Tài liệu Luận văn thạc sĩ dạy học thơ nôm đường luật ở trung học cơ sở theo đặc trưng thể loại

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC PHẠM THỊ TUYẾT NHUNG DẠY HỌC THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT Ở TRUNG HỌC CƠ SỞ THEO ĐẶC TRƢNG THỂ LOẠI LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM NGỮ VĂN HÀ NỘI – 2012 1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC DẠY HỌC THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT Ở TRUNG HỌC CƠ SỞ THEO ĐẶC TRƢNG THỂ LOẠI LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM NGỮ VĂN Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC (BỘ MÔN NGỮ VĂN) Mã số: 60 14 10 Cán bộ hƣớng dẫn: GS. TS Phan Tro ̣ng Luâ ̣n HÀ NỘI – 2012 2 MỤC LỤC ....................................................... Error! Bookmark not defined. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................... 6 DANH MỤC CÁC BẢNG................................................................................ 7 MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 8 CHƢƠNG 1..................................................................................................... 15 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THƢ̣C TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT Ở TRUNG HỌC CƠ SỞ THEO .......................................... 15 ĐẶC TRƢNG THỂ LOẠI .............................................................................. 15 Cơ sở lí luâ ̣n ............................................................................................... 15 Thể loại và viê ̣c dạy học tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể loại trong nhà trường ..................................................................................... 15 1.1.2. Thơ Nôm Đường luật và quan niệm dạy học thơ Nôm Đường luật theo đặc trưng thể loại ............................................................................ 20 Cơ sở thực tiễn ........................................................................................ 40 Vị trí của thơ Nôm Đường luật trong chương trình Ngữ Văn Trung học cơ sở ........................................................................................................ 40 Thực tiễn dạy học thơ Nôm Đường luật theo đặc trưng thể loại........... 43 CHƢƠNG 2..................................................................................................... 50 BIỆN PHÁP DẠY HỌC THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT Ở ............................. 50 TRUNG HỌC CƠ SỞ THEO ĐẶC TRƢNG THỂ LOẠI ............................ 50 2.1. Coi trọng khai thác tư tưởng hạt nhân nhân văn, yếu tố làm nên giá trị bền vững muôn đời của thơ Nôm Đường luật và của thơ ca Trung đại Việt Nam .................................................................................. 50 2.2. Hướng dẫn học sinh tìm hiểu thơ Nôm Đường luật gắn với lịch sử hình thành .................................................................................................. 56 2.3. Dạy học thơ Nôm Đường luật xuất phát từ bố cục và kết cấu bên trong của tác phẩm.................................................................................... 60 2.4. Hướng dẫn học sinh phát hiện cái mới, so sánh đối chiếu để khắc sâu ấn tượng về tác phẩm ......................................................................... 62 2.5. Hướng dẫn học sinh tiếp cận thơ Nôm Đường luật qua hoạt động đọc tác phẩm .............................................................................................. 