Tài liệu Luận văn thạc sĩ hướng dẫn học sinh đọc hiểu đoạn trích hồn trương ba, da hàng thịt từ đặc trưng thể loại và phong cách nghệ thuật kịch của lưu quang vũ

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC TRƯƠNG THỊ HỒNG VÂN HƯỚNG DẪN HỌC SINH ĐỌC HIỂU ĐOẠN TRÍCH “HỒN TRƯƠNG BA, DA HÀNG THỊT” TỪ ĐẶC TRƯNG THỂ LOẠI VÀ PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT KỊCH CỦA LƯU QUANG VŨ LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM NGỮ VĂN HÀ NỘI - 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC TRƯƠNG THỊ HỒNG VÂN HƯỚNG DẪN HỌC SINH ĐỌC HIỂU ĐOẠN TRÍCH “HỒN TRƯƠNG BA, DA HÀNG THỊT” TỪ ĐẶC TRƯNG THỂ LOẠI VÀ PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT KỊCH CỦA LƯU QUANG VŨ LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM NGỮ VĂN Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học (bộ môn Ngữ văn) Mã số: 60 14 01 11 Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN ÁI HỌC HÀ NỘI - 2014 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn, tôi đã nhận được rất nhiều sự quan tâm, giúp đỡ. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến quý Thầy giáo, Cô giáo của trường Đại học Giáo dục, Đại học Quốc gia Hà Nội đã nhiệt tình giảng dạy và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong thời gian học tập. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc tới TS Nguyễn Ái Học – người thầy đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới các bạn đồng nghiệp, các học viên trong lớp K8 Ngữ văn và các thầy cô giáo, các em học sinh trường THPT Yên Hòa đã nhiệt tình giúp đỡ và đóng góp ý kiến cho tôi trong quá trình thực hiện luận văn. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, người thân và bạn bè đã dành cho tôi sự quan tâm khích lệ và chia sẻ trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Mặc dù có nhiều cố gắng, nhưng luận văn khó tránh khỏi thiếu sót. Tôi rất mong nhận được những ý kiến đóng góp quý báu của các thầy cô giáo và các bạn đồng nghiệp. Xin chân thành cảm ơn ! Hà Nội, tháng 11 năm 2014 Tác giả Trương Thị Hồng Vân i DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ĐHSP: Đại học Sư phạm GS: Giáo sư NXB: Nhà xuất bản PGS: Phó giáo sư SGK: Sách giáo khoa SGV: Sách giáo viên TS: Tiến sĩ HS: Học sinh GV: Giáo viên ii MỤC LỤC Trang Lời cảm ơn ................................................................................................ i Danh mục viết tắt ......................................................................................... ii Mục lục ........................................................................................................ iii Danh mục các bảng ...................................................................................... vi Danh mục các sơ đồ ..................................................................................... vii MỞ ĐẦU ................................................................................................ 1 11 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ................ 1.1. Các vấn đề chung về đọc hiểu tác phẩm văn chương ................................ 11 1.1.1. Khái niệm đọc, hiểu và đọc hiểu văn bản............................................ 11 1.1.2. Các bước đọc hiểu tác phẩm văn chương ............................................ 14 1.2. Kịch và đặc trưng thể loại kịch ................................................................ 16 1.2.1. Khái niệm kịch ................................................................................... 16 1.2.2. Đặc trưng thể loại kịch ................................................................ 17 1.3. Phong cách nghệ thuật và những đặc trưng của phong cách nghệ thuật kịch Lưu Quang Vũ........................................................................................ 21 1.3.1. Phong cách nghệ thuật ........................................................................ 