Tài liệu Nhân vật trong truyện ngắn trần thùy mai

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 ====== NGUYỄN THỊ HỒNG SINH NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN TRẦN THÙY MAI Chuyên ngành: Lí luận văn học Mã số: 60 22 01 20 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN THỊ KIỀU ANH HÀ NỘI, 2017 LỜI CẢM ƠN. Với tình cảm chân thành, cho phép tôi được gửi lời cảm ơn đến các thầy giáo, cô giáo trong khoa Ngữ văn, phòng Đào tạo sau đại học trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2. Xin trân trọng cảm ơn các Giáo sư, Tiến sỹ đã nhiệt tình giảng dạy, giúp đỡ tôi trong khóa học. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS Nguyễn Thị Kiều Anh, người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thiện luận văn. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn nhà văn Trần Thùy Mai đã giúp tôi có được những tư liệu quý báu góp phần thực hiện đề tài này. Tôi xin được cảm ơn tới Ban giám hiệu, tổ Ngữ văn trường THPT Mê Linh – huyện Mê Linh – Thành phố Hà Nội. Xin được cảm ơn gia đình, người thân, tất cả bạn bè đã tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Dù đã rất nỗ lực khi thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu, chúng tôi cũng không sao tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong được sự góp ý, chỉ bảo của các thầy cô giáo và những ý kiến trao đổi, nhận xét của các bạn để tôi có thêm điều kiện học hỏi trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học. Hà Nội, tháng 7 năm 2017 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Hồng Sinh LỜI CAM ĐOAN Thực hiện luận văn này, tôi xin cam đoan số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực. Nội dung của luận văn không hề trùng lặp với các đề tài khác. Tôi cũng xin cam đoan rằng, các thông tin trích dẫn trong luận văn hoàn toàn chính xác, được trích dẫn có nguồn gốc rõ ràng, minh bạch. Nếu sai xót, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Tôi xin đề nghị Hội đồng khoa học xem xét và ghi nhận kết quả quá trình nghiên cứu và thực hiện luận văn này. Xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, tháng 7 năm 2017 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Hồng Sinh MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................ 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 3 3. Mục đích nghiên cứu ................................................................................... 10 4. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................. 11 5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu............................................................... 11 6. Phƣơng pháp nghiên cứu............................................................................. 11 7. Đóng góp mới của luận văn ........................................................................ 12 8. Bố cục luận văn ........................................................................................... 12 PHẦN NỘI DUNG ......................................................................................... 13 CHƢƠNG I: KHÁI LƢỢC VỀ NHÂN VẬT VĂN HỌC VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA TRẦN THÙY MAI........................................................... 13 1.1. Khái lƣợc về nhân vật văn học ................................................................. 13 1.1.1. Khái niệm về nhân vật và thế giới nhân vật.......................................... 13 1.1.1.1. Khái niệm về nhân vật ....................................................................... 13 1.1.1.2. Khái niệm về thế giới nhân vật .......................................................... 15 1.1.2. Chức năng của nhân vật văn học trong tác phẩm văn học .................... 17 1.1.3. Các loại nhân vật văn học ..................................................................... 19 1.2. Hành trình sáng tác của Trần Thùy Mai .................................................. 22 1.2.1. Hành trình cuộc sống ............................................................................ 22 1.2.2. Hành trình sáng tác................................................................................ 23 CHƢƠNG II: QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƢỜI VÀ CÁC KIỂU NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA TRẦN THÙY MAI .. 