65 2.6. Hướng dẫn học sinh vượt rào cản ngôn ngữ thông qua hoạt động cắt nghĩa, chú giải ...................................................................................... 68 2.6.1. Hoạt động chú giải ........................................................................ 68 2.6.2. Hoạt động cắt nghĩa ...................................................................... 72 2.7. Hướng dẫn học sinh phân tích tác phẩm thơ Nôm Đường luật bằng hệ thống câu hỏi hợp lí .............................................................................. 77 2.8. Sử dụng phương pháp bình giảng để nâng cao nhận thức thẩm mĩ cho học sinh ................................................................................................ 81 CHƢƠNG 3..................................................................................................... 84 4 THIẾT KẾ THỂ NGHIỆM ............................................................................. 84 3.1. Mục đích thể nghiệm.......................................................................... 85 3.2. Đối tượng, điạ bàn và thời gian thể nghiêm ̣ .................................... 85 3.3. Nô ̣i dung thể nghiêm ̣ ......................................................................... 86 3.4. Phương pháp tiế n hành thể nghiêm ̣ ................................................. 87 3.5. Giáo án thể nghiệm ............................................................................ 87 I. Mục tiêu bài học: ......................................................................................... 88 3.6. Đánh giá kết quả thể nghiệm .......................................................... 100 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................... 103 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 106 PHỤ LỤC ...................................................................................................... 108 5 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ĐHSP: Đại học Sƣ phạm GS: Giáo sƣ NXB: Nhà xuất bản PGS: Phó giáo sƣ THCS: Trung học cơ sở TS: Tiến sĩ SGK: Sách giáo khoa SGV: Sách giáo viên 4 DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng: 1.1. Các bài thơ Nôm Đƣờng luật ở Trung học cơ sở Bảng: 1.2. Chuẩn kiến thức kĩ năng cần đạt của các bài thơ Nôm Đƣờng luật ở Trung học cơ sở Bảng : 1.3. Những thuận lợi và khó khăn trong việc giảng dạy thơ Nôm Đƣờng luật ở Trung học cơ sở Bảng : 1.4. Những thuận lợi và khó khăn trong việc học thơ Nôm Đƣờng luật của học sinh Trung học cơ sở Bảng : 1.5. Phát biểu cảm nghĩ về một bài thơ Nôm Đƣờng luật đã học trong chƣơng trình Ngữ Văn Trung học cơ sở Bảng : 3.1. Đối tƣợng thể nghiệm và đối chứng Bảng : 3.2. Thống kê kết quả nhận thức của học sinh 5 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Mỗi tác phẩm văn học đều tồn tại dƣới hình thức một loại thể nhất định. Vì vậy muốn dạy học hiệu quả thì việc xác định đƣợc thể loại là một vấn đề mấu chốt trong dạy học tác phẩm văn chƣơng. Thể loại chính là chìa khóa để khám phá đƣợc tầng nghĩa sâu của tác phẩm. Việc dạy học tác phẩm văn chƣơng hiện nay còn nhiều hạn chế do chƣa ý thức đƣợc tầm quan trọng của thể loại. Hiện nay cũng chƣa có tài liệu nào đi sâu vào việc hƣớng dẫn dạy học tác phẩm văn chƣơng theo đặc trƣng thể loại thật tƣờng tận. Do đó giáo viên không tránh khỏi những khó khăn, lúng túng trong cách soạn giáo án cũng nhƣ trong cách dạy học các tác phẩm cụ thể. 1.2. Thơ Nôm Đƣờng luật là một