Tài liệu Luận văn thạc sĩ giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo tổ quốc cho học sinh trong dạy học lịch sử việt nam lớp 10, trung học phổ thông (chương trình chuẩn)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC --------------------------- ĐẬU THỊ HẢI VÂN GIÁO DỤC Ý THỨC VỀ CHỦ QUYỀN BIỂN, ĐẢO TỔ QUỐC CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 10, TRUNG HỌC PHỔ THÔNG (CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN) LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM LỊCH SỬ CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC (BỘ MÔN LỊCH SỬ) MÃ SỐ: 601410 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS.VŨ QUANG HIỂN HÀ NỘI - 2012 1 BẢNG DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Đọc là GV Giáo viên HS Học sinh PPDH Phương pháp dạy học SGK Sách giáo khoa THPT Trung học phổ thông GD&ĐT Giáo dục và Đào tạo 3 DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1. Giới tính, học lực, hạnh kiểm ....................................................... 89 Bảng 2.2. Kết quả thực nghiệm .................................................................... 91 4 DANH MỤC CÁC HÌNH Trang Hình 2.1. Đại Nam thống nhất bản đồ .......................................................... 66 Hình 2.2. Bản đồ Việt Nam do Đỗ Bá soạn vẽ vào thế kỷ XVII ................... 67 Hình 2.3. An Nam Đại Quốc họa đồ 1 .......................................................... 68 Hình 2.4. An Nam Đại Quốc họa đồ 2 .......................................................... 68 Hình 2.5. Tem hình “ Đội Hoàng Sa” thế kỷ XVII – VIII ............................. 69 Hình 2.6. Tem hình “Hoàng Sa và Trường Sa trong Bản đồ cổ” ................... 70 Hình 2.7. Thuyền buồm của đội Hoàng Sa vào thế kỷ XVII-XVIII .............. 70 Hình 2.8. Thuyền buồm dùng đi Hoàng Sa ................................................... 71 Hình 2.9. Lược đồ Chiến thắng Bạch Đằng năm 938 .................................... 72 Hình 2.10. Ảnh mô phỏng chuẩn bị trận địa cọc trên Sông Bạch Đằng............... 73 Hình 2.11. Ảnh mô phỏng trận chiến Bạch Đằng năm 938 ........................... 74 Hình 2.12. Cọc gỗ được trưng bày tại bảo tàng Hải Phòng .......................... 74 Hình 2.12. Lược đồ chiến thắng Bạch Đằng năm 1288................................. 76 Hình 2.13. Lược đồ chiến thắng Bạch Đằng năm 1288................................. 77 Hình 2.14. Ảnh mô phỏng trận chiến Bạch Đằng năm 1288 ........................ 77 Hình 2.15. Ăn mừng chiến thắng Bạch Đằng năm 1288 .............................. 78 Hình 2.16. Dấu tích bãi cọc Bạch Đằng ngày nay ........................................ 78 5 MỤC LỤC Trang Lời cảm ơn ............................................................................................... i Danh mục các chữ viết tắt ........................................................................ ii Danh mục các bảng .................................................................................. Danh mục các hình ................................................................................... Mục lục .................................................................................................... iii iv v MỞ ĐẦU …………………………………………………………. ......... 1 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC GIÁO DỤC Ý THỨC VỀ CHỦ QUYỀN BIỂN, ĐẢO TỔ QUỐC CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƢỜNG PHỔ THÔNG ......... 1.1. Cơ sở lí luận ..................................................................................... 1.1.1. Một số khái niệm ............................................................................ 1.1.2. Mục tiêu của bộ môn Lịch sử ở trường phổ thông .......................... 1.1.3. Đặc điểm tâm lí học sinh và việc giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh trong dạy học Lịch sử ở trường phổ thông. ............ 1.1.4. Môn Lịch sử với việc giáo dục thế hệ trẻ về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc trong bối cảnh quốc tế hiện nay .................................................. 1.1.5. Nội dung giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường phổ thông ......................................... 1.1.6. Vai trò, ý nghĩa của việc giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc trong dạy học Lịch sử ở trường phổ thông .................................. 