26 2.1. Quan niệm nghệ thuật về con ngƣời trong truyện ngắn Trần Thùy Mai . 26 2.2. Các kiểu nhân vật trong truyện ngắn Trần Thùy Mai ............................. 34 2.2.1. Nhân vật ngƣời phụ nữ - Hình tƣợng nhân vật trung tâm, nổi bật nhất trong truyện ngắn Trần Thùy Mai ................................................................... 35 2.2.1.1. Kiểu nhân vật bi kịch ......................................................................... 37 2.2.1.2. Nhân vật nữ chủ động kiếm tìm tình yêu, hạnh phúc gia đình .......... 53 2.2.1.3. Nhân vật nữ tự ý thức......................................................................... 57 2.2.2. Nhân vật nam – những hình bóng nhạt nhòa, thụ động ........................ 61 2.2.2.1. Kiểu nhân vật nam thụ động, biến chất, đớn hèn, tha hóa bởi hoàn cảnh ................................................................................................................. 63 2.2.2.2. Kiểu nhân vật nam tẻ nhạt, hờ hững, không dám đối mặt với tình yêu ......................................................................................................................... 64 2.2.2.3. Kiểu nhân vật nam có nhân cách cao đẹp .......................................... 66 CHƢƠNG III: NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA TRẦN THÙY MAI.................................................. 71 3.1. Nghệ thuật miêu tả nhân vật qua ngoại hình............................................ 71 3.2. Nghệ thuật khắc họa tâm lí nhân vật ........................................................ 77 3.3. Ngôn ngữ nghệ thuật ................................................................................ 85 3.3.1. Ngôn ngữ trần thuật .............................................................................. 85 3.3.2. Ngôn ngữ nhân vật ................................................................................ 90 3.3.2.1. Ngôn ngữ đối thoại............................................................................. 91 3.3.2.2. Ngôn ngữ độc thoại nội tâm ............................................................... 98 3.4. Giọng điệu nghệ thuật ............................................................................ 102 3.4.1. Giọng trữ tình, nhẹ nhàng, sâu lắng .................................................... 104 3.4.2. Giọng triết lí, suy ngẫm....................................................................... 107 3.4.3. Giọng ngậm ngùi, xót xa, thƣơng cảm................................................ 111 PHẦN KẾT LUẬN ....................................................................................... 115 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 118 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Nằm trong sự chuyển đổi nhiều mặt của xã hội sau khi chiến tranh kết thúc, nền văn học Việt Nam cũng có sự vận động, biến đổi để đáp ứng nhu cầu chung của con ngƣời thời đại. Văn học nói chung, văn xuôi nói riêng có nhiều khởi sắc - đặc biệt là ở lĩnh vực truyện ngắn. Có thể khẳng định rằng: với đặc trƣng của thể loại “tự sự cỡ nhỏ” năng động, thích hợp với đời sống hiện đại, chƣa bao giờ truyện ngắn Việt Nam lại hƣng thịnh nhƣ hiện nay. Trong những năm gần đây, việc nghiên cứu truyện ngắn nói chung, truyện ngắn của các cây bút nữ nói riêng đƣợc quan tâm đặc biệt… Trần Thùy Mai cũng có đƣợc những đón nhận nhƣ thế, nhất là khi một số truyện ngắn của chị đƣợc chuyển thể thành phim. Đã có một số cây bút nghiên cứu phê bình tiếp cận tác phẩm của chị nhƣng mới chỉ dừng lại ở những bài viết không quá 6 trang; cũng có một số luận văn tốt nghiệp đại học và thạc sĩ lấy tác phẩm của Trần Thuỳ Mai làm đối tƣợng nghiên cứu, song vẫn chƣa có đƣợc cái nhìn toàn diện và xác đáng về sáng tác của nhà văn này. Truyện ngắn của Trần Thuỳ Mai vì thế vẫn cần phải đƣợc chú ý hơn nữa. 1.2. Thuộc thế hệ thứ hai – những cây bút dò đƣờng đi tìm những đề tài hậu chiến của truyện ngắn hiện đại, cùng với Nguyễn Huy Thiệp, Lê Minh Khuê, Lý Lan, Nguyễn Minh Ngọc, Trần Thị Trƣờng... Trần Thuỳ Mai là nhà văn nữ có lối đi riêng cho mình. Mặc