21 1.3.2. Lưu Quang Vũ - “nhà viết kịch xuất sắc của thời kì hiện đại” ............ 22 1.3.3. Những đặc trưng của phong cách nghệ thuật kịch Lưu Quang Vũ ............. 24 1.3.4. “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” – tác phẩm tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật kịch của Lưu Quang Vũ ...................................................... 38 1.4. Mối quan hệ giữa đọc hiểu tác phẩm văn chương với đặc trưng thể loại kịch và phong cách nghệ thuật kịch Lưu Quang Vũ ................................ 41 1.4.1. Mối quan hệ giữa đọc hiểu tác phẩm văn chương và thể loại .............. 41 1.4.2. Mối quan hệ giữa phong cách nghệ thuật và đọc hiểu tác phẩm văn chương................................................................................................41 1.4.3. Mối quan hệ giữa phong cách nghệ thuật của nhà văn và thể loại văn học ................................................................................................42 Tiểu kết chương 1 ........................................................................................ 44 Chương 2: THỰC TRẠNG VÀ BIỆN PHÁP ................................45 2.1. Thực trạng dạy học văn bản “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” – Lưu Quang Vũ ở trường THPT ................................................................ 45 iii 2.1.1. Mục đích khảo sát............................................................................... 45 2.1.2. Đối tượng khảo sát ............................................................................. 45 2.1.3. Phương pháp khảo sát ......................................................................... 46 2.1.4. Quá trình khảo sát và kết quả.............................................................. 46 2.2. Một số yêu cầu có tính nguyên tắc ......................................................... 50 2.3. Biện pháp hướng dẫn học sinh đọc hiểu văn bản “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” từ đặc trưng thể loại và phong cách nghệ thuật kịch Lưu Quang Vũ ............................................................................................. 51 2.3.1. Tạo tâm thế tích cực, chủ động, chờ đón giờ học của học sinh ........... 51 2.3.2. Biện pháp hướng dẫn học sinh khai thác, lựa chọn thông tin về kịch gia Lưu Quang Vũ, trong đó đặc biệt chú trọng đến phong cách nghệ thuật 53 2.3.3. Hướng dẫn học sinh đọc phân vai sát hợp đặc trưng thể loại kịch, với giọng kịch giàu triết lí, mang cảm hứng thế sự và giàu chất thơ ............. 54 2.3.4. Hướng dẫn học sinh tái hiện, kiến tạo hình tượng nghệ thuật.............. 57 2.3.5. Sử dụng hệ thống câu hỏi phù hợp để giúp học sinh tiếp cận phong cách nghệ thuật kịch Lưu Quang Vũ thể hiện trong văn bản .............. 61 2.3.6. Tạo bầu không khí đối thoại, dân chủ qua hình thức “phỏng vấn”, làm việc hợp tác, thảo luận nhóm ........................................................ 62 2.3.7. Giảng bình để chiếm lĩnh những giá trị của văn bản "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" .............................................................................. 65 2.3.8. Hướng dẫn học sinh so sánh để khắc sâu và mở rộng tri thức về văn bản “Hồn Trương Ba, da hàng thịt" ................................................... 67 2.3.9. Nghiên cứu để khái quát, mở rộng về nội dung và nghệ thuật tác phẩm “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” và phong cách nghệ thuật kịch của Lưu Quang Vũ ............................................................................... 70 Tiểu kết chương 2 ........................................................................................ 72 73 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .................................................. 