1.2. Cơ sở thực tiễn ................................................................................. 1.2.1. Thực trạng của việc giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh trong dạy học Lịch sử ở trường phổ thông ................... 1.2.2. Những vấn đề đặt ra cần giải quyết ................................................. Chƣơng 2: CÁC BIỆN PHÁP GIÁO DỤC Ý THỨC VỀ CHỦ QUYỀN BIỂN, ĐẢO TỔ QUỐC CHO HỌC SINH LỚP 10 - TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM .......... 2.1. Mục tiêu, nội dung cơ bản của chương trình Lịch sử Việt Nam lớp 10 (Chương trình chuẩn) .......................................................................... 2.1.1. Mục tiêu ......................................................................................... 2.1.2. Những nội dung cần khai thác trong chương trình lịch sử Việt Nam (từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XIX ) để giáo dục ý thức chủ quyền biển, đảo Tổ quốc. ................................................................................... 6 13 13 13 17 19 21 23 30 33 33 39 43 43 43 45 2.2. Những yêu cầu cơ bản khi xác định biện pháp giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh trong dạy học Lịch sử Việt Nam......... 50 2.2.1. Xác định đúng những kiến thức cơ bản cần giáo dục ...................... 2.2.2. Đảm bảo tính khoa học, chính xác và tính tư tưởng. ....................... 2.2.3. Đảm bảo tính cụ thể, hình ảnh, giàu biểu tượng lịch sử .................. 2.2.4. Phát huy tính tích cực của học sinh ................................................. 50 50 51 54 2.3. Các biện pháp giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh lớp 10 trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường phổ thông. ....... 55 2.3.1. Giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh trong giờ học nội khóa .............................................................................. 55 2.3.2. Giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh thông qua hoạt động ngoại khóa ............................................................... 2.4. Thực nghiệm sư phạm ....................................................................... 2.4.1. Mục đích thực nghiệm .................................................................... 81 87 87 2.4.2. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm .................................................. 2.4.3. Nội dung và phương pháp thực nghiệm .......................................... 88 88 2.4.4. Kết quả thực nghiệm....................................................................... 89 92 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ......................................................... 1. Kết luận ................................................................................................ 2. Khuyến nghị ......................................................................................... TÀI LIỆU THAM KHẢO...................................................................... 92 93 96 PHỤ LỤC ............................................................................................... 100 7 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Sự phát triển như vũ bão của khoa học và công nghệ đặt ra cho đất nước những thách thức và vận hội mới trong công cuộc đổi mới, hội nhập và phát triển. Thời đại đã đặt ra cho giáo dục nhiệm vụ đào tạo những con người phát triển toàn diện để phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Ngay từ những năm 1990, Đảng đã xác định rất rõ tầm quan trọng của việc giáo dục và đào tào con người. Tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VII của Đảng (1991) đã xác định mục tiêu giáo dục đào tạo nhằm “nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài, hình thành đội ngũ lao động có tri thức và có tay nghề, có năng lực thực hành, tự chủ, năng động sáng tạo, có đạo đức cách mạng và có tinh thần yêu nước...”