dù chƣa đạt đến tầm cỡ nhƣ Nguyễn Minh Châu, Ma Văn Kháng, cũng chƣa phải là một “hiện tƣợng” nhƣ Nguyễn Huy Thiệp, và không ồn ào với những đề tài nóng bỏng nhƣ một số cây bút trẻ gần đây, không thu hút ngƣời đọc bằng những cốt truyện lạ…Trần Thùy Mai viết nhƣ để giãi bày. Có những truyện nhà văn nhƣ cúi xuống lòng mình mà nhả chữ, để mặc cho ngòi bút trôi chảy theo trực cảm, cảm giác. Nhỏ nhẹ, dịu dàng, với phƣơng thức tiếp cận cuộc sống nửa cổ tích, nửa thế sự. Truyện 2 ngắn của nữ nhà văn ngƣời Huế này “lúc nào cũng đầy ắp dư vị của tuổi 20 đầy sức sống, của những rung cảm sâu nặng” (theo Người đẹp Việt Nam số 7, 2004). Có thể thấy, thế giới nhân vật trong truyện ngắn của Trần Thùy Mai không đa dạng lắm nhƣng khá sinh động. Dẫu Trần Thùy Mai có dàn dựng nhiều kiểu dạng nhân vật ( phƣơng Đông – phƣơng Tây; huyền thoại – lịch sử - hiện đại…), thì rốt cục thế giới nghệ thuật của tác giả cũng hiện lên đậm nét một cái tôi phụ nữ buồn, nhiều khát vọng. Đi vào thế giới nhân vật của Trần Thùy Mai, cảm giác về sự hóa thân thật đậm nét. Sự hóa thân ấy có lúc thể hiện ở nhân vật ngƣời kể chuyện ngôi thứ nhất. Tôi kể chuyện mình, chuyện ngƣời, chuyện nhân thế bằng nhiều giọng điệu. Tôi nhìn đời, nhìn ngƣời qua cặp mắt rất phụ nữ. Tôi hóa thân đồng cảm. Tôi phân thân trải lòng. Tôi chênh chao giữa những bến bờ hạnh phúc. Cũng có lúc là cái tôi huyền bí đi tìm những dƣ âm cuộc sống, có khi quay về với cổ tích nửa thực, nửa hƣ… Nhƣng đa phần cái tôi ấy ẩn đằng sau là những đam mê, khát khao, là tâm hồn tinh tế, nhạy cảm, trải đời và trải lòng. Là độc giả yêu thích truyện ngắn Trần Thuỳ Mai, chúng tôi mong muốn tìm hiểu sâu tác phẩm của chị để học tập, chỉ ra và khẳng định một phong cách riêng, độc đáo trong cách xây dựng nhân vật; nhìn nhận những đóng góp của Trần Thuỳ Mai cho truyện ngắn Việt Nam hiện đại. 1.3. Nghiên cứu truyện ngắn Trần Thuỳ Mai góp phần vào việc tìm hiểu phong cách truyện ngắn của một nhà văn nữ sau 1975. Chúng tôi hi vọng sẽ góp thêm một góc nhìn mới về hƣớng tiếp cận, khả năng phản ánh đời sống, giá trị nhân văn... Từ đó, góp thêm tƣ liệu đi sâu vào giảng dạy, học tập truyện ngắn Việt Nam sau 1975. Đó là lí do khiến chúng tôi chọn đề tài: Nhân vật trong truyện ngắn Trần Thuỳ Mai. 3 2. Lịch sử vấn đề Là một trong những thế hệ cây bút dò đƣờng đi tìm những đề tài hậu chiến, Trần Thùy Mai, một nhà văn nữ viết khỏe, khá đều tay hiện nay. Tính từ truyện ngắn đầu tay Một chút màu xanh in trên Tạp chí Sông Hƣơng đến nay, nữ nhà văn ngƣời Huế này đã có hàng trăm tác phẩm truyện ngắn đƣợc nhiều thế hệ bạn đọc yêu mến, quan tâm, đón đợi. Ngƣời ta tìm thấy trong truyện ngắn của chị cuộc sống với đầy đủ sắc màu của nó: những hạnh phúc mong manh, những lo toan dằn vặt đời thƣờng, những mâu thuẫn giữa giới hạn của hiện thực và khát vọng vô bờ, những rung cảm sâu sắc và lãng mạn của tình yêu... Điều đáng nói là đằng sau những cay đắng, khổ đau, con ngƣời vẫn giữ đƣợc niềm tin và tình yêu để sống bao dung và nhân ái với nhau trong cuộc đời. Cho đến nay, với hơn 30 năm cầm bút, Trần Thuỳ Mai đã cho ra đời 12 tập truyện ngắn. Chị cũng đã đạt đƣợc nhiều giải thƣởng cao của Hội nhà văn và của Liên hiệp các hội văn học nghệ thuật Việt Nam. Giải B, giải thƣởng Văn học nghệ thuật Cố đô lần thứ hai, (1998) cho tập truyện ngắn Thị trấn hoa quỳ vàng. Giải C, giải thƣởng Văn học thiếu nhi “Vì tƣơng lai đất nƣớc” của nhà xuất bản Trẻ (2002) cho truyện dài thiếu nhi Người khổng lồ núi Bạc. Giải B, Hội nhà văn Việt Nam (2002, không có giải A) và giải A, giải thƣởng văn học Cố đô lần ba (2005), cho tập truyện ngắn Qủy trong trăng. Giải thƣởng Uỷ ban toàn quốc Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam (2003) và giải A, giải thƣởng Văn học nghệ thuật Cố đô lần thứ tƣ ( 2008) cho tập truyện ngắn Thập tự hoa. Giải thƣởng của Hội liên hiệp Văn học nghệ thuật Thừa Thiên Huế (2008) cho tập truyện ngắn Một mình ở Tokyo. Giải cống hiến vì cộng đồng năm 2011 do Uỷ ban kết nghĩa thành phố SanFrancisco – Thành phố Hồ Chí Minh trao tặng. Truyện ngắn Trần Thuỳ Mai cũng đã nhận đƣợc sự quan tâm của những ngƣời nghiên cứu phê bình. Tuy nhiên, vì nhiều lẽ, vấn đề nghiên cứu về truyện ngắn của nhà văn này còn 4 khá khiêm