu lÎ tÎ cña c¸c t¸c gi¶ níc ngoµi khi kÕt hîp víi c¸c nhãm sinh vËt kh¸c. Sau nµy chóng ®îc nghiªn cøu kÜ vµ cã quy m« ë nhiÒu sinh c¶nh kh¸c nhau bëi nhãm nghiªn cøu cña Vò Quang M¹nh, NguyÔn TrÝ TiÕn, V¬ng ThÞ Hoµ, §µo Duy Trinh, NguyÔn ThÞ Thu Anh… c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu nµy ®îc tiÕn hµnh trªn c¸c khu vùc tr¶i dµi kh¾p tõ B¾c vµo Nam. C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ trªn ®· ®îc c«ng bè ë mét sè héi nghÞ, héi th¶o trong níc vµ quèc tÕ còng nh trªn c¸c t¹p chÝ chuyªn ngµnh [1], [4], [8], [9], [13]. C«ng tr×nh ®Çu tiªn lµ cña Dennis vµ Delamare- Debouttelville c«ng bè n¨m 1948, ®· m« t¶ mét sè loµi Collembola thu thËp ë §µ N½ng, Nha Trang, T©y Nguyªn [9]. Cïng n¨m ®ã, Dennis ®· ®a ra danh s¸ch 17 loµi Collembola ë ViÖt Nam do Dawidoff thu thËp ë c¸c ®Þa ph¬ng: VÜnh Phóc, §¾c l¾c, §µ L¹t, §µ N½ng… TiÕp theo ®ã lµ c«ng tr×nh Bä nh¶y ë SaPa cña Stach (1965) «ng ®· ®a ra danh s¸ch gåm 30 loµi thuéc 9 hä, 22 gièng trong ®ã cã 20 loµi míi cho khu hÖ ViÖt Nam vµ 10 loµi míi cho khoa häc. DÉn liÖu nµy ®îc c«ng bè trong c«ng tr×nh “Mét vµi loµi Collembola ë B¾c ViÖt Nam” in b»ng TiÕng Anh. Zir« Yosii- nhµ ph©n lo¹i häc ngêi NhËt B¶n, khi nghiªn cøu khu hÖ Collembola ë mét sè níc vïng §«ng Nam ¸ (In®onexia, Singapo..) còng ®· ®Ò cËp ®Õn mét vµi loµi cã ph©n bè ë ViÖt Nam [9]. Tríc n¨m 1975, khu hÖ Oribatei ViÖt Nam ®· ®îc c¸c t¸c gi¶ níc ngoµi nghiªn cøu. Nhng chØ ë møc ®é c¸c th«ng b¸o t¶n m¹n vÒ loµi míi, thµnh phÇn loµi ë tõng khu vùc nhÊt ®Þnh [5], [9] chø cha ®¸nh gi¸ ®îc vai trß cña chóng nh mét thµnh phÇn kh«ng thÓ thiÕu trong cÊu tróc dinh dìng vµ chu tr×nh lu©n chuyÓn vËt chÊt cña c¸c quÇn l¹c sinh vËt c¹n. Tõ n¨m 1975, c¸c nhµ nghiªn cøu vÒ nhãm Microarthropoda vµ c¸c nhãm ®éng vËt kh«ng x¬ng sèng kh¸c ë ®Êt míi b¾t ®Çu ®îc c¸c t¸c gi¶ ViÖt Nam tiÕn hµnh kh¸ ®ång bé, trªn mét sè ®Þa ®iÓm cña ®Êt níc. §Æc biÖt trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®îc thùc hiÖn tËp trung chñ yÕu vµo mét sè vên Quèc Gia (VQG), khu b¶o tån thiªn nhiªn (KBTTN) hoÆc mét sè vïng miÒn, khu vùc kh¸c nhau, tr¶i dµi tõ B¾c ®Õn Nam nh: VQG Tam §¶o, VQG C¸t Tiªn (2002 – 2004), VQG C¸t Bµ (2005 -2006), VQG Ba BÓ (2002), KBTTN Na Hang, Tuyªn Quang (2002 -2003), KBTTN §akrong, Qu¶ng TrÞ (2002- 2003), KBTTN Thîng TiÕn, Hßa B×nh (2005), khu vùc miÒn Trung.... MÆc dï thêi gian nghiªn cøu cha nhiÒu, nhng ®Õn nay ®· thu ®îc nh÷ng kÕt qu¶ ®¸ng chó ý. Cã thÓ kÓ ®Õn mét sè c«ng tr×nh luËn v¨n Th¹c sÜ, luËn ¸n TiÕn sÜ khoa häc vµ TiÕn sÜ chuyªn ngµnh nh: §Çu tiªn lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Vò Quang M¹nh (1980) vÒ thµnh phÇn, ph©n bè vµ sè lîng cña c¸c nhãm Microarthropoda ë mét sè kiÓu hÖ sinh th¸i ®ång b»ng S«ng Hång vµ rõng nhiÖt ®íi. Trong c«ng tr×nh nµy t¸c gi¶ còng ®· nghiªn cøu vÒ ¶nh hëng cña mét sè nh©n tè tù nhiªn chÝnh ®· ¶nh hëng tíi sù ph©n bè vµ sù biÕn ®éng sè lîng cña hai nhãm Acarina vµ Collembola ë ®Êt . TiÕp theo lµ hµng lo¹t c¸c nghiªn cøu cña nhiÒu t¸c gi¶ nh»m ®Ò xuÊt ph¬ng ph¸p nghiªn cøu, x¸c ®Þnh mËt ®é, thµnh phÇn loµi, khu hÖ (chñ yÕu lµ nhãm Acarina vµ Collembola) ë mét sè vïng ®Þa lý, lo¹i ®Êt vµ kiÓu hÖ sinh th¸i cña ViÖt Nam. N¨m 1989, Vò Quang M¹nh nghiªn cøu thµnh phÇn loµi, quy luËt ph©n bè, sè lîng c¸ thÓ vµ sù ¶nh hëng cña mét sè yÕu tè tù nhiªn vµ nh©n t¸c chÝnh tíi c¬ chÕ h×nh thµnh cÊu tróc c¸c quÇn l¹c Oribatei ë miÒn B¾c ViÖt Nam vµ ®· x¸c ®Þnh ®îc 73 loµi Oribatei trong ®ã cã 7 loµi míi cho khoa häc, 53 loµi míi cho khu hÖ Oribatei ViÖt Nam [11]. N¨m 1990, Vò Quang M¹nh ®· tæng kÕt tÊt c¶ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ Ch©n khíp bÐ ë ViÖt Nam cho tíi thêi ®iÓm ®ã. T¸c gi¶ ®· ®a ra nh÷ng kÕt luËn vÒ thµnh phÇn, ®Æc ®iÓm ph©n bè vµ sè lîng Ch©n khíp bÐ, nªu mét sè quy luËt sinh th¸i quyÕt ®Þnh sù h×nh thµnh cÊu tróc ®Þnh tÝnh vµ cÊu tróc ®Þnh lîng cña quÇn x· Oribatei ë ®Êt. T¸c gi¶ cßn dÉn ra mét danh s¸ch 117 loµi Oribatei ®· biÕt ë ViÖt Nam, cïng víi c¸c ®Æc ®iÓm ph©n bè cña chóng theo vïng ®Þa lý, theo lo¹i ®Êt vµ theo hÖ sinh th¸i [5]. Vò Quang M¹nh, V¬ng ThÞ Hoµ (1995) ®· giíi thiÖu danh s¸ch 146 loµi vµ ph©n loµi Oribatei ë ViÖt Nam vµ ph©n tÝch ®Æc ®iÓm thµnh phÇn loµi cña chóng [7]. N¨m 2002: Vò Quang M¹nh, V¬ng ThÞ Hoµ cã nhËn xÐt cÊu tróc quÇn x· Ve Gi¸p ë hÖ sinh th¸i ®Êt cã liªn quan râ rÖt víi sù suy gi¶m cña c©y gç rõng. Nã cã thÓ ®îc xem xÐt vµ ®¸nh gi¸ nh mét ®Æc ®iÓn sinh häc, chØ thÞ qu¸ tr×nh diÔn thÕ cña th¶m rõng Tam §¶o nãi riªng vµ cña ViÖt Nam nãi chung . Cïng