thành tựu rực rỡ của thơ ca Việt Nam. Đây là một hiện tƣợng vừa độc đáo vừa tiêu biểu trong lịch sử văn học dân tộc và đã đƣợc nghiên cứu nhƣ một thể loại văn học bắt đầu từ những năm bảy mƣơi của thế kỉ trƣớc. Đó là những bài thơ đƣợc viết bằng chữ Nôm theo thể Đƣờng luật (gồm cả những bài thơ theo thể Đƣờng luật hoàn chỉnh và cả những bài theo thể Đƣờng luật phá cách). Nhƣng để dạy tốt những tác phẩm thuộc thể loại này giúp học sinh thƣởng thức đƣợc cái hay cái đẹp của những tác phẩm thơ Nôm Đƣờng luật là điều không dễ. Ngƣời dạy cần phải nắm rõ bản chất, đặc trƣng của thể thơ này. Tuy nhiên, những đặc thù của thơ Nôm Đƣờng luật vẫn chƣa đƣợc thực sự coi trọng trong quá trình dạy học ở nhà trƣờng phổ thông hiện nay. 1.3. Hiện nay, một số tác phẩm thơ Nôm Đƣờng luật đƣợc đƣa vào giảng dạy cho học sinh Trung học cơ sở đều là những tác phẩm có giá trị và chiếm vị trí quan trọng giúp các em học sinh hiểu hơn về tiến trình văn học Việt Nam cũng nhƣ xã hội và con ngƣời Việt Nam thời trung đại. Tuy nhiên những bài thơ này lại tập trung chủ yếu ở lớp 7. Ở độ tuổi này, các em rất khó có thể tiếp nhận hết chiều sâu của tác phẩm. Điều này gây không ít khó khăn cho giáo 6 viên khi giảng dạy. Mặt khác, nhiều giáo viên chƣa ý thức hết đƣợc tầm quan trọng của thể loại nên khi dạy thơ Nôm Đƣờng luật thƣờng dạy nhƣ thơ hiện đại. Chính vì vậy mà hiệu quả giảng dạy thơ Nôm Đƣờng luật hiện nay chƣa cao. Trƣớc thực trạng trên, việc đƣa ra đƣợc biện pháp dạy học các văn bản thơ Nôm Đƣờng luật là yêu cầu quan trọng nhằm tháo gỡ những băn khoăn, vƣớng mắc cho giáo viên, đồng thời hình thành hứng thú và phƣơng pháp học tập cho học sinh. Từ những lí do trên, tôi xin mạnh dạn đƣợc chọn đề tài “Dạy học thơ Nôm Đường luật ở Trung học cơ sở theo đặc trưng thể loại”. 2. Lịch sử vấn đề 2.1 . Lịch sử nghiên cứu dạy học tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể loại Vấn đề thể loại đã đƣợc các nhà lí luận văn học quan tâm từ khá sớm. Gƣơng mặt lí luận về thể loại văn học chủ yếu đƣợc nghiên cứu, đúc kết, biên dịch trong các bộ giáo trình đại học, cao đẳng cùng một số chuyên luận của các Giáo sƣ Hà Minh Đức, Giáo sƣ Phƣơng Lựu, Trần Đình Sử. Tiếp đến là một số công trình liên quan đến loại thể văn học nhƣ của GS Đặng Thai Mai, PGS Hoàng Tiến Tựu, PGS Nguyễn Đăng Na...Từ những góc độ khác nhau, các tác giả cũng có những quan điểm về thể loại trong tiếp nhận, nghiên cứu, sáng tác … phần nào giúp cho đông đảo giáo viên văn có đƣợc cái nhìn mới mẻ, phong phú về thể loại. Tuy vậy, những giáo trình, những chuyên luận về giảng dạy văn học trong nhà trƣờng theo thể loại không nhiều. Mấy vấn đề giảng dạy văn học theo loại thể (1970) của nhóm tác giả Trần Thanh Đạm, Huỳnh Lý, Hoàng Nhƣ Mai, Phan Sĩ Tấn, Đàm Gia Cẩn và Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương theo loại thể (2001) của PGS. TS Nguyễn Viết Chữ là những tài liệu vẫn thƣờng đƣợc sử dụng làm tài liệu tham khảo cho sinh viên Ngữ văn và học viên cao học chuyên ngành Lí luận và phƣơng pháp dạy học văn. 7 Mặt khác những công trình nghiên cứu về đặc trƣng của các thể loại văn học hầu nhƣ chƣa có. Khi chƣơng trình sách giáo khoa Ngữ văn mới đƣợc tổ chức biên soạn theo cụm thể loại và dạy đọc – hiểu theo đặc trƣng thể loại thì những công trình về thể loại nói chung tỏ ra xa rời thực tiễn. Lí luận về loại thể văn học chƣa đƣợc nghiên cứu và vận dụng tƣơng xứng với tầm quan trọng của nó. Ngay cả trong chƣơng trình Ngữ Văn phổ thông, lí luận về loại thể văn học cũng không đƣợc đề cập