tốn và rời rạc. Hầu hết những bài viết về Trần Thuỳ Mai mới chỉ dừng lại ở nhận xét khái quát, sơ bộ và bộc bạch ấn tƣợng, cảm xúc về một tập truyện hay một tác phẩm cụ thể nào đó. Dù sơ lƣợc, nhƣng cũng đã có những bài viết chỉ ra đƣợc dấu ấn riêng trong sáng tác của nữ nhà văn này. Chúng tôi tạm chia lịch sử nghiên cứu truyện ngắn Trần Thuỳ Mai làm hai phần: 2.1. Những đánh giá chung về truyện ngắn Trần Thuỳ Mai Nhìn nhận về những sáng tác của Trần Thùy Mai từ trƣớc đến nay có nhiều bài viết, ý kiến nhìn nhận, đánh giá. Hầu hết các bài viết đó đều chỉ ra nét riêng, đặc trƣng của nhà văn. Đáng chú ý là bài viết của PGS, Tiến sĩ Văn học Hồ Thế Hà: “… Những nhân vật của Trần Thùy Mai thường không bình lặng. Họ cô đơn, hẫng hụt, tiếc nuối nhưng không bao giờ từ bỏ khát vọng sống của mình bằng cách bơi ngược dòng sông kí ức để làm sống lại những điều tốt đẹp… Đọc Trần Thùy Mai, tôi bị cuốn hút bởi chất nhân ái, triết lí này. Con người dù giận hờn, hằn học nhưng trong tận cùng sâu thẳm của ý thức cộng đồng, họ âm thầm sẻ chia và nhận nỗi đau về mình để được kéo dài ra trong niềm vui của người khác, để được yêu trong trắc ẩn dù có khi không tránh khỏi sự đối xử thờ ơ, nguội lạnh của tha nhân…” [15]. Cũng trong bài viết này, khi đề cập đến nội dung của các tác phẩm, Hồ Thế Hà đã nhận xét: “Truyện ngắn Trần Thuỳ Mai thường là những ghi nhận đời thường với bao lo toan dằn vặt, với những mâu thuẫn có lúc âm thầm, có lúc dữ dội giữa khát vọng tình yêu và khả năng không đạt được của con người, để rồi sau những va chạm “dễ thương”, niềm hi vọng, sự sẻ chia, lòng nhân ái bao dung lại được xoa dịu, thanh lọc” [15]. Nguyễn Thế Thịnh với bài viết Trần Thuỳ Mai với những hoài niệm đẹp như cổ tích đã khẳng định: “Đọc những truyện ngắn của chị (...) người đọc nhận ra chị vẫn cái giọng tâm tình thủ thỉ, duyên dáng và quyến rũ nhưng 5 ẩn chứa sự dữ dội ngầm (...) Truyện ngắn của Trần Thuỳ Mai lôi cuốn người đọc bằng những chi tiết vừa ảo vừa thực, có rất nhiều điều dường như mong manh, sắp tan biến nhưng lại vĩnh hằng” [59]. Bùi Việt Thắng khi nhận xét về những cây bút truyện ngắn cũng nhận định: “Là một cây bút nữ, có thể nói Trần Thuỳ Mai là một hiện tượng trong đội ngũ sáng tác truyện ngắn hiện nay. Miệt mài với nghiệp văn và trở thành cây bút có sức bền với thể loại truyện ngắn, truyện ngắn của chị đã vượt ra ngoài giới hạn của mảnh đất cố đô để đến với bạn đọc cả nước” [57]. Tác giả đánh giá những tập truyện đã xuất bản của Trần Thuỳ Mai (tính đến năm 2004) nhƣ “những dấu son đỏ của văn giới thừa nhận tiêu chuẩn đánh giá chất lượng quốc gia của cây bút nữ”. Tác giả Lê Thị Mỹ Ý trong bài viết Nhà văn dịu dàng và đa đoan đánh giá về truyện ngắn Trần Thuỳ Mai: “Văn chương của chị như một trái cây chín muộn, càng có thời gian vị càng ngọt, hương càng nồng, màu sắc càng hấp dẫn, càng mang đến một dư vị riêng mà những cây bút cùng thời với chị không có được” [67]. Tác giả Hoàng Nguyên Vũ trong bài viết đăng trên báo điện tử Văn nghệ công an (http//www.vn.com) đã lý giải vì sao truyện của Trần Thùy Mai lại có sức sống mãnh liệt chính là vì “chất đời” trong đó, “có những trang viết của Trần Thùy Mai chứa đựng những cuộc đời nhỏ nhỏ, có cuộc đời thoáng qua, có cuộc đời gặp một lần rồi hun hút, có cuộc đời về trong những giấc mơ miên viễn. Nhưng vấn đề không phải nói ai, hay viết về ai, thấp thoáng cuộc đời của ai mà là cái thông điệp đằng sau những cuộc đời ấy là gì”. Tác giả bài viết khẳng định: “Tình yêu ngập tràn trong những trang viết của. Dù buồn hay vui, cô đơn hay hạnh phúc thì với Trần Thùy Mai phải có tình yêu mới khiến ngòi bút của chị chắp cánh… tình yêu là động lực của bút lực… Tình yêu thúc đẩy cuộc sống tốt đẹp hơn và làm được nhiều việc có ích” 6 [66]. Tháng 11 năm 2002, báo “Kiến thức gia đình” có đăng bài Trần Thuỳ Mai và bi kịch của người phụ nữ của Diệu Hiền. Trong đó, tác giả bài viết đã có những cảm nhận bƣớc đầu về những bi kịch đau đớn của ngƣời phụ nữ trong truyện ngắn Trần Thuỳ Mai. Từ việc dẫn ra một số truyện tiêu biểu, ngƣời viết đã chỉ ra rằng: “Tất cả phụ nữ trong truyện ngắn của Trần Thuỳ Mai đều đẹp, yêu hết mình, sống tốt hết mình, nhưng kết cục phần nhiều họ đều gặp bất hạnh, đau