[24, tr 205]. Đại hội Đảng lần thứ X (2006) nhấn mạnh việc giáo dục cho học sinh, sinh viên “bản lĩnh, phẩm chất lối sống của thế hệ trẻ Việt Nam hiện đại”[24, tr 205]. Vì vậy nhà trường phổ thông có vai trò quan trọng cùng với xã hội hoàn thành tốt nhiệm vụ giáo dục thế hệ trẻ trong điều kiện hiện nay. Môn lịch sử với chức năng giáo dục của mình đã “...góp phần hình thành thế giới quan khoa học, giáo dục lòng yêu quê hương, đất nước, truyền thống dân tộc, cách mạng, bồi dưỡng các năng lực tư duy hành động, thái độ ửng xử đúng dắn trong đời sống xã hội” [24, tr 67]. Đặc biệt trong xu thế quốc tế hóa ngày càng mở rộng việc giáo dục cho thế hệ trẻ những giá trị truyền thống, những phẩm chất cao quý và những bài học lịch sử có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Thế kỉ XIX được các nhà chiến lược xem là “Thế kỷ đại dương”, bởi cùng với tốc độ tăng trưởng kinh tế và dân số hiện nay, nguồn tài nguyên thiên nhiên, nhất là tài nguyên không tái tạo được trên đất liền, sẽ bị cạn kiệt sau vài ba thập kỷ tới. Trong bối cảnh đó, các nước có biển, nhất là các nước lớn đều vươn ra biển, xây dựng chiến lược biển. Việt Nam là một quốc gia biển với 3.260 km bờ biển, tổng diện tích những vùng biển chủ quyền bao gồm những đảo và quần đảo, những vùng đặc quyền kinh tế biển rộng gấp ba lần 8 đất liền. Và là một quốc gia đứng thứ 10 thế giới về tỷ lệ sở hữu biển (cứ 100km2 trên đất liền có 1km ven biển). Vì vậy biển Việt Nam không chỉ chứa đựng tiểm năng kinh tế to lớn và là cửa ngõ để chúng ta mở rộng quan hệ với quốc tế; Biển còn đóng vai trò quan trọng về an ninh quốc phòng, là địa bàn chiến lược quan trọng trong công cuộc bảo vệ Tổ quốc. Trong lịch sử hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước của dân tộc, biển luôn gắn liền với quá trình xây dựng và phát triển của đất nước con người Việt Nam. Đặc biệt, trong bối cảnh quốc tế hiện nay, bên cạnh những thuận lợi, Việt Nam cũng đang phải đối mặt với những nguy cơ, thách thức mang tính khu vực và tính toàn cầu. Các thế lực thù địch chưa bao giờ từ bỏ âm mưu can thiệp vào công việc nội bộ, gây mất ổn định chính trị - xã hội, xâm phạm chủ quyền lãnh thổ, biên giới quốc gia, nhất là trong tình hình hiện nay vấn đề bảo vệ chủ quyền quốc gia trên biển đang có nhiều diễn biến phức tạp. Vì vậy việc giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho thế hệ trẻ là nhiệm vụ cần thiết và có ý nghĩa chiến lược. Tại Hội nghị lần thứ tư Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa X), đã nhấn mạnh: biển Việt Nam đang tiềm ẩn nhiều nguy cơ bất ổn, mật độ dân cư trên biển, đảo và quần đảo thấp, cơ sở hạ tầng kinh tế - xã hội vùng ven biển, trên biển, đảo còn chưa hoàn thiện, khả năng bảo vệ chủ quyền, lợi ích quốc gia trên biển còn nhiều hạn chế. Do đó, cần phải đầu tư thích đáng về mọi mặt, đảm bảo cho sự phát triển kinh tế và tăng cường khả năng bảo vệ chủ quyền lợi ích quốc gia trên biển. Cần phải có một chiến lược tổng thể với các giải pháp mang tính hệ thống như tuyên truyền, giáo dục nhận thức về chủ quyền biển, đảo; tăng cường Quốc phòng – An ninh giữ vững chủ quyền biển, đảo; phối hợp đồng bộ các hoạt động phát triển kinh tế xã hội với quốc phòng an ninh... Như vậy, việc tuyên truyền giáo dục ý thức về chủ quyền biển đảo là một trong những nhiệm vụ chiến lược quan trọng, đòi hỏi phải có sự phối hợp đồng bộ giữa các cấp, các ngành và địa phương; đặc biệt là các địa phương có biển. 9 Hải Phòng - vùng đất đầu sóng, ngọn gió, “phên dậu” phía Đông Bắc của đất nước, Hải Phòng có vị thế chiến lược quan trọng trong toàn bộ tiến trình đấu tranh dựng nước và giữ nước của dân tộc. Vì vậy, Ban thường vụ Thành ủy Hải Phòng đặc biệt quan tâm vấn đề tuyên truyền, giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo trong tình hình mới. Nhiều hoạt động thiết thực, ý nghĩa tuyên truyền giáo dục được thực hiện đã góp phần nâng cao ý thức của các tầng lớp nhân dân Hải Phòng về vị trí, vai trò và trách nhiệm bảo vệ biển, đảo thiêng liêng của đất nước nói chung và thành phố nói riêng. Ở nhà trường phổ thông, đặc biệt môn Lịch sử với chức năng và nhiệm vụ của mình cần phải tiếp tục góp phần quan trọng trong chiến lược chung của quốc gia về giáo dục ý thức chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh – những người làm chủ tương lai của đất nước. Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi chọn vấn đề Giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh trong dạy học Lịch sử Việt Nam lớp 10, trung học phổ thông (chương trình chuẩn) làm đề tài luận văn thạc sỹ sư phạm lịch sử chuyên ngành lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Lịch sử. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Các công trình nghiên cứu về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc Vấn đề chủ quyền biển, đảo đã có nhiều công trình nghiên cứu và biên soạn. Theo Nghị quyết Hội nghị lần thứ tư của Ban Chấp hành trung ương Đảng (khóa X), được sự chỉ đạo của Ban Tuyên giáo Trung ương và Quân chủng Hải quân, Trung tâm thông tin công tác tư tưởng phối hợp với Cục chính trị Quân chủng Hải quân biên soạn cuốn Biển và hải đảo Việt Nam xuất bản tại Hà Nội, năm 2007. Tài liệu đã cung cấp những nội dung cơ bản về quan điểm, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước; các tư liệu, tài liệu về biển, đảo Việt Nam và quốc tế. Tài liệu đã nhấn mạnh: “Việt Nam là một quốc gia ven biển có những ưu thế và vị trí chiến lược đặc biệt quan trọng đối với khu vực và trên thế giới. Trong lịch sử hàng nghìn năm dựng nước và giữ 10 nước của dân tộc, biển luôn gắn liền với quá trình xây dựng và phát triển của đất nước và con người Việt Nam” [1, tr 3]. Tài liệu đã khẳng định: “Biển có vai trò rất quan trọng đối với sự phát triển và an ninh của các nước có biển nói riêng và của thế giới nói chung. Một số nước và vùng lãnh thổ đã lợi dụng thế mạnh về biển đạt trình độ phát triển kinh tế rất cao. Do tầm quan trọng của biển, từ lâu cuộc chạy đua trong sự phát triển kinh tế biển cũng như triển khai lực lượng quân sự trên biển và sự tranh chấp trên biển diễn ra rất gay gắt” [1, tr 41]. Vì vậy “việc xây dựng, quản lý, phát triển và bảo vệ quyền lợi biển là vấn đề có ý nghĩa chiến lược đối với việc gìn giữ toàn vẹn chủ quyền quốc gia, giữ vững ổn định chính trị và phát triển kinh tế – xã hội của đất nước trong thời kỳ mở rộng quan hệ đối ngoại và hội nhập quốc tế” [1, tr 3]. Các tác giả biên soạn Tài liệu tập huấn giáo viên cốt cán giáo dục quốc phòng – an ninh do Vụ giáo dục quốc phòng và chương trình phát triển Giáo dục phổ thông ban hành cho rằng để thực hiện thắng lợi mục tiêu của chiến lược biển Việt Nam đến năm 2020 theo Nghị quyết số 09-NQ/TƯ ngày 09/02/2007 tại Hội nghị lần thứ IV Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa X), “Chúng ta phải tiến hành xây dựng và phát triển đồng bộ trên tất cả các lĩnh vực của đất nước, củng cố tiềm lực quốc phòng - an ninh, nhằm bảo vệ vững chắc, toàn vẹn lãnh thổ quốc gia, trong đó có vùng biển, đảo của Tổ quốc. Thường xuyên tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục kiến thức quốc phòng – an ninh, chủ quyền lãnh thổ, biển đảo Việt Nam cho toàn dân, nhất là học sinh, sinh viên là rất quan trọng trong giai đoạn cách mạng hiện nay” [38, tr 5]. Tài liệu nêu khái quát chung về biển, đại dương thế giới; trong chương II, tài liệu đi sâu nghiên cứu về biển, đảo Việt Nam trong quá trình dựng nước và giữ nước, trong sự nghiệp xây dựng phát triển kinh tế đất nước. Đặc biệt, trong chương IV khẳng định về chủ quyền biển, đảo của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam trên cơ sở những văn bản của Đảng và Nhà nước về biển, đảo; các chứng cứ lịch sử chứng minh chủ quyền của Việt Nam đối với hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa. “Vấn đề bảo vệ chủ quyền biển, 11 đảo Việt Nam, nhất là đối với hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa là một vấn đề thiêng liêng nhưng cũng hết sức khó khăn, phức tạp và lâu dài, đòi hỏi có sự đóng góp về công sức, trí tuệ của nhân dân, của nhiều thế hệ người Việt Nam; bảo vệ chủ quyền biển, đảo của đất nước là trách nhiệm của toàn dân và phải được tiến hành trên nhiều lĩnh vực và tổ chức tuyên truyền sâu rộng cho mọi tầng lớp nhân dân để mỗi người dân nâng cao nhận thức, xác định tốt nghĩa vụ, trách nhiệm đối với sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa” [38, tr. 129]. Tác giả Trần Công Trục (2011) trong Dấu Ấn Việt Nam trên biển Đông đã nhấn mạnh về vị trí vai trò của biển Đông trong lịch sử dân tộc, đồng thời tác giả đã giới thiệu rõ những định nghĩa mang tính chuyên ngành về nội thủy, lãnh hải, vùng tiếp giáp lãnh hải, vùng đặc quyền kinh tế, thềm lục địa và chủ quyền, quyền chủ quyền và quyền tài phán quốc gia. Theo đó, một quốc gia ven biển như Việt Nam không chỉ có chủ quyền trên đất liền mà còn giữ chủ quyền trên “lãnh hải” hay còn gọi là “vùng nước lãnh thổ” – một dải biển ven bờ nằm ngoài và tiếp liền với lãnh thổ đất liền hoặc nội thủy của quốc gia