tới. Gần đây, đã có một số chuyên đề về đặc trƣng thể loại. Phó giáo sƣ Đỗ Bình Trị có chuyên đề Những đặc điểm thi pháp của các thể loại văn học dân gian. Tác giả Hoàng Ngọc Hiến có Nhập môn văn học và Phân tích thể loại. Tiến sĩ Nguyễn Thành Thi có chuyên đề Đặc trưng truyện ngắn Thạch Lam, Đặc trưng truyện ngắn giai đoạn 1930 - 1945... Hiện nay, trên các tạp chí, các đợt tập huấn đổi mới phƣơng pháp dạy học văn, tập huấn thay sách … đều có đề cập đến vấn đề giảng dạy văn theo đặc trƣng thể loại (Đời sống thể loại văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX – Vũ Tuấn Anh; Mô hình đọc hiểu theo đặc trưng thể loại với việc hình thành và bồi dưỡng kĩ năng đọc hiểu văn bản văn chương cho học sinh trung học phổ thông – Trần Thị Thu Hồng)... Các chuyên luận, bài viết đã đi sâu vào tìm hiểu đặc trƣng của một bộ phận văn học, một giai đoạn văn học. Đó là sự vận dụng cụ thể, có đóng góp nhiều cho việc dạy học văn. Những vấn đề các tác giả đặt ra một mặt giúp cho ngƣời giáo viên văn ở trƣờng phổ thông có đƣợc những kiến thức cơ bản, hệ thống về đặc trƣng thi pháp của các thể loại từ đó giúp cho công việc giảng dạy thuận lợi và có hiệu quả. Mặt khác, các tài liệu cũng đã trình bày những quan điểm mới mẻ bổ sung cho những quan điểm thƣờng thấy trong những công trình về lí luận đang lƣu hành ở ta. 2.2 . Lịch sử nghiên cứu thơ Nôm Đường luật và dạy học thơ Nôm Đường luật ở Trung học cơ sở So với các thể loại văn học khác trong nền văn học dân tộc, thơ Nôm Đƣờng luật đƣợc nghiên cứu khá nhiều và sớm từ đầu thế kỉ XX. Song do yêu 8 cầu và mục đích khác nhau mà trong các bài viết ở giai đoạn đầu, thơ Nôm Đƣờng luật với tƣ cách là thể loại văn học vẫn chƣa trở thành đối tƣợng nghiên cứu chủ yếu. Cuối năm 1991, Hội thảo khoa học “Nghiên cứu văn học cổ trung đại Việt Nam trong mối quan hệ khu vực” do Viện văn học và Trƣờng Đại học sƣ phạm Hà Nội phối hợp tổ chức là một dịp tốt để thơ Nôm Đƣờng luật trở lại vị trí xứng đáng của nó trong giới nghiên cứu văn học. Trong các báo cáo chung và báo cáo chuyên sâu về thể loại có nhiều vấn đề mới đặt ra khi nghiên cứu thơ Nôm Đƣờng luật nhƣ tìm ra nét nghĩa khu biệt giữa thơ Đƣờng luật dân tộc với thơ Đƣờng, những mong mỏi tìm ra “cái mã” của thể loại, nghiên cứu thơ Nôm Đƣờng luật trong mối quan hệ về thể loại giữa văn học Trung Quốc và văn học Việt Nam thời trung đại...Tuy nhiên, những vấn đề đặt ra mới chỉ ở giai đoạn tìm kiếm bƣớc đầu. Gần đây, thơ Nôm Đƣờng luật dần đƣợc nghiên cứu với vị trí xứng đáng hơn và đƣợc nhìn nhận nhƣ một thể loại văn học có giá trị của dân tộc. Phải kể đến công trình Thơ Nôm Đường luật của PGS Lã Nhâm Thìn. Tác giả đã nghiên cứu thơ Nôm Đƣờng luật từ góc độ loại thể và xem xét thể loại này từ phƣơng diện lịch sử phát triển đến cấu trúc thể loại, từ những hiện tƣợng tiêu biểu đến bản chất và quy luật vận động của thể loại. Cho đến nay, đây có thể coi là công trình nghiên cứu đầy đủ, toàn diện nhất và phục vụ đắc lực nhất cho công việc nghiên cứu và giảng dạy thơ Nôm Đƣờng luật. Xét về góc độ phƣơng pháp giảng dạy, đã có một số tác giả đề xuất biện pháp và định hƣớng dạy học thơ Nôm Đƣờng luật nói chung nhƣ Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương theo loại thể của PGS Nguyễn Viết Chữ. Theo tác giả, “chỉ có nắm chắc được những nét tiêu biểu của “chất Đường thi” công việc dạy học thơ Đường luật (Hán và Nôm) mới có thể đi đúng được” [5, tr.151]. Tuy nhiên, tác giả mới chỉ định hƣớng “nên dựa vào ba vấn đề chính : thi đề, thi tứ, thi ý để xác