khổ” [22]. Tại hội thảo khoa học của Khoa Văn - ĐHSP Huế, Thái Phan Vàng Anh có bài viết khá ấn tƣợng với tựa đề: Tình yêu huyền thoại trong truyện ngắn Trần Thuỳ Mai. Trong khuôn khổ sáu trang, tác giả đã đề cập đến việc thể hiện đề tài tình yêu trong truyện ngắn Trần Thuỳ Mai: “Với chị, tình yêu là biểu tượng của những khát vọng tuyệt đối, là hoài niệm để níu giữ niềm tin”, là “những tình yêu huyền thoại lung linh như ảo ảnh” [1]. Đó là mối quan hệ giữa hai bờ thực - ảo, giữa khát vọng mong manh với thực tại đầy đắng cay và bất hạnh. Tác giả bài viết nhận xét: “Những nhân vật nữ (...) đều gặp gỡ ở việc lấy tình yêu làm điểm tựa để “cứu rỗi linh hồn”, “đắm chìm trong hoài niệm”. “Các mối tình, các sợi xích tình yêu (...) chưa bao giờ thôi quấn riết, giằng níu trong nhân vật, và rồi biến thực tại thành dư âm của quá khứ vừa bỏng rát, vừa dịu dàng” [1]. Một góc nhìn về truyện ngắn năm 2008 đăng trên Tạp chí Văn nghệ Quân đội nhận thấy nét nổi bật nhất trong những tập truyện về sau của Trần Thùy Mai là chuyển hƣớng vào đề tài lịch sử với một cách tiếp cận mới, với cái nhìn giải thiêng, thân mật hóa đối tƣợng. Tuy mới chỉ khái quát nhƣng là nhận định rất chuẩn xác về mảng đề tài lịch sử, có thể coi là một phong cách riêng của Trần Thùy Mai. Trên đây là những nhận xét, đánh giá về truyện ngắn của Trần Thùy Mai, ít nhiều đã làm rõ những phong cách sáng tác của chị về nội dung, nghệ 7 thuật… Các nhân vật trong sáng tác của chị tuy không đa dạng nhƣng khá sinh động: có những nhân vật lịch sử, có những ngƣời nghệ sĩ, nhân vật tu hành. Và đặc biệt về những ngƣời phụ nữ - họ bình thƣờng, bé nhỏ, họ quyền quý, cao sang, đa đoan hoặc trong quá khứ, hiện đại… Dù là nhân vật nào thì giọng văn của Trần Thùy Mai vẫn dịu dàng, đằm thắm, đậm chất âm hƣởng của vùng đất cố đô. 2.2. Những đánh giá về các tập truyện và các tác phẩm cụ thể của Trần Thuỳ Mai Với hơn 30 năm cầm bút, Trần Thùy Mai đã có nhiều tập truyện ngắn. Mỗi một tập truyện đƣợc xuất bản đều cuốn hút sự quan tâm từ phía độc giả, và có nhiều bài viết mang tính chất giới thiệu, cảm nhận. Sau đây là những đánh giá, nhận xét tiêu biểu: Với tập truyện đầu tay Bài thơ về biển khơi, Phan Minh Ngọc đã nhận xét nhƣ sau: “Một số truyện ngắn của Trần Thùy Mai có xu hướng đi vào những đề tài mô tả đời sống sinh hoạt hàng ngày của con người với cả những ý nghĩ, lo toan thầm lặng của họ... Với khả năng quan sát tinh tế, với thế mạnh của cái nhìn từ góc độ một cây bút nữ, Thùy Mai đã chăm chú theo dõi thái độ xử sự của con người trong những hoàn cảnh tưởng chừng như là “thử thách”. Chị cũng đã lắng nghe được cả những nỗi băn khoăn, day dứt của họ; để rồi từ đó phê phán những biểu hiện tiêu cực, khêu gợi những mặt tích cực trong đời sống nội tâm của mỗi người, và làm nổi bật lên những yêu cầu về nhân cách mà con người mới cần phải có” [51]. Viết về tập Trò chơi cấm, Hồ thế Hà có cái nhìn bao quát qua bài viết Thế giới truyện ngắn Trần Thuỳ Mai qua Trò chơi cấm. Trong bài này, tác giả đã trình bày một cách khá hệ thống và chi tiết các khía cạnh trong thế giới nghệ thuật của tập truyện nhƣ: kết cấu, cốt truyện, nhân vật. Có thể nói, bƣớc đầu bài viết đã nêu lên đƣợc một số đặc điểm làm nên phong cách truuyện 8 ngắn Trần Thuỳ Mai. Tác giả nhận xét: “Giọng văn tâm tình, mềm mại gắn với những phản ứng tâm thức kín đáo của nhân vật đã tạo nên giá trị nhân bản của truyện ngắn Trần Thuỳ Mai. Đó là nét làm nên sức hấp dẫn của nhà văn mang đậm bản sắc Huế”, “giọng văn thủ thỉ tâm tình và thấm đẫm chất thơ, quyến rũ bởi chất huyền thoại” [14]. Đó là thời gian, không gian khát vọng đƣợc miêu tả bằng bút pháp huyền thoại, truyện ngắn Trần Thuỳ Mai mang đậm chất triết lí về sự sống của con ngƣời thời hiện đại. Cũng về tập Trò chơi cấm, Lý Lan - ngƣời đã từng in chung với Trần Thuỳ Mai tập truyện Cỏ hát có bài Nữ tính trong “Trò chơi cấm” của Trần Thuỳ Mai. Ở bài viết này, nhà văn Lý Lan đã khai thác nữ tính trong tập truyện, mà ở đó, ngƣời đọc nhƣ đƣợc thƣởng thức những bữa tiệc đƣợc “chị Mai chế biến từ những nguyên liệu là cuộc sống mà chị đã yêu, đã sống. Khéo léo như người đầu bếp Huế, chị bày bối cảnh truyện ở những không gian khác nhau để tránh sự đơn điệu của một thành phố