3.1. Mô tả thực nghiệm ................................................................................ 73 3.2. Tiến trình thực nghiệm .......................................................................... 74 3.3. Thiết kế bài soạn thực nghiệm ............................................................... 74 3.4. Kết quả thực nghiệm ............................................................................. 102 iv 3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm ............................................................... 104 Tiểu kết chương 3 ........................................................................................ 105 106 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................. 1. Kết luận ................................................................................................106 2. Khuyến nghị ............................................................................................ 108 109 TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... v DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1: Bảng khảo sát lực học ban đầu của học sinh. ................................ 74 Bảng 3.2: Kết quả kiểm tra lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ................... 103 vi DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1.1. Mối quan hệ giữa đọc hiểu văn bản văn học – phong cách nghệ thuật – thể loại của văn bản văn học .................................................... 43 Sơ đồ 2.1: Graph khuyết tóm tắt đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” ....... 59 Sơ đồ 2.2: Graph đầy đủ tóm tắt đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”........ 60 Sơ đồ 3.1. Giá trị đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” ...................... 100 vii MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Tại Hội nghị lần thứ 8, Ban Chấp hành Trung ương khóa XI, Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng đã kí ban hành Nghị quyết với nội dung: “Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa – hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế”. Đảng và Nhà nước xác định mục tiêu của đổi mới lần này là: Tạo chuyển biến căn bản, mạnh mẽ về chất lượng, hiệu quả giáo dục, đào tạo; đáp ứng ngày càng tốt hơn công cuộc xây dựng, bảo vệ Tổ quốc và nhu cầu học tập của nhân dân; giáo dục con người Việt Nam phát triển toàn diện và phát huy tốt nhất tiềm năng, khả năng sáng tạo của mỗi cá nhân; yêu gia đình, yêu Tổ quốc, yêu đồng bào, sống tốt và làm việc hiệu quả. Hiện nay ngành giáo dục đang thực hiện công cuộc cải cách và đổi mới để đưa giáo dục Việt Nam vươn ra khu vực và thế giới. Nhiều phương pháp giảng dạy sai lầm và thiếu hiệu quả đã và đang được thay thế bằng những phương pháp đúng đắn và hiệu quả hơn. Việc hướng dẫn học sinh đọc - hiểu văn bản đang thay thế cho phương pháp giảng văn trước đây. Thay thế phương pháp giảng văn truyền thống bằng đọc hiểu văn bản là một việc làm đúng đắn, theo kịp với phương pháp dạy học hiện đại trên thế giới. Nếu trước đây, học văn là thầy đọc giảng, trò chép; thầy áp đặt cách hiểu của mình cho học sinh thì hiện nay học sinh trở thành người tích cực, chủ động, sáng tạo trong quá trình tiếp nhận tác phẩm văn chương. Phương pháp hướng dẫn học sinh đọc - hiểu văn bản là phương pháp nhằm giúp cho học sinh có khả năng lĩnh hội được tri thức một cách chủ động, sáng tạo và đạt hiệu quả cao nhất, tạo nên sự phát triển toàn diện về kĩ năng cũng như tâm lí, nhận thức, nhân cách của người học. Tuy nhiên, trong thực tế, việc thay đổi phương pháp giảng dạy cũ chủ yếu là thuyết giảng sang phương pháp giảng dạy mới là một điều không đơn giản. Một điều dễ thấy trong nhiều trường phổ thông hiện nay 1 là tuy phương pháp đọc - hiểu văn bản đã được áp dụng từ khá lâu song các