định chất Đường thi của nó từ đó mới chọn được phương pháp và biện pháp thích hợp” [5, tr.150] chứ chƣa đƣa ra 9 cách dạy cụ thể đối với loại bài này. Tác giả Lã Nhâm Thìn trong Phân tích tác phẩm văn học Trung đại Việt Nam từ góc nhìn thể loại cũng đã đề xuất phƣơng pháp phân tích thơ Nôm Đƣờng luật từ đặc điểm của thể loại này là khai thác hai yếu tố Nôm và yếu tố Đƣờng luật. Song tác giả cũng chỉ phân tích một vài ví dụ về giá trị của hai yếu tố này để định hƣớng chung chứ chƣa có phƣơng pháp cụ thể. Gần đây, cũng có nhiều luận văn cao học và luận văn đại học viết về đề tài dạy học tác phẩm văn chƣơng trung đại theo đặc trƣng thể loại trong đó có thơ Nôm Đƣờng luật. Song những vấn đề đặt ra trong các đề tài này mới chỉ ở giai đoạn tìm kiếm bƣớc đầu và chung cho cả thơ trung đại chứ chƣa đi sâu tìm hiểu biện pháp dạy học thơ Nôm Đƣờng luật một cách riêng rẽ, cụ thể . Đây chính là gợi ý cho những nghiên cứu tiếp theo về dạy học thơ Nôm Đƣờng luật đặc biệt là thơ Nôm Đƣờng luật ở THCS. Tóm lại, những công trình, bài viết liên quan đến đề tài rất đa dạng và phong phú. Tuy nhiên, vẫn chƣa có công trình nào đi sâu nghiên cứu phƣơng pháp dạy học thơ Nôm Đƣờng luật theo đặc trƣng thể loại một cách cụ thể, toàn diện để có thể giúp học sinh thấy hết đƣợc giá trị của thể thơ này. Cũng chƣa có công trình nào tập trung nghiên cứu dạy học thơ Nôm Đƣờng luật ở Trung học cơ sở . Mặc dù vậy, những kết quả nghiên cứu trên vẫn là tiền đề quan trọng cho chúng tôi trong quá trình thực hiện luận văn này. 3. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở mô ̣t số tiề n đề lí luâ ̣n về loại thể, đề tài đề xuất biện pháp dạy học các văn bản thơ Nôm Đƣờng luật ở Trung h ọc cơ sở theo đặc t rƣng thể loại nhằm nâng cao chất lƣợng dạy học tác phẩm văn chƣơng, đồng thời để tiếp tục rèn luyện cho học sinh kĩ năng đọc – hiểu các văn bản văn học, góp phần nâng cao năng lực tự đọc, tự học văn bản cho học sinh. 4. Nhiêm ̣ vu ̣ nghiên cƣ́u - Nghiên cƣ́u một số tiền đề lí luận về đổi mới phƣơng pháp dạy học Văn ở trƣờng Trung học cơ sở theo đặc trƣng thể loại. 10 - Khảo sát tình hình dạy học các văn bản thơ Nôm Đƣờng luật ở Trung học cơ sở để làm cơ sở cho viê ̣c đề xuấ t cách dạy học thể thơ này theo đă ̣c trƣng thể loại. - Đề xuấ t cách da ̣y ho ̣c thơ Nôm Đƣờng luâ ̣t ở Trung ho ̣c cơ sở theo đă ̣c trƣng thể loại. - Thể nghiệm tính khả thi của để tài khi đƣa vào giảng dạy. 5. Phạm vi đề tài Đề tài nghiên cƣ́u các giờ da ̣y ho ̣c văn bản thơ Nôm Đƣ ờng luật theo đă ̣c trƣng thể loại trong sách giáo khoa Trung ho ̣c cơ sở. 6. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu: - Hoạt động dạy học các văn bản thơ Nôm Đƣờng luật ở Trung h ọc cơ sở theo đă ̣c trƣng thể loại. - Đề tài đƣơ ̣c thƣ̣c hiê ̣n trên đố i tƣơ ̣ng là giáo viên và ho ̣c sinh lớp 7 trƣờng Trung ho ̣c cơ sở Lê Quý Đôn – Cầ u Giấ y – Hà Nội và trƣờng THCS Minh Trí – Sóc Sơn – Hà Nội. 7. Giả thuyết khoa học Viê ̣c da ̣y ho ̣c các văn bản thơ Nôm Đƣ ờng luật ở Trung h ọc cơ sở nế u đƣơ ̣c tiế n hành t heo đúng đặc trƣng thể loại sẽ nâng cao hiệu quả dạy học bộ phận văn học này đồng thời góp phần phát huy tính tích cực chủ động , sáng tạo của học sinh , đáp ƣ́ng nhu cầ u đổ i mới phƣơn g pháp da ̣y ho ̣c Văn trong nhà trƣờng hiê ̣n nay. 8. Phƣơng pháp nghiên cƣ́u 8.