nhỏ...” (Báo Sài Gòn giải phóng). Tuy nhiên trong khuôn khổ của một bài báo mang tính chất cảm nhận, bày tỏ cảm xúc thì chất nữ tính ấy chƣa đƣợc phân tích, lí giải ở mức độ cần thiết để đánh giá sở trƣờng cũng nhƣ nét riêng về phong cách tác giả. Tập truyện ngắn Quỷ trong trăng của Trần Thuỳ Mai nhận đƣợc nhiều sự quan tâm hơn cả. Khi tập truyện ra đời, Báo Lao động miền trung có đăng bài Cuộc hành hương bên bờ xa vắng của Lê Mỹ Ý. Tác giả bài viết đã điểm qua những truyện ngắn tiêu biểu để đi đến khẳng định: “Giữa mê lộ ám ảnh, giác độ tình yêu được soi xét từ nhiều điểm chiếu... Dù ở điểm chiếu nào, truyện ngắn của chị cũng hiện hữu một niềm say đắm miên man của ý niệm thuần khiết. Đấy là ý niệm để tác giả vén lên một luồng sáng mong manh, đi sâu vào những ngóc nghách nhỏ nhoi, tìm ra đời sống hơn là đời sống, nhận thức ra tia sáng hằng hữu, bất biến trong tình yêu” [67]. Sức hấp dẫn của tập 9 truyện này còn đƣợc Lê Mỹ Ý đánh giá ở giọng văn nhẹ nhàng với thứ ngôn ngữ tự nhiên. Bài báo đã tạo đƣợc một sự chú ý cần thiết, hƣớng ngƣời đọc có đƣợc tâm thế nhập vào “cuộc hành hương của linh hồn phù du bên bến bờ xa vắng, đi tìm luống ánh sáng mong manh cho khát khao” trong truyện ngắn của Trần Thuỳ Mai. Cũng đánh giá về tập truyện Quỷ trong trăng, Nguyễn Thị Kim Huệ với bài viết Quỷ trong trăng và thế giới đậm cá tính phương Tây đã phát hiện: “Quỷ trong trăng là một thế giới của nhân vật nữ đang tồn tại thật với bản ngã của chính mình, dù họ phải trả bằng chính cuộc đời của họ. Thế nhưng, họ không nuối tiếc hay hối hận cho những lựa chọn của mình, bởi họ là những phụ nữ phương Đông dịu dàng bao dung nhưng lại tiềm tàng sự nổi loạn, tự do và bất chấp kể cả cái chết cho tình yêu” [23]. Nguyễn Thị Kim Huệ gọi đây là “thế giới nữ đậm cá tính phương Tây”. Những phát hiện trong bài viết cho thấy nét sáng tạo mới lạ của Trần Thuỳ Mai trong việc xây dựng tâm hồn, tính cách và lẽ sống của các nhân vật trong tác phẩm của mình. Về tập truyện Mưa đời sau, tác giả Minh Phƣơng có bài giới thiệu: Đọc sách: Mưa đời sau trên báo Nhân dân số 305 đã có những nhận định khá sâu sắc về các tác phẩm trong tập truyện. Về thế giới nhân vật truyện ngắn Trần Thuỳ Mai, tác giả có nhận xét: “Ngòi bút Trần Thuỳ Mai hướng tới phát hiện vẻ đẹp phẩm cách và lòng hướng thiện của những nhân vật trong truyện” và đặc biệt nhân vật của chị đƣợc “Khéo léo khắc họa diễn biến tâm lí với lối kết hợp tự nhiên, bất ngờ, lôi cuốn”. Trong bài viết, tác giả cũng đã có một vài nhận xét ban đầu về giọng văn và cả kết cấu tác phẩm, đặc biệt tác giả đã nhận xét cả về phẩm chất của nhân vật và cách xây dựng nhân vật của Trần Thùy Mai. Về tập truyện ngắn Lửa hoàng cung, Trần Thùy Mai đã chọn đề tài lịch sử - một đề tài không mới trong những sang tác gần đây, song tác giả khéo léo 10 lựa chọn các tình huống, sự kiện, chi tiết để kéo ngƣời đọc về với giai đoạn lịch sử của triều Nguyễn. Nhẹ nhàng, tinh tế trong việc xây dựng chân dung nhân vật lịch sử, nhân vật nghệ sĩ, Trần Thùy Mai không gây nhàm chán ngƣời đọc. Ngƣợc lại, những sáng tác đó đem đến những hiểu biết phong phú về một triều đại ở Việt Nam. Và tập truyện mới nhất Onkel yêu dấu (2010) gồm 14 truyện ngắn, sau khi mới xuất bản cũng nhận đƣợc nhiều ý kiến. Một trong số đó là ý kiến: “Với những câu chuyện tình yêu sinh động và giọng văn trang nhã, tinh tế, tập truyện ngắn Onkel yêu dấu sẽ mang lại cho bạn đọc những giờ phút lắng sâu, tĩnh tại, lấy lại cân bằng giữa dòng đời đang cuộn chảy” (Đăng trên http://www.xaluan.com). Tóm lại, trên cơ sở điểm lại những bài viết về Trần Thuỳ Mai, chúng tôi thấy những nét đặc sắc về truyện ngắn của cây bút này đã đƣợc phát hiện. Nhƣng nhìn chung, vấn đề nghiên cứu về truyện ngắn của Trần Thuỳ Mai còn khá khiêm tốn và rời rạc. Hầu hết những bài viết về truyện ngắn của tác giả này mới chỉ dừng lại ở nhận xét khái quát, sơ bộ và bộc bạch ấn tƣợng, cảm xúc về một tập truyện hay một tác phẩm cụ thể nào đó. Ngoài ra, còn có những tiểu luận, luận văn tốt nghiệp đại học và thạc sĩ cũng đã giải quyết đƣợc một phần trong quá trình đi vào thế giới nghệ thuật của truyện ngắn Trần Thuỳ Mai. Tuy nhiên, chƣa có một công trình nào quy mô và hoàn chỉnh đi sâu vào tìm hiểu, nghiên cứu nhân vật trong truyện ngắn Trần Thuỳ Mai một cách hệ thống. Đây cũng cũng chính là lí do thôi thúc chúng tôi thực hiện đề tài này. 3. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài là tìm hiểu, khám phá thế giới nhân vật cũng nhƣ nghệ thuật xây dựng các nhân vật trong truyện ngắn của Trần Thùy Mai. Từ đó khẳng định tài năng và những đóng góp của tác giả trong dòng 11 chảy của văn xuôi Việt Nam đƣơng đại. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu những vấn đề lí luận cơ bản về nhân vật văn học. - Vận dụng những kiến thức lí luận trên vào việc tìm hiểu nhân vật và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện ngắn của Trần Thùy Mai. 5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 5.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là toàn bộ nhân vật trong truyện ngắn của Trần Thùy Mai. 5.2. Phạm vi nghiên cứu Chúng tôi nghiên cứu đề tài: Nhân vật trong truyện ngắn của Trần Thùy Mai với phạm vi khảo sát chính là toàn bộ truyện ngắn của nhà văn Trần Thuỳ Mai, bao gồm các tập truyện: Bài thơ về biển khơi (1983); Cỏ hát (1994); Thị trấn hoa quỳ vàng (1994); Trò chơi cấm (2001); Quỷ trong trăng (2001); Biển đời người (2002); Thập tự hoa (2003); Đêm tái sinh (2004); Mưa đời sau (2005); Lửa hoàng cung (2007); Mưa ở Strasbourg (2007); Một mình ở Tôkyô (2008); Trăng nơi đáy giếng ( 2009), Onkel dấu yêu ( 2010) .Từ đó có sự đối sánh với một số truyện ngắn của các nhà văn nữ cùng thời nhƣ: Nguyễn Thị Thu Huệ, Phạm Thị Hoài, Võ Thị Hảo… 6. Phƣơng pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng những phƣơng pháp chính sau: - Phƣơng pháp tiếp cận thi pháp học - Phƣơng pháp phân tích - tổng hợp - Phƣơng pháp so sánh đối chiếu - Phƣơng pháp thống kê - phân loại - Phƣơng pháp hệ thống 12 - Phƣơng pháp loại hình. 7. Đóng góp mới của luận văn Lựa chọn đề tài này, chúng tôi mong muốn góp thêm một hƣớng tiếp cận mới về quan niệm con ngƣời trong sáng tác của Trần Thùy Mai, góp phần làm phong phú thêm cho giá trị truyện ngắn Trần Thùy Mai nói riêng và chứng tỏ sự thành công của tác giả trong sự nghiệp văn học Việt Nam thời kì đổi mới nói chung. Thực tiễn đời sống văn học nƣớc nhà và chủ trƣơng của bộ giáo dục trong những năm gần đây đã cho thấy: chúng ta đang từng bƣớc tăng cƣờng đƣa văn học Việt Nam thời kì đổi mới vào chƣơng trình giảng dạy và học tập ở các trƣờng Đại học, Cao đẳng đến phổ thông. Vì thế, với những nội dung đƣợc triển khai trong đề tài nghiên cứu của mình, chúng tôi mong muốn và hi vọng sẽ có ý nghĩa nhất định cho việc nghiên cứu, giảng dạy văn học thời kì đổi mới trong nhà trƣờng. 8. Bố cục luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung của luận văn bao gồm 3 chƣơng: Chƣơng 1: Khái lƣợc về nhân vật văn học và hành trình sáng tác của Trần Thùy Mai. Chƣơng 2: Quan niệm nghệ thuật về con ngƣời và các kiểu nhân vật trong truyện ngắn của Trần Thùy Mai. Chƣơng 3: Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện ngắn Trần Thùy Mai. 13 PHẦN NỘI DUNG CHƢƠNG I: KHÁI LƢỢC VỀ NHÂN VẬT VĂN HỌC VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA TRẦN THÙY MAI 1.1. Khái lƣợc về nhân vật văn học 1.1.1. Khái niệm về nhân vật và thế giới nhân vật 1.1.1.1. Khái niệm về nhân vật Nhà văn hào Đức W. Goethe có nói: “Con người là điều thú vị nhất đối với con người, và con người cũng chỉ hứng thú với con người”. Con ngƣời là nội dung quan trọng nhất của văn học. Ðối tƣợng chung của văn học là cuộc đời nhƣng trong đó con ngƣời luôn giữ vị trí trung tâm. Những sự kiện kinh tế, chính trị, xã hội, những bức tranh thiên nhiên, những lời bình luận... đều góp phần tạo nên sự phong phú, đa dạng cho tác phẩm nhƣng cái quyết định chất lƣợng tác phẩm văn học chính là việc xây dựng nhân vật. Nhân vật văn học là nhân tố quan trọng đối với mọi thể loại, đặc biệt là tiểu thuyết và truyện ngắn. Nói đến nhân vật văn học thƣờng ngƣời ta nghĩ ngay đến hình tƣợng con ngƣời trong tác phẩm. Nó là biểu tƣợng nghệ thuật về con ngƣời, cho thấy sự tồn tại toàn vẹn của con ngƣời trong thế giới nghệ thuật ngôn từ. Nhà văn xây dựng nhân vật nhằm khái quát những quy luật về đời sống con ngƣời và thể hiện quan niệm của mình về con ngƣời. Vì vậy, nhân vật văn học bao giờ cũng chuyên