víi nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ Acarina, c¸c nghiªn cøu vÒ Collembola còng ®îc thùc hiÖn. N¨m 1995, c«ng tr×nh “Mét sè ®Æc ®iÓm cÊu tróc cña Bä nh¶y (Collembola) ë c¸c hÖ sinh th¸i B¾c ViÖt Nam” lµ sù tæng kÕt kÕt qu¶ nghiªn cøu ®ång bé c¶ vÒ khu hÖ sinh th¸i Bä nh¶y trong thêi gian gÇn 15 n¨m cña NguyÔn TrÝ TiÕn ®· hoµn thµnh. Trong thêi gian 1995 – 2005, NguyÔn TrÝ TiÕn ®· m« t¶ vµ c«ng bè 28 loµi Bä nh¶y míi cho khoa häc, bæ sung hµng tr¨m loµi cho khu hÖ Bä nh¶y ViÖt Nam. §ång thêi, ph©n tÝch c¸c ®Æc ®iÓm sinh th¸i vµ ph©n bè cña Bä nh¶y theo d¶i ®é cao, theo lo¹i ®Êt, theo kiÓu hÖ sinh th¸i, lËp b¶ng ph©n lo¹i 4 nhãm Bä nh¶y. Ph©n tÝch mèi quan hÖ cña Bä nh¶y víi c¸c nhãm ®éng vËt kh«ng x¬ng sèng kh¸c ë ®Êt, t¸c gi¶ ®· sö dông Collembola nh mét c«ng cô kiÓm tra sinh th¸i khi ®¸nh gi¸ chÊt lîng ®Êt vµ nh chØ thÞ sinh häc tèt ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é t¸c ®éng cña con ngêi ®Õn m«i trêng ®Êt vµ møc ®é « nhiÔm ®Êt bëi c¸c yÕu tè ngo¹i c¶nh [11]. §ång thêi víi viÖc nghiªn cøu ph©n lo¹i Ve bÐt, Bä nh¶y, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, còng ®· cã nhiÒu t¸c gi¶ tËp trung nghiªn cøu ®Æc ®iÓm sinh th¸i häc vµ vai trß chØ thÞ cña Ch©n khíp bÐ. Cô thÓ: VÒ vai trß chØ thÞ sinh häc cña Ch©n khíp bÐ th× bíc ®Çu ®· nghiªn cøu ¶nh hëng cña mét sè yÕu tè nh: pH, chÊt ®éc §ioxin, mét sè ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt sö dông trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, ph©n bãn h÷u c¬, mét sè ph¬ng thøc canh t¸c, sö dông ®Êt, líp th¶m phñ thùc vËt...[3], [4], [12], [13], [14],... Trªn c¬ së ph©n tÝch c¸c ph¶n øng cña Bä nh¶y, thÓ hiÖn qua sù biÕn ®æi c¸c gi¸ trÞ chØ sè ®Þnh lîng: Thµnh phÇn vµ sè lîng loµi, tØ lÖ c¸c nhãm u thÕ ®é phong phó vµ chØ sè ®a d¹ng, chØ sè ®ång ®Òu, chØ sè t¬ng ®ång vÒ thµnh phÇn loµi ... c¸c t¸c gi¶ ®· ®a ra nh÷ng nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ vÒ nguyªn nh©n vµ møc ®é ¶nh hëng cña yÕu tè m«i trêng ®Õn Bä nh¶y ®Õn chÊt lîng ®Êt n¬i nghiªn cøu vµ ®Ò xuÊt viÖc sö dông Bä nh¶y nh mét c«ng cô kiÓm tra sinh th¸i khi ®¸nh gi¸ chÊt lîng ®Êt n¬i nghiªn cøu vµ nh chØ thÞ sinh häc nh¹y c¶m ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é t¸c ®éng cña con