ven biển, có một chiều rộng nhất định (không quá 12 hải lý) được tính từ đường cơ sở của quốc gia và thuộc chủ quyền hoàn toàn của quốc gia ven biển. Chủ quyền này được mở rộng và áp dụng đối với cả vùng trời trên lãnh hải, cũng như đối với đáy biển và lòng đất dưới đáy của lãnh hải. Tiếp tục khẳng định về chủ quyền biển, đảo Việt Nam, Người Việt với biển của tác giả Nguyễn Văn Kim (2011) đã tập trung khai thác và lý giải mối quan hệ giữa đất nước Việt Nam, dân tộc Việt Nam với thế giới bên ngoài qua con đường biển. “Thế hệ nối tiếp thế hệ, các cộng đồng dân cư sinh sống trên lãnh thổ Việt Nam đã khai phá đất đai, chinh phục biển cả, xác lập chủ quyền, mở rộng giao thương, viết tiếp những trang sử hào hùng của cha ông để lại. Cùng với quá trình “mở nước” về phương Nam, là những hành trình giương buồm ra khơi làm chủ nhiều quần đảo, nhiều vùng biển” [17, tr 10]. Từ đó, tài liệu nhấn mạnh “chủ quyền và an ninh biển là chủ đề được quan 12 tâm xuyên suốt theo dòng chảy của lịch sử đất nước…việc bảo vệ chủ quyền giữ gìn an ninh phát triển kinh tế biển là nhiệm vụ mang tính chiến lược lâu dài” [15, tr. 11]. Trong Những điều cần biết về Đất – Biển – Trời Việt Nam của tác giả Lưu Văn Lợi (2010) đã khẳng định rằng: “Trên chặng đường bốn mươi thế kỉ, dân tộc ta đã kiên trì và từng bước mở rộng ra biển Đông, từ ven bờ tiến ra biển gần, rồi biển xa, từ đất liền tiến vào các đảo ven bờ rồi các đảo xa hơn. Biển có ý nghĩa chiến lược đối với nước ta về cả hai mặt an ninh và phát triển” [29, tr. 49]. Theo tác giả, “đối với tất cả các quốc gia dù là Nhà nước – dân tộc có lịch sử lâu đời hay Nhà nước mới giành được được độc lập và đang phải xây dựng dân tộc, lãnh thổ và toàn vẹn lãnh thổ là vấn đề thiêng liêng, trong đó có cả vấn đề về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc” [29, tr. 59]. Trong bài viết Chủ trương của Đảng và Nhà nước Việt Nam về kết hợp phát triển kinh tế biển và bảo vệ chủ quyền biển, đảo (1986-2007), tác giả Vũ Quang Hiển đã nhấn mạnh đến những giá trị chiến lược của biển đảo Việt Nam: “Biển, đảo có vị trí rất quan trọng, không chỉ với phát triển kinh tế - xã hội, mà cả với quốc phòng - an ninh. Bảo vệ chủ quyền biển, đảo không chỉ mang ý nghĩa bảo vệ một địa bàn sống, địa bàn phát triển kinh tế, mà còn là bảo vệ một địa bàn chiến lược lợi hại, nằm trong thế trận quốc phòng toàn dân và an ninh nhân dân bảo vệ Tổ quốc” [14, tr. 3]. Tác giả đưa ra những chủ trương lớn của Đảng Cộng sản Việt Nam về việc tổ chức tốt việc bảo vệ chủ quyền, và giữ vững an ninh các tuyến biên giới, vùng trời, vùng biển và hải đảo. Bộ giáo dục và Đào tạo đã ban hành cuốn Tài liệu hướng dẫn dạy học nội dung giáo dục tài nguyên và môi trường biển, đảo cho học sinh Trung học phổ thông nhằm bổ sung thêm thông tin và giáo dục cho học sinh những hiểu biết về tiềm năng, mức độ khai thác và sự cần thiết phải khai thác hợp lí tài nguyên thiên nhiên và bảo vệ môi trường biển, đảo; bảo vệ chủ quyền biển, đảo Tổ quốc. Tài liệu cũng đưa ra những cách thức tổ chức hoạt động ngoại 13 khóa theo nhiều chủ đề khác nhau để giáo dục cho học sinh ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc trong nhà trường phổ thông. 2.2. Các công trình nghiên cứu về giáo dục học và phương pháp dạy học Tiến sĩ N.G.Đairi, Chuẩn bị giờ học lịch sử như thế nào (1973); N.V.Savin, Giáo dục học, tập 1 (1983); B.P.Êxipôp, Những cơ sở của lý luận dạy học, tập 3 (1971)…các tác giả đã khẳng định hoạt động nhận thức tích cực độc lập của học sinh là điều kiện bắt buộc đối với giờ học được tổ chức một cách khoa học và có hiệu quả. Đồng thời các tác giả cũng nêu ra vấn đề làm thế nào khơi gợi được hoạt động nhận thức tích cực của học sinh và những biện pháp để nâng cao hiệu quả dạy học. Trong các giáo trình phương pháp dạy học lịch sử do Trần Văn Trị, Phan Ngọc Liên (chủ biên) (xuất bản năm 1992); Phan Ngọc Liên, Trịnh Đình Tùng, Nguyễn Thị Côi biên soạn tập 1, 2 (xuất bản năm 2002, tái bản có sửa chữa bổ sung năm 2009, 2010): các tác giả đề cập đến chức năng giáo dục của bộ môn lịch sử và các phương pháp dạy học lịch sử theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh. Cụ thể, trong cuốn Phương pháp dạy học lịch sử, tập 1 của Phan Ngọc Liên, Trịnh Đình Tùng, Nguyễn Thị Côi (2010) đã dành một chương nói về chức năng giáo dục của bộ môn lịch sử ở trường