giáo viên rất lúng túng khi dạy một giờ đọc hiểu văn bản theo đúng nghĩa. Nhiều giáo viên chưa nhận thức rõ ràng đọc hiểu là như thế nào vì vậy giờ học văn trở thành giờ tập đọc, câu hỏi rời rạc, nhàm chán khiến học sinh không hiểu, không hứng thú. Trước thực trạng như vậy, chúng tôi muốn góp phần nhỏ bé của mình vào công cuộc đổi mới phương pháp dạy học văn hiện nay, giúp người dạy người học có cái nhìn rõ hơn về hoạt động đọc hiểu văn bản văn học. Tác phẩm văn học nào cũng tồn tại trong một hình thức thể loại nhất định. Dạy học đọc hiểu văn bản để giúp học sinh có thể tiếp nhận được các lớp thông tin tiềm ẩn sau bề mặt ngôn từ, tất yếu phải tháo gỡ cấu trúc bề mặt ấy một cách hợp lí, đúng quy luật của sáng tạo văn chương. Đọc hiểu văn bản theo đặc trưng thể loại sẽ giúp học sinh không chỉ hiểu một văn bản cụ thể trong chương trình mà còn có thể tự đọc hiểu những văn bản cùng loại khác trong đời sống. Chính vì vậy, dạy học văn theo đặc trưng thể loại mặc dù đã sớm được nghiên cứu nhưng vẫn cần được tìm tòi, suy ngẫm sâu hơn trong quá trình đổi mới nâng cao hiệu quả của phương pháp dạy học văn. Điều đó càng trở nên đúng đắn khi những kịch bản văn học Việt Nam sau một thời gian “vắng bóng” đã “có mặt trở lại” trong chương trình Ngữ văn phổ thông để hoàn thiện năng lực đọc hiểu văn bản kịch cho học sinh. Khai thác sức mạnh riêng bằng chính đặc trưng của thể loại kịch trong quá trình giáo dục và đào tạo vừa phù hợp quy luật của sáng tạo văn học, vừa đáp ứng được những yêu cầu của tiến trình vận động đổi mới cách dạy học văn trong nhà trường phổ thông hiện nay. Lưu Quang Vũ là nhà viết kịch xuất sắc của văn học Việt Nam hiện đại, có những đóng góp to lớn cho nền sân khấu nước nhà. Với khả năng sáng tạo phi thường, trong gần 10 năm, Lưu Quang Vũ đã viết được gần 50 kịch bản và hầu hết trong số đó đều đã được dàn dựng. Ngay khi ra đời, các vở kịch của ông đã nhanh chóng được công chúng đón nhận nồng nhiệt. Cho đến nay, sau 2 một độ lùi thời gian cần thiết, nhiều vở kịch của ông vẫn có sức sống mãnh liệt trong lòng công chúng. Lưu Quang Vũ có được thành công đó là bởi những sáng tác của ông không chỉ đáp ứng được nhu cầu của công chúng đương thời mà còn đề cập đến những vấn đề của muôn đời. Những sáng tác đó đã khẳng định được giá trị nội dung và nghệ thuật của mình qua phép thử thời gian. Trong các sáng tác của Lưu Quang Vũ, chúng ta không thể không nhắc đến vở kịch “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”. Đây là một trong những vở diễn được dàn dựng nhiều nhất, được diễn ở nhiều nước trên thế giới và cũng là vở kịch thu hút sự chú ý của công chúng hơn cả. Bắt đầu từ năm học 2008 – 2009, văn bản “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” được đưa vào chương trình phổ thông và được học ở lớp 12. Đến nay, tuy văn bản không còn mới mẻ, song ở các nhà trường, nhiều giáo viên còn lúng túng khi hướng dẫn học sinh đọc hiểu đoạn trích trên sao cho hiệu quả. Vì vậy việc dạy và học đoạn trích này theo phương pháp đổi mới ra sao là một điều rất cần được quan tâm. Chính điều này đặt ra cho người viết suy nghĩ cần phải nghiên cứu, tìm hiểu để có một hướng dạy học văn bản “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” sao cho hợp lí và hiệu quả nhất. Mỗi tác phẩm văn học là đứa con tinh thần của nhà văn do vậy những tác phẩm xuất sắc luôn là sự biểu hiện cụ thể phong cách nghệ thuật của nhà văn. “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” là một trong những kịch bản thành công nhất, thể hiện rõ nét những đặc điểm của kịch Lưu Quang Vũ, gắn liền với tên tuổi Lưu Quang Vũ. Do vậy, tìm hiểu kịch bản này, chúng ta không thể tách rời việc tìm hiểu phong cách nghệ thuật kịch của Lưu Quang Vũ nói chung. Việc tìm hiểu phong cách nghệ thuật kịch Lưu Quang Vũ sẽ là tiền đề quan trọng giúp giáo viên và học sinh đọc và