ngêi ®Õn m«i trêng ®Êt níc, t×nh tr¹ng « nhiÔm, tho¸i ho¸ ®Êt bëi c¸c yÕu tè ngo¹i c¶nh [11]. N¨m 2005, V¬ng ThÞ Hoµ vµ c¸c céng sù ®· nghiªn cøu ¶nh hëng cña mét sè thuèc sö dông trong n«ng nghiÖp nh: Shachong Shuang 200SL, Butavi 60EC lªn cÊu tróc quÇn x· ®éng vËt Ch©n khíp bÐ Microarthropoda ®· cho thÊy: chØ víi 50ml céng víi kho¶ng 10 -20 lÝt níc còng g©y ¶nh hëng rÊt nhiÒu tíi sè lîng cña nhãm Microarthropoda. §ång thêi cho thÊy trong ®iÒu kiÖn thêi tiÕt kh¸c nhau, kÓ c¶ t¸c ®éng cña hai lo¹i thuèc trªn th× nhãm Oribatei lu«n chiÕm tû lÖ cao nhÊt trong cÊu tróc cña nhãm Microarthropoda. N¨m 2006, Vò Quang M¹nh, §µo Duy Trinh ®· nghiªn cøu Ve gi¸p trong cÊu tróc cña nhãm Ch©n khíp bÐ Microarthropoda ë c¸c ®ai cao ®Þa lý cña Vên Quèc gia Xu©n S¬n, Phó Thä, kÕt qu¶ cho thÊy: ¶nh hëng cña thêi tiÕt lªn sù ph©n bè cña nhãm Microarthropoda theo tÇng lµ rÊt cao vµ ph¸t hiÖn ®îc 8 hä [8]. VÉn cßn nhiÒu c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu, c¸c b¸o c¸o khoa häc vÒ Microarthropoda ®ang vµ ®· ®îc thùc hiÖn vµ ®¹t ®îc nh÷ng kÕt qu¶ ®¸ng chó ý. Tuy nhiªn, nh÷ng kÕt qu¶ ®· ®¹t ®îc míi chØ lµ nh÷ng kÕt qu¶ bíc ®Çu mang tÝnh chÊt th¨m dß ®Þnh híng, vÉn cßn nhiÒu h¹n chÕ vµ nhiÒu ®iÒu cha biÕt ®Õn. §Ó thùc sù hiÓu ®îc mét c¸ch thÊu ®¸o ý nghÜa vai trß cña Microarthropoda trong m«i trêng ®Êt vµ khai th¸c nh÷ng mÆt tÝch cùc cña chóng ®Ó øng dông vµo thùc tiÔn, phôc vô con ngêi th× cßn ph¶i tÝch cùc ®Èy m¹nh viÖc nghiªn cøu chóng trong t¬ng lai. Ch¬ng 2. §èi tîng, thêi gian, ®Þa ®iÓm vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.1. §èi tîng nghiªn cøu Ch©n khíp bÐ thuéc ngµnh Ch©n khíp (Arthropoda) sèng trong m«i trêng ®Êt, víi c¸c ®¹i diÖn chÝnh: Acarina thuéc líp H×nh nhÖn (Arachnida), Collembola thuéc ph©n líp Kh«ng c¸nh nguyªn thuû (Apterygota) vµ mét sè Ch©n khíp bÐ kh¸c: NhiÒu ch©n (Myriapoda), Ch©n ®Òu (Isopoda), NhÖn (Aranei), C«n trïng vµ Êu trïng c«n trïng (Insecta, Larva)…(Theo Th¸i TrÇn B¸i, 1998) [3]. 2.2. Thêi gian nghiªn cøu Thu mÉu t¹i vên Quèc gia Xu©n S¬n vµo ngµy 25/05/2008. ViÖc xö lý mÉu thu tõ thùc ®Þa ®îc thùc hiÖn trong phßng thÝ nghiÖm cña phßng §éng vËt Trêng §H S Ph¹m Hµ Néi 2. 