trung học phổ thông và nêu rõ “nhà trường phổ thông chịu trách nhiệm quan trọng cùng với xã hội hoàn thành tốt nhiệm vụ giáo dục thế hệ trẻ trong điều kiện hiện nay. Môn Lịch sử với chức năng và nhiệm vụ của mình góp phần tích cực vào công việc này” [24, tr 205]. Các tác giả đã khẳng định “với tính đa dạng, phong phú của bộ môn, nội dung các khóa trình lịch sử ở trường phổ thông có khả năng giáo dục nhiều mặt cho học sinh” [24, tr. 209]. Từ đó các tác giả đã đưa ra những nguyên tắc và biện pháp giáo dục thái độ, tình cảm, tư tưởng cho học sinh trong dạy học lịch sử. Theo các tác giả, giáo dục thái độ, tình cảm tư tưởng chính trị, truyền thống dân tộc, phẩm chất đạo đức cho học sinh qua dạy học lịch sử ở trường phổ thông là điều rất cần thiết, quan trọng. Song việc giáo dục phải chú trọng ở tính hiệu quả giáo dục, phải xuất phát từ nhiệm vụ giáo dục thế hệ trẻ nói 14 chung, từ mục tiêu đào tạo của trường, nội dung, chức năng, nhiệm vụ bộ môn để lựa chọn các biện pháp sư phạm có hiệu quả giáo dục cao. Nghiên cứu chuyên đề Giáo dục học sinh qua dạy học lịch sử, tác giả Trần Vĩnh Tường trong bài nghiên cứu Khai thác nội dung truyền thống yêu nước qua khóa trình lịch sử dân tộc để giáo dục cho học sinh phổ thông đã nêu rõ giáo dục lòng yêu nước là ưu thế của bộ môn lịch sử và khẳng định “mỗi quốc gia, dân tộc đều có cương vực lãnh thổ riêng, đều gắn liền với những yếu tố địa lý, khí hậu, thời tiết, đặc biệt là có lịch sử của mình. Trong quá trình xây dựng quốc gia, dân tộc, xây dựng cộng đồng, gia đình, con người gắn bó với nhau, trước hết bằng tình cảm và thông qua tình cảm. Người dân nước nào cũng có lòng yêu nước. Biểu hiện cao nhất của lòng yêu nước là tinh thần đấu tranh bảo vệ đất nước, bảo vệ Tổ quốc” [22, tr. 263]. Theo tác giả, để giáo dục tư tưởng, tình cảm, thái độ, ý thức cho học sinh qua dạy học lịch sử cần: khai thác nội dung khóa trình lịch sử để giáo dục, tránh tình trạng chỉ nói lý luận chung chung hời hợt; đảm bảo những nguyên tắc của phương pháp dạy học lịch sử, đặc biệt nguyên tắc giáo dục bộ môn; phát huy tinh thần tự nguyện, tự giác của học sinh, tránh sự áp đặt, công thức; tích cực hóa việc học tập của học sinh để vừa tiếp nhận việc giáo dục của thầy, vừa giúp đỡ nhau và tự giáo dục; kết hợp học tập với thực hành; tiến hành nhiều hình thức giáo dục phong phú, sinh động thông qua bài nội khóa và các hoạt động ngoại khóa. Bên cạnh đó cũng có rất nhiều bài viết trong các tạp chí như tạp chí nghiên cứu giáo dục, các tạp chí nghiên cứu Lịch sử đều đã đề cập đến vấn đề này. Trong bài viết “Giáo dục truyền thống dân tộc cho thế hệ trẻ qua môn lịch sử” của các tác giả Phan Ngọc Liên, Trịnh Đình Tùng, Nguyễn Thị Côi đăng trên tạp chí nghiên cứu lịch sử (số 2 – 1992) đã khẳng định giá trị to lớn của giáo dục truyền thống dân tộc, ưu thế, sở trường của bộ môn trong việc giáo dục truyền thống dân tộc cho thế hệ trẻ. Bài viết đã phân tích cấu tạo chương trình với các đặc điểm nổi bật, thuận lợi cho việc tiến hành giáo dục truyền thống cho học sinh và đưa ra một số vấn đề có tính chất nguyên tắc 15 (phương pháp luận và lý luận dạy, học) trong tiến hành giáo dục truyền thống cho học sinh qua môn Lịch sử. Tác giả Phan Ngọc Liên trong bài viết “Một số vấn đề giáo dục lịch sử Việt Nam” đăng trên tạp chí nghiên cứu giáo dục (số 6 - 1994) đã khẳng định vị trí, vai trò của bộ môn Lịch sử trong nền giáo dục quốc dân, đưa ra một số kiến nghị nhằm nâng cao chất lượng giáo dục lịch sử ở trường phổ thông. Trong tạp chí nghiên cứu giáo dục, số 350, chuyên đề quí IV – 2004 đăng bài “Bộ môn lịch sử với việc hình thành và phát triển nhân cách ở học sinh” của tác giả Trịnh Đình Tùng, khẳng định ưu thế môn lịch sử trong việc hình thành giá trị nhân cách con người và giáo dục cho học sinh những truyền thống tốt đẹp của dân tộc. Một số luận án, luận văn của nghiên cứu sinh, học viên cao học trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã đề cập đến nội dung giáo dục tư tưởng, đạo dức tình cảm cho học sinh trong dạy học lịch sử như: “Giáo dục lòng yêu quê hương cho học sinh trung học phổ thông qua dạy học lịch sử địa phương ở Nghĩa Bình” của Trần Quốc Tuấn – 1986; “Giáo dục truyền thống đoàn kết dân tộc cho học sinh khi dạy học phần lịch sử Việt Nam từ thế kỷ X đến nửa đầu thế kỷ XIX ở lớp 10, trung học phổ thông” của