hiểu văn bản “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” Xuất phát từ những lí do trên chúng tôi quyết định chọn đề tài nghiên cứu của luận văn là: HƯỚNG DẪN HỌC SINH ĐỌC HIỂU ĐOẠN TRÍCH “HỒN TRƯƠNG BA, DA HÀNG THỊT” TỪ ĐẶC TRƯNG THỂ LOẠI VÀ PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT KỊCH CỦA LƯU QUANG VŨ 3 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Công trình, bài viết nghiên cứu về các tác phẩm kịch của Lưu Quang Vũ nói chung Lưu Quang Vũ là một con người có tài năng về nhiều mặt: thơ ca, phê bình, truyện ngắn, sân khấu. Trong đó, sân khấu là lĩnh vực ông thành công hơn hẳn, để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng mọi người và thể hiện tài năng đặc biệt của mình. Thậm chí GS Phan Ngọc còn khẳng định: “Lưu Quang Vũ là nhà viết kịch lớn nhất thế kỉ này của Việt Nam” [49; tr. 264] Lịch sử nghiên cứu về tác gia Lưu Quang Vũ và những tác phẩm kịch của ông đã được bắt đầu ngay khi những tác phẩm của ông ra đời. Chúng đã được công chúng đón nhận và đưa ra những nhận xét khác nhau. Ngay từ những ngày đầu hàng loạt bài báo, bài nghiên cứu về các tác phẩm của Lưu Quang Vũ liên tục xuất hiện như: “Sống mãi tuổi 17” hay bài ca về người cộng sản trẻ tuổi” (Văn nghệ - 3/1980) (Vũ Quang Vinh) ““Nguồn sáng trong đời” một vở diễn đẹp” (Tạp chí sân khấu – 3/1985) (Nguyễn Thị Minh Thái), “Kịch Lưu Quang Vũ những trăn trở về lẽ sống, lẽ làm người” (Tạp chí văn học – 5/1986) (Phan Trọng Thưởng), “Một vở diễn hướng thiện”(Tạp chí sân khấu 4/1988) (Lam Hồng), “Sự kiện Lưu Quang Vũ” (Tuổi trẻ chủ nhật – 4/1988) (Phong Lê), “Nhân đọc và xem “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”” (Tạp chí văn học – 1/1989) (Phan Trọng Thưởng),… thậm chí một học giả người Pháp cũng có lời ngợi ca rất cao đối với kịch tác gia Lưu Quang Vũ: “Moliere ở Việt Nam tên là Lưu Quang Vũ” (1988). Những kịch bản của Lưu Quang Vũ vẫn còn tiếp tục được nghiên cứu ngày một sâu rộng hơn bởi cả ngành sân khấu và văn học. Tính đến thời điểm năm 2005 – khi PGS. TS Lí Hoài Thu và em gái của tác giả Lưu Quang Vũ – PSG.TS Lưu Khánh Thơ in tuyển tập những bài viết những công trình nghiên cứu về Lưu Quang Vũ trong cuốn: “Lưu Quang Vũ – tác gia và tác phẩm” thì thư mục mà hai tác giả sưu tầm được đã lên tới con số 238. Đến nay con số đó đã tăng lên rất nhiều. Điều đó cho thấy sức sống của những tác phẩm kịch của Lưu Quang Vũ trong lòng công chúng. Tác phẩm của 4 ông sẽ được quan tâm hơn nữa đối với nhà trường phổ thông vì Lưu Quang Vũ đã có hai tác phẩm được đưa vào chương trình học là “Tôi và chúng ta” (lớp 9) và “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” (lớp 12). Trong các bài viết của mình, các nhà nghiên cứu có nhắc đến một vài khía cạnh của kịch Lưu Quang Vũ. Đáng chú ý là bài viết của Phan Trọng Thưởng: “Kịch Lưu Quang Vũ những trăn trở về lẽ sống, lẽ làm người”. Tác giả đã đề cập đến chất thơ của đề tài, của tư tưởng như một “đặc điểm nổi bật nhất, quán xuyến sáng tác, làm nên thành công và tạo nên phong cách riêng của anh” [56; tr.142]. GS Phan Ngọc cũng chỉ ra một “kịch pháp Lưu Quang Vũ” nhưng do nhiều lí do nên ông chưa thể khảo sát được. Đặc biệt, tác giả Vũ Thị Thanh Hoài đã có những nghiên cứu rất đầy đủ, chính xác về đặc điểm kịch Lưu Quang Vũ trong luận văn thạc sĩ: “Đặc điểm kịch Lưu Quang Vũ”. Tác giả đã cố gắng “làm sáng tỏ những đặc điểm có tính chất quán xuyến, bao trùm làm nên gương mặt, diện mạo riêng của phong cách kịch Lưu Quang Vũ” [12; tr.13]. Trong công trình của mình, tác giả đã tìm hiểu những đặc điểm tiêu biểu của kịch Lưu Quang Vũ dưới góc độ thể loại kịch. Đây là một tư liệu tham khảo quan trọng để chúng tôi tiến hành tìm hiểu kịch và những đặc điểm kịch của Lưu Quang Vũ. Tuy nhiên, khác với tác giả Vũ Thị Thanh Hoài, chúng tôi không chỉ tìm hiểu kịch như những tác phẩm văn học đơn thuần mà còn tiến hành tìm hiểu những đặc điểm, tính chất nổi bật, đặc trưng cho phong cách nghệ thuật của ông và dễ hiểu với học sinh nhằm định hướng cho việc đọc hiểu văn bản trong nhà trường phổ thông. 