2.3. §Þa ®iÓm nghiªn cøu C¸c ®ît thùc ®Þa thu mÉu ®îc thùc hiÖn t¹i Vên Quèc gia Xu©n S¬n, Phó Thä. MÉu ®îc thu ë sinh c¶nh rõng tù nhiªn trªn c¸c ®ai cao khÝ hËu kh¸c nhau (300- 600m, 600-1000m, 1000-1600m) víi tæng 45 mÉu ®Þnh lîng. Mçi ®ai cao tiÕn hµnh thu 15 mÉu ë c¸c tÇng: rªu, th¶m l¸, tÇng ®Êt (s©u tõ 0– 10cm). 2.4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.4.1 Ph¬ng ph¸p lÊy mÉu ë thùc ®Þa MÉu ®Êt ®îc thu tõ ®é s©u 0 – 10 cm (tõ mÆt ®Êt) víi kÝch thíc mçi mÉu lµ (5x5x10) cm. MÉu th¶m l¸ (tÇng 0): Thu tÊt c¶ c¸c th¶m l¸, vôn l¸ trªn mÆt ®Êt víi kÝch thíc (20 x 20) cm. MÉu rªu thu ë ®é cao tõ 0 – 100 cm (tõ mÆt ®Êt): thu tÊt c¶ c¸c th¶m rªu tõ ®é cao 0 – 100 cm trªn th©n c©y hay quanh gèc c©y, víi mçi mÉu cã träng lîng tõ 250g ®Õn 500g. C¸c mÉu ®Þnh lîng cña ®Êt, l¸, rªu ®Òu ®îc thu lÆp l¹i 5 lÇn cho mçi ®ît ®iÒu tra vµ cho vµo tói polyetylen, bªn trong cã ghi ®Çy ®ñ c¸c th«ng sè: ngµy th¸ng, ®Þa ®iÓm, kiÒu sinh c¶nh… vµ buéc chÆt. Trong khi thu mÉu, cßn mang theo sæ thùc ®Þa ghi nhËt kÝ thu mÉu. 2.4.2 .Ph¬ng ph¸p t¸ch läc mÉu ®éng vËt. C¸c mÉu ®Êt sau khi thu ë thùc ®Þa vÒ, chóng t«i tiÕn hµnh t¸ch Ch©n khíp bÐ ra khái ®Êt theo ph¬ng ph¸p phÔu läc "Berlese - Tullgren" dùa theo tËp tÝnh híng ®Êt d¬ng vµ híng s¸ng ©m cña ®éng vËt ®Êt [16]. Dông cô läc mÉu gåm cã: - R©y läc: H×nh trô, thµnh lµ vµnh kim lo¹i, ®êng kÝnh 15 cm, cao 4cm, líi läc b»ng sîi nilon, kÝch thíc m¾t líi 1.5x1.5mm. - PhÔu läc: B»ng thuû tinh, cao 30cm, ®êng kÝnh miÖng lµ 18cm, ®êng kÝnh vßi lµ 1.0cm. - Gi¸ gç: §Ó phÔu. - èng nghiÖm chøa dung dÞch formon 4% bªn trong cã nh½n ghi ngµy, th¸ng, n¨m thu mÉu, n¬i thu mÉu, tÇng ®Êt. C¸ch tiÕn hµnh ®Æt mÉu: - Tríc khi ®Æt mÉu ph¶i vÖ sinh s¹ch sÏ phÔu läc, r©y läc, èng nghiÖm kh«ng cho bôi vµ c¸c vËt kh¸c b¸m vµo. - MÉu ®Êt ®îc r¶i ®Òu lªn r©y läc, r©y ®Ó lªn phÔu ®îc ®Æt trªn gi¸, ®¸y phÔu cã g¾n èng nghiÖm nhá cã chøa formon vµ ®ùng nh·n. C¸c mÉu bÞ kh« dÇn tõ líp mÆt vµ Ch©n khíp bÐ chui dÇn xuèng líp s©u h¬n, chui qua líi läc, r¬i vµo phÔu vµ trît theo thµnh b×nh r¬i vµo èng nghiÖm. - Sau 7 ngµy ®ªm, thu c¸c èng nghiÖm nhá g¾n díi ®¸y phÔu l¹i, dïng b«ng kh«ng thÊm níc nót kÝn èng nghiÖm vµ dïng d©y chun bã c¸c èng nghiÖm cïng tÇng vµ cïng sinh c¶nh víi nhau råi cho vµo lä nhùa cã chøa formon, cã nh·n chung ®Ó khi ph©n tÝch kh«ng bÞ háng mÉu vµ nhÇm lÉn [16].