Nguyễn Thị Thu Hương – 2009; “Giáo dục truyền thống yêu nước cho học sinh khi dạy học phần lịch sử Việt Nam từ thời nguyên thủy đến thế kỉ XV ở lớp 10, trung học phổ thông” của Trần Thị Bích Ngọc – 2009. Mặc dù các luận văn trên đã tập trung khai thác nội dung khóa trình lịch sử Việt Nam từ nguyên thủy đến nửa đầu thế kỉ XIX để giáo dục lòng yêu nước, giáo dục truyền thống yêu nước và truyền thống đoàn kết trong lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc. Song các luận văn đều chưa khai thác những nội dung nhằm giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh – một bộ phận thiêng liêng của chủ quyền lãnh thổ Tổ quốc. Do đó, trên cơ sở thành tựu của các công trình nghiên cứu, được sự hướng dẫn và giúp đỡ của thầy PGS.TS Vũ Quang Hiển, chúng tôi đã tiến hành nghiên 16 cứu, sưu tầm, khai thác tài liệu để tổ chức dạy học lịch sử nhằm giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh lớp 10, trung học phổ thông. 3. Đối tƣợng nghiên cứu Quá trình giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 10, trung học phổ thông. 4. Phạm vi nghiên cứu 4.1. Phạm vi nội dung Luận văn tập trung nghiên cứu vào việc giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh trong dạy học Lịch sử Việt Nam lớp 10 (từ nguyên thủy đến nửa đầu thế kỷ XIX) 4.2. Phạm vi địa bàn thực nghiệm Trường trung học phổ thông Ngô Quyền – Hải Phòng 5. Mục đích và nhiệm vụ đề tài 5.1. Mục đích Đề tài không chỉ nâng cao hiệu quả giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh Trung học phổ thông trong dạy học lịch sử Việt Nam, mà còn góp phần nâng cao chất lượng bộ môn lịch sử ở trường phổ thông. 5.2. Nhiệm vụ - Nghiên cứu cơ sở lý luận liên quan đến chủ quyền biển, đảo Tổ quốc và việc giáo dục ý thức cho học sinh về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc. - Nghiên cứu thực trạng việc giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo cho học sinh trung học phổ thông trong dạy học lịch sử Việt Nam. - Nghiên cứu nội dung chương trình Lịch sử Việt Nam lớp 10 (chương trình chuẩn) qua đó xác định nội dung giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh khi dạy học lịch sử Việt Nam giai đoạn từ nguyên thủy đến nửa đầu thế kỷ XIX. - Xác định những yêu cầu phải thực hiện và đề xuất một số biện pháp sư phạm giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo cho học sinh Trung học phổ thông trong dạy học Lịch sử Việt Nam nhằm nâng cao chất lượng bộ môn. 17 - Tiến hành khảo sát thực nghiệm sư phạm để khẳng định tính khả thi của đề tài nghiên cứu. 6. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 6.1. Cơ sở phương pháp luận - Dựa trên các quan điểm, đường lối của Đảng và Nhà nước về Giáo dục và Đào tào. - Dựa trên những thành tựu nghiên cứu mới về lí luận giáo dục, tâm lí học, phương pháp dạy học lịch sử của các nhà nghiên cứu khoa học, giáo dục lịch sử, nghiên cứu lịch sử. 6.2. Phương pháp nghiên cứu 6.2.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết - Nghiên cứu các nghị quyết của Đảng, Nhà nước, các văn bản của Bộ GD&ĐT, của các cấp ngành có liên quan đến đề tài. - Nghiên cứu các công trình của các tài liệu từ các nguồn: sách, báo, tạp chí, internet...về các vấn đề có liên quan đến đề tài. - Nghiên cứu những nội dung cơ bản của lịch sử Việt Nam (lớp 10 – chương trình chuẩn) và vấn đề ý thức chủ quyền biển, đảo Tổ quốc trong chương trình lịch sử Việt Nam lớp 10. 6.2.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Quan sát, điều tra thu thập thông tin về vấn đề giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh Trung học phổ thông trong dạy học lịch sử Việt Nam : điều tra bằng phiếu đối với giáo viên và học sinh ở trường trung học phổ thông Ngô Quyền. - Sưu tầm các tài liệu có liên quan đến đề tài - Thực nghiệm sư phạm. 7. Giả thuyết khoa học Trong quá trình dạy học lịch sử Việt Nam (lớp 10), việc giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh đảm bảo tính khoa học, thực tiễn và vận dụng linh hoạt, sáng tạo các phương pháp dạy học lịch sử, 18 phù hợp với điều kiện thực tế tại các trường trung học phổ thông Hải Phòng thì sẽ nâng cao chất lượng dạy học bộ môn. 8. Ý nghĩa của luận văn 8.1. Ý nghĩa khoa học Kết quả nghiên cứu đề tài góp phần làm phong phú về mặt lí luận, khẳng định vai trò, ý nghĩa của giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh Trung học phổ thông trong dạy học Lịch sử. Đồng thời, đề tài đề xuất những phương pháp tổ chức các hoạt động dạy học lịch sử Việt Nam cho học sinh lớp 10 nhằm giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc hiệu quả, nâng cao chất lượng bộ môn. 8.2. Ý nghĩa thực tiễn Nghiên cứu của đề tài là tài tiệu tham khảo đối với các đồng nghiệp, đặc biệt đối với giáo viên dạy môn lịch sử ở các trường trung học phổ thông nói chung, ở Hải Phòng nói riêng. 9. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung luận văn được trình bày trong 2 chương: Chƣơng 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh trong dạy học Lịch sử ở trường phổ thông. Chƣơng 2: Các biện pháp giáo dục ý thức về chủ quyền biển, đảo Tổ quốc cho học sinh lớp 10 - Trung học phổ thông trong dạy học Lịch sử Việt Nam. 19 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC GIÁO DỤC Ý THỨC VỀ CHỦ QUYỀN BIỂN, ĐẢO TỔ QUỐC CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƢỜNG PHỔ THÔNG 1.2. Cơ sở lí luận 1.2.1. Một số khái niệm 1.1.1.1. Khái niệm “Ý thức”, “Giáo dục ý thức” Ý thức là một trong hai phạm trù thuộc vấn đề cơ bản của triết học. Nó là hình thức cao của sự phản ánh, của hiện thực khách quan, hình thức mà riêng con người mới có. Theo từ điển Tiếng Việt: - Ý thức là khả năng của con người phản ánh và tái hiện hiện thực vào trong tư duy; là sự nhận thức đúng đắn, biểu hiện bằng thái độ hành động cần phải có (ý thức được việc làm của mình) [31, tr. 1486-1487]. - Giáo dục là hoạt động nhằm tác động một cách có hệ thống đến sự phát triển tinh thần, thể chất của một đối tượng nào đó, làm cho đối tượng ấy dần dần có được những phẩm chất và năng lực như yêu cầu đề ra [31, tr. 510]. Như vậy, giáo dục ý thức là sự phản ánh của hiện thực khách quan, hình thức thông qua quá trình giáo dục con người. Như ý thức về chủ quyền lãnh thổ tổ quốc, ý thức về chủ quyền biển, đảo tổ quốc...Giáo dục ý thức chính là quá trình giáo dục làm khơi dậy sự phản ánh của hiện thực khách quan cho con người, làm con người nhận thức đúng đắn, ý thức được thái độ hành động của mình. 1.1.1.2. Khái niệm “chủ quyền biển, đảo” Khái niệm chủ quyền biển, đảo nằm trong khái niệm chủ quyền lãnh thổ quốc gia. Theo Từ điển thuật ngữ Lịch sử phổ thông: “chủ quyền quốc gia là quyền cao nhất của một dân tộc, một quốc gia độc lập, tự mình làm chủ đất 20 đai, tài sản, tự mình quyết định vận mệnh của mình. Những nội dung này được khẳng định trong pháp luật mỗi nước, trong văn bản pháp lý quốc tế, là nguyên tắc cơ bản cần tuân theo” [27, tr.104]. “Chủ quyền lãnh thổ quốc gia là quyền tối cao tuyệt đối, hoàn toàn và riêng biệt của quốc gia đối với lãnh thổ và trên lãnh thổ của mình. Quyền tối cao của quốc gia đối với lãnh thổ là quyền quyết định mọi vấn đề của quốc gia đối với lãnh thổ, đó là quyền thiêng liêng, bất khả xâm phạm. Quốc gia có quyền đặt ra quy chế pháp lí đối với lãnh thổ. Với tư cách là chủ sở hữu, Nhà nước có quyền chiếm hữu, sử dụng và định đoạt đối với lãnh thổ thông qua hoạt động của các cơ quan nhà nước như các hoạt động lập pháp, hành pháp và tư pháp” [5, tr. 30]. Theo Hiến pháp 1992 của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam : “Nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là một nước độc lập có chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ, bao gồm đất liền, các hải đảo, vùng biển và vùng trời” [5, tr. 30]. Theo công ước Luật Biển năm 1982 của Liên hợp quốc (thường được gọi tắt là Công ước Luật Biển năm 1982) được thông qua tại thành phố Môntê-gô-bay của Gia-mai-ca vào ngày 10-12-1982. Công ước đã có hiệu lực và hiện nay có 161 thành viên tham gia, trong đó có các nước ven Biển Đông là Việt Nam, Trung Quốc, Ma-lai-xi-a, Phi-líp-pin, In-đô-nê-xi-a, Xin-ga-po và Bru-nây. Công ước quy định các quốc gia ven biển có các vùng biển là nội thủy, lãnh hải, vùng tiếp giáp lãnh hải, vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa. Chiều rộng của các vùng biển này được tính từ đường cơ sở dùng để tính lãnh hải của quốc gia ven biển. Công ước Luật Biển năm 1982 quy định rất rõ quy chế pháp lý của từng vùng biển. * Nội thủy (Internal Waters) : Điều 8 của Công ước Luật Biển năm 1982 quy định, nội thủy là toàn bộ vùng nước tiếp giáp với bờ biển và nằm phía trong đường cơ sở dùng để tính chiều rộng của lãnh hải. Tại nội thủy, 21