2.2. Các bài viết về tác phẩm “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” và về vấn đề giảng dạy văn bản trên trong nhà trường phổ thông Từ xưa đến nay, các bài nghiên cứu, phê bình thường tập trung vào các vở kịch của Lưu Quang Vũ. Trong đó, vở kịch được các nhà nghiên cứu quan tâm nhất là vở “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”. Chúng ta có thể kể tên một số bài viết tiêu biểu như: 5 - “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” từ truyện cổ dân gian đến kịch của Lưu Quang Vũ – xét về mặt tư tưởng triết học. Tạp chí sân khấu, số 10/2003 của Đặng Hiển - Chung quanh vở diễn “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” của Lưu Quang Vũ. Báo Văn nghệ, số ngày 3/1/1989. - Sự khai thác motip dân gian trong kịch Lưu Quang Vũ của Lưu Khánh Thơ. - Nhân đọc và xem “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”. Tạp chí Văn học. Số 1/1989 của Phan Trọng Thưởng. - “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” ở Liên Xô. Báo Văn nghệ số ngày 2/6/1990 của Viễn Triều. - Nghĩ về Lưu Quang Vũ nhân xem vở “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”, tạp chí Nghiên cứu nghệ thuật, số 1/1988 của Trần Việt. - Hồn và xác trong “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”. Tạp chí Văn học và tuổi trẻ. Số 2/2009 của Lê Huy Bắc Ngoài ra các nhà nghiên cứu, phê bình khác cũng có đề cập đến kịch bản trên trong những bài viết của mình như Ngô Thảo, Phạm Vĩnh Cư, … Trong các bài viết trên, các tác giả đã đưa ra những nhận định, những đánh giá về các tác phẩm. Lưu Khánh Thơ nhận xét về triết lí sâu sắc về sự vạy mượn thân xác của hồn Trương Ba: “Cuộc sống thật đáng quý nhưng không phải sống thế nào cũng được. Sống vay mượn, chắp vá, không có sự hài hòa giữa hồn và xác chỉ đem lại bi kịch cho con người. Cuộc sống chỉ có giá trị khi con người được sống đúng là mình, được sống trong một thể thống nhất” [49; tr. 317]. Nhà nghiên cứu Phan Trọng Thưởng chỉ ra nghĩa tự nó và nghĩa cho nó của “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”: “…nghĩa tự nó của Hồn Trương Ba…là sự hoà hợp và ý thức đạo lí về phần hồn và phần xác của con người. Còn nghĩa cho nó là cuộc đấu tranh cho sự hoàn thiện nhân cách con người mà chúng ta đang tiến hành hiện nay theo đòi hỏi không chỉ của ý thức đạo lí mà còn của chính nhu cầu tồn tại của con người, là quan niệm nhân sinh trong môi trường đạo đức xã hội mới” [49; tr. 346]. Tác giả Phạm Vĩnh 6 Cư lại tìm thấy trong cách kể của Lưu Quang Vũ như “một bi kịch triết lí thời nay với hai chiều kích đan thoa: chiều kích nhân sinh, xã hội và chiều kích bản thể siêu hình..” [49; tr. 272]. Ý kiến của các nhà nghiên cứu đã cho thấy sự quan tâm đến tác phẩm “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” của Lưu Quang Vũ. Đồng thời qua đó ta cũng thấy giá trị của tác phẩm. Đúng như nhà nghiên cứu Ngô Thảo đã nhận định: “Cùng với thời gian, có thể nhiều vở diễn phục vụ các yêu cầu kịp thời của Vũ sẽ bị quên đi. Nhưng riêng tôi cứ tin là rồi cái vở kịch mượn tích xưa này rồi sẽ trên sân khấu một thời gian dài nữa” [49; tr.255]. Tuy nhiên, hầu hết các ý kiến đều chỉ dừng lại ở việc chỉ ra một vài đặc điểm về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm, nêu ra những nhận định cá nhân về vở kịch hoặc nêu những nhận định về vở kịch để minh hoạ cho một tính chất nào đó trong kịch của Lưu Quang Vũ. Các bài viết, ý kiến đánh giá tuy chưa nhiều và chỉ dừng lại ở góc độ khái quát nhưng là những tư liệu quan trọng cho việc xác định sự thể hiện của đặc điểm kịch Lưu Quang Vũ trong tác phẩm "Hồn Trương Ba, da hàng thịt". Từ khi “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” được đưa vào chương trình phổ thông, tác phẩm bắt đầu nhận được sự quan tâm của các nhà nghiên cứu PPDH Văn và các nhà giáo. Các tác giả đã chỉ ra những giá trị về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm để định hướng giáo viên và học sinh tiếp cận văn bản. Tuy nhiên, sự tiếp cận này mới chỉ dừng lại ở việc đi sâu vào văn bản nhưng lại chưa đặt văn bản trong hệ thống những kịch bản của Lưu Quang Vũ để thấy được tính chất đặc trưng của nó, từ đó có hướng dạy học tác phẩm thích hợp. Về phương pháp dạy học đoạn trích trên còn có khóa luận tốt nghiệp “Dạy học "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" theo đặc trưng thể loại” của Trần Thị Diệu Linh, ĐHSPHN 2006, “Dạy học đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” (SGK Ngữ văn 12) từ đặc điểm tính thời sự và những giá trị muôn thuở của xung đột kịch Lưu Quang Vũ” của Đặng Thị Mai Hoa, ĐHSPHN, 2009, “Định hướng đọc hiểu “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” từ 7 đặc điểm kịch Lưu Quang Vũ”, ĐHSPHN, 2009 của Trương Thị Hồng Vân, “Tổ chức thảo luận nhóm trong giờ học trích đoạn kịch bản văn học “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” của Lưu Quang Vũ” của Quản Thị Thu Phương, ĐHSPHN, 2011. Các công trình nghiên cứu này đã đưa ra các biện pháp tiếp cận đoạn trích hoặc từ góc độ thể loại hoặc từ đặc điểm kịch của Lưu Quang Vũ, hoặc đề xuất một hướng dạy học hiện đại đối với đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”. Đó đều là những hướng tiếp cận đúng. Tuy nhiên, những tài liệu nghiên cứu trên còn quá ít ỏi, chưa có tài liệu nào đề xuất việc giáo viên cần hướng dẫn học sinh đọc hiểu văn bản có sự kết hợp đặc trưng thể loại kịch và phong cách nghệ thuật tác giả. Chính vì vậy, việc thực hiện đề tài “Hướng dẫn học sinh đọc hiểu đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” từ đặc trưng thể loại và phong cách nghệ thuật kịch Lưu Quang Vũ” là cần thiết. 3. Mục đích nghiên cứu - Nghiên cứu tính khả thi của việc hướng dẫn học sinh lớp 12 đọc hiểu văn bản “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” từ đặc trưng thể loại và phong cách nghệ thuật kịch của Lưu Quang Vũ. - Xây dựng biện pháp phù hợp, tích cực trong giờ dạy học đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh lớp 12, góp phần nâng cao chất lượng dạy học tác phẩm văn chương. - Thiết kế bài soạn thực nghiệm: Hướng dẫn học sinh đọc hiểu văn bản “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” từ đặc trưng thể loại và phong cách nghệ thuật kịch của Lưu Quang Vũ. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu Thứ nhất: Cơ sở lý luận của đề tài. Trong phần này, đề tài sẽ nghiên cứu về kĩ năng đọc hiểu văn bản văn học, về đặc trưng thể loại kịch và một số đặc điểm nổi bật trong phong cách nghệ thuật kịch Lưu Quang Vũ. 8 Thứ hai: Đánh giá thực trạng và đề xuất biện pháp dạy học văn bản “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” Thứ ba: Thiết kế giáo án và đưa vào thực nghiệm 5. Khách thể và đối tượng nghiên cứu Khách thể nghiên cứu là quá trình dạy học văn bản “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” của Lưu Quang Vũ trong chương trình Ngữ văn 12 Đối tượng nghiên cứu là các biện pháp nhằm hướng dẫn học sinh lớp 12 đọc hiểu văn bản “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” từ đặc trưng thể loại và phong cách nghệ thuật kịch của Lưu Quang Vũ. 6. Vấn đề nghiên cứu Sử dụng những biện pháp nào để hướng dẫn học sinh đọc hiểu văn bản “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” từ đặc trưng thể loại và phong cách nghệ thuật kịch Lưu Quang Vũ. 7. Giả thuyết khoa học Nếu sử dụng một số biện pháp như trong luận văn thì sẽ rèn được kĩ năng đọc hiểu văn bản “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” từ đặc trưng thể loại và phong cách nghệ thuật kịch Lưu Quang Vũ, từ đó nâng cao hiệu quả dạy học văn bản này. 8. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu - Văn bản “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” – Lưu Quang Vũ SGK Ngữ văn 12, tập 2, Cơ bản, NXB Giáo dục, Hà Nội, 2011 - Đặc trưng thể loại kịch - Một số đặc điểm quan trọng trong phong cách nghệ thuật kịch Lưu Quang Vũ 9. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài - Ý nghĩa lý luận của đề tài: Bước đầu xác định được cơ sở lí luận của việc xây dựng những biện pháp nhằm hướng dẫn học sinh lớp 12 đọc hiểu văn bản “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” từ đặc trưng thể loại và phong cách nghệ thuật kịch Lưu Quang Vũ. 9 - Ý nghĩa thực tiễn của đề tài: + Nội dung luận văn có thể giúp giáo viên có thêm tư liệu phục vụ việc giảng dạy văn bản “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” của Lưu Quang Vũ nói riêng, các tác phẩm kịch nói chung. + Giúp học sinh có kỹ năng đọc hiểu văn bản từ đặc trưng thể loại kết hợp với phong cách nghệ thuật của tác giả, từ đó góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn trong nhà trường phổ thông 10. Phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu sau: - Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận: Sưu tầm, đọc tài liệu, nghiên cứu về tác giả Lưu Quang Vũ, văn bản “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”; kĩ năng đọc hiểu văn bản. - Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Quan sát, điều tra, khảo sát bằng phiếu hỏi, dự giờ đồng nghiệp, tổng kết kinh nghiệm, tham vấn chuyên gia. - Nhóm phương pháp xử lý thông tin: Định lượng, định tính, thống kê và phân tích thống kê. 11. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và khuyến nghị, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn dự kiến được trình bày theo 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận của vấn đề nghiên cứu Chương 2: Thực trạng và biện pháp Chương 3: Thực nghiệm sư phạm 10 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Các vấn đề chung về đọc hiểu tác phẩm văn chương 1.1.1. Khái niệm đọc, hiểu và đọc hiểu văn bản Tác phẩm văn học là kết tinh quá trình tư duy nghệ thuật của nhà văn, biến những biểu tượng, ý nghĩ, cảm xúc của nhà văn thành tác phẩm văn học. Đồng thời tác phẩm văn học cũng là một hệ thống ký hiệu thẩm mỹ. Nhà văn là người sinh ra tác phẩm nhưng bạn đọc mới là người quyết định sinh mệnh của tác phẩm. Bạn đọc là người mang đến cuộc sống thứ hai cho tác phẩm văn chương khi họ giải mã các ký hiệu ngôn ngữ bằng sự vận dụng tổng hợp các năng lực của bản thân. Một tác phẩm văn học có đời sống dài lâu hay ngắn ngủi phụ thuộc vào độc giả. Quá trình bạn đọc tiếp xúc, giải mã tác phẩm gọi là quá trình tiếp nhận văn học. Học sinh là bạn đọc sáng tạo. Lý thuyết tiếp nhận được đề cập ở nhiều khía cạnh, góc độ khác nhau nhưng nổi bật là lý thuyết đọc hiểu. Vấn đề đọc – hiểu hiện nay đang được các nhà nghiên cứu và các bạn đọc quan tâm và trở thành vấn đề then chốt trong việc dạy và học Ngữ Văn hiện nay. Hiện nay có nhiều nhà nghiên cứu định nghĩa, lý giải khái niệm đọc – hiểu. GS Đỗ Đức Hiểu trong cuốn “Thi pháp hiện đại” có bài viết về “Đọc văn chương”, GS khẳng định: “Đọc văn chương nghĩa là tháo gỡ các ký hiệu văn chương trong văn bản, là tìm hiểu ý nghĩa của tác phẩm thông qua cấu trúc của văn bản (cốt truyện, kết cấu, nhân vật, …). Đọc văn chương nghĩa là chuyển đổi tác phẩm nghệ thuật thành một vũ trụ tình cảm, cảm xúc, tư duy hình tượng riêng của bạn đọc”. GS đã chỉ ra cụ thể các khâu của việc đọc (cảm tưởng, phân tích, đối chiếu, tổng hợp, đánh giá, phát hiện, sang tạo) và phương pháp đọc (a. Lựa chọn sách đọc; b.Định hướng đọc để làm gì; c.Đi tìm mã của văn bản; d. Biết đánh giá tác phẩm theo định hướng) GS. Phan Trọng Luận trong “Phương pháp dạy học văn” đã nhấn 11