chở ý đồ, tƣ tƣởng của nhà văn, in đậm cá tính sáng tạo của nhà văn. *Về phương diện thuật ngữ: Thuật ngữ “nhân vật văn học” xuất hiện từ rất sớm. Trong tiếng Hi lạp cổ “nhân vật” (đọc là persona) lúc đầu mang ý nghĩa chỉ cái mặt nạ của diễn viên sân khấu. Theo thời gian, thuật ngữ này đã đƣợc sử dụng nhiều nhất, thƣờng xuyên nhất để chỉ đối tƣợng mà văn học miêu tả và thể hiện. Đôi khi, nhân vật văn học còn còn đƣợc gọi bằng những thuật ngữ khác nhƣ “vai” 14 (actor) và “tính cách” (character). Tuy nhiên, theo chúng tôi, các thuật ngữ này có nội hàm hẹp hơn so với “nhân vật”. Thuật ngữ “vai” chủ yếu nhằm nhấn mạnh đến tính chất hành động của cá nhân, thích hợp với loại nhân vật hành động. Còn thuật ngữ “tính cách” lại thiên về những nhân vật có tính cách. Trong thực tế sáng tác, không phải nhân vật nào cũng hành động, đặc biệt là những nhân vật thiên về “suy tƣ” và cũng không phải nhân vật nào cũng có tính cách rõ rệt. Từ đó, có thể thấy các thuật ngữ “vai”, “tính cách” không bao quát đƣợc hết những biểu hiện khác nhau của các loại nhân vật trong sáng tác văn học. Còn “nhân vật” là thuật ngữ có nội hàm phong phú, đủ khả năng khái quát những hiện tƣợng phổ biến của tác phẩm văn học ở mọi bình diện và mọi cấp độ. *Một số quan niệm trong nghiên cứu, phê bình về nhân vật văn học Trong giới nghiên cứu, phê bình văn học đã có khá nhiều những quan điểm khác nhau về nhân vật văn học. Hầu hết các quan niệm đƣa ra đều khẳng định nhân vật văn học là yếu tố cơ bản của tác phẩm văn học và là một phƣơng diện tạo nên dấu hiệu nhận biết phong cách của nhà văn. Sau đây là những khảo sát về quan niệm nhân vật văn học. Trong Từ điển văn học: “Nhân vật văn học là yếu tố cơ bản nhất trong tác phẩm văn học, tiêu điểm để bộc lộ chủ đề, tư tưởng chủ đề và đến lượt mình nó lại được các yếu tố có tính chất hình thức của tác phẩm tập trung khắc họa. Nhân vật, do đó là nơi tập trung giá trị tư tưởng – nghệ thuật của tác phẩm văn học” [tr 86] Có thể nói đây là một định nghĩa tƣơng đối toàn diện về nhân vật văn học. Bởi các nhà biên soạn đã nhìn nhận văn học từ khía cạnh vai trò, chức năng của nó đối với tác phẩm và từ mối quan hệ của nó với các yếu tố hình thức tác phẩm. Còn trong cuốn 150 thuật ngữ văn học của Lại Nguyên Ân lại có quan niệm khác về nhân vật văn học: “Nhân vật văn học là một đơn vị nghệ thuật, 15 nó mang tính ước lệ, không thể bị đồng nhất với con người có thật…. Nhân vật văn học là sự thể hiện quan niệm nghệ thuật của nhà văn về con người; nó có thể được xây dựng chỉ dựa trên cơ sở quan niệm ấy… Nhân vật văn học là một trong những khái niệm trung tâm để xem xét sáng tác của một nhà văn, một trường phái hoặc dòng phong cách. Những nét chung về nhân vật văn học có thể cho phép nêu lên những hiện tượng văn học [3, 250 - 251]. Vậy theo Lại Nguyên Ân, nhân vật văn học đƣợc xem xét trong mối tƣơng quan với cá tính sáng tạo, phong cách của nhà văn và trƣờng phái văn học. Nhân vật văn học chính là một trong những yếu tố tạo nên phong cách của nhà văn, tạo nên màu sắc riêng cho một trƣờng phái văn học. Trong cuốn Thi pháp học, Trần Đình Sử lại quan niệm: “Nhân vật là hình thức miêu tả con người một cách tập trung. Nhân vật văn học là những con người có tên hoặc không tên (ví dụ “mụ nào” trong Truyện Kiều hay Tiểu đồng trong Lục Vân Tiên…) có những tính chất, địa vị nhất định, xuất hiện trong các tác phẩm để làm những hành động nhất định, biểu hiện những tình cảm, ý nghĩ, thái độ nhất định, nhằm thể hiện những tư tưởng nhất định của nhà văn với nhân sinh” [53, 28]. Với cách nhìn nhận nhƣ vậy, tác giả đã chỉ ra đƣợc tầm quan trọng của nhân vật văn học với tác phẩm và cách thể hiện cuộc sống của nhà văn. Dù có nhiều ý kiến, quan niệm khác nhau trong giới nghiên cứu, phê bình văn học, song đều xuất phát từ một điểm chung: nhân vật văn học là thành tố quan trọng trong tác phẩm, là phƣơng tiện để nhà văn phản ánh đời sống và đƣợc nhà văn xây dựng bằng những yếu tố nghệ thuật độc đáo. Nghiên cứu về tác phẩm văn chƣơng phải tiếp cận nhân vật để chỉ ra cái mới trong cách viết của nhà văn và những đóng góp của nhà văn đó. 1.1.1.2. Khái niệm về thế giới nhân vật “Thế giới” là một khái niệm thuộc phạm trù Triết học. Theo từ điển