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu - Nghiên cƣ́u tài liê ̣u chuyên ngành, liên ngành - Nghiên cƣ́u hê ̣ thố ng các kiế n thƣ́c có liên quan đế n đề tài 8.2. Phương pháp thu thập thông tin và xử lí thông tin - Dự giờ, tổng kết rút kinh nghiệm giờ dạy - Phỏng vấn, điều tra, thu thập ý kiến 11 8.3. Phương pháp thực nghiệm - Thiế t kế thể nghiê ̣m da ̣y ho ̣c các văn bản thơ Nôm Đƣờng luâ ̣t ở Trung học cơ sở theo đă ̣c t rƣng thể loại và dạy thử ở một số lớp để đánh giá tính khả thi của đề tài. 9. Cấ u trúc luâ ̣n văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, khuyến nghị, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn đƣợc trình bày trong 3 chƣơng: Chƣơng 1: Cơ sở lí luâ ̣n và thƣ̣c tiễn của viê ̣c da ̣y ho ̣c thơ Nôm Đƣờng luâ ̣t ở Trung học cơ sở theo đặc trƣng thể loại Chƣơng 2: Biện pháp dạy học thơ Nôm Đƣờng luật ở Trung h ọc cơ sở theo đă ̣c trƣng thể loại Chƣơng 3: Thiết kế thể nghiệm 12 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT Ở TRUNG HỌC CƠ SỞ THEO ĐẶC TRƢNG THỂ LOẠI 1.1. Cơ sở lí luâ ̣n 1.1.1. Thể loại và việc dạy học tác phẩm văn chương theo đăc̣ trưng thể loại trong nhà trường 1.1.1.1. Quan niệm chung về thể loại văn học Theo GS Trần Đình Sử trong Lí luận văn học tập 2 (NXB Đại học Sƣ phạm 2008) “Thể loại văn học là khái niệm chỉ quy luật loại hình của tác phẩm trong đó ứng với một loại nội dung nhất định của một loại hình thức nhất định tạo cho tác phẩm” [16, tr. 221]. Theo Từ điển thuật ngữ văn học NXB Giáo dục: “ Thể loại văn học là dạng thức của tác phẩm văn học, đƣợc hình thành và tồn tại tƣơng đối ổn định trong quá trình phát triển lịch sử của văn học thể hiện ở sự khác nhau về cách thể hiện chủ đề tác phẩm, về đặc điểm của các hiện tƣợng đời sống đƣợc miêu tả và về tính chất của mối quan hệ của nhà văn với các hiện tƣợng đời sống ấy.” [4, tr. 252-253] Trong quá trình sáng tác, các nhà văn thƣờng sử dụng các phƣơng pháp chiếm lĩnh đời sống khác nhau, thể hiện những quan hệ thẩm mĩ khác nhau đối với hiện thực, có những cách thức xây dựng hình tƣợng khác nhau. Các phƣơng thức ấy ứng với những hình thức hoạt động nhận thức khác nhau làm cho tác phẩm văn học bao giờ cũng có sự thống nhất quy định lẫn nhau về loại đề tài, cảm hứng, hình thức nhân vật, hình thức kết cấu và hình thức lời văn. Ngƣời ta có thể tập hợp thành từng nhóm những tác phẩm văn học giống nhau về phƣơng thức miêu tả và hình thức tồn tại chỉnh thể ấy. Đó là cơ sở khách quan của sự tồn tại thể loại văn học và cũng là điểm xuất phát để xây dựng nguyên tắc phân chia thể loại văn học. 13 Thể loại văn học trong bản chất phản ánh những khuynh hƣớng phát triển vững bền, vĩnh hằng của văn học, và các thể loại văn học tồn tại để giữ gìn, đổi mới thƣờng xuyên các khuynh hƣớng ấy. Do đó thể loại văn học luôn luôn vừa mới, vừa cũ, vừa biến đổi, vừa ổn định. Lí luận văn học dựa vào các yếu tố ổn định mà chia tác phẩm văn học thành các loại và các thể. Loại rộng hơn thể, thể nằm trong loại. Bất kì tác phẩm văn học nào cũng thuộc một loại nhất định, và quan trọng hơn là có một hình thức thể nào đó. Loại và thể mang tính chất biện chứng của cái biểu đạt và cái đƣợc biểu đạt. Về phƣơng diện cấu trúc nội dung của tác phẩm văn học thì loại là chất mà thể là hình thức biểu hiện cụ thể của loại , không có thể thì loại không không biểu hiện ra đƣợc. Nhƣng khi đã biểu hiện ra thành thể thì nó lại có tính độc lập tƣơng đối. Cuốn Lí luận văn học của GS Hà Minh Đức, Đỗ Văn Khang, Phạm Quang Long khẳng định rằng: Tính chất tƣơng đối của ranh giới thể loại còn biểu hiện ở sự thâm nhập lẫn nhau giữa các thể loại trong quá trình phát triển. Có khi các tác phẩm khác nhau thuộc một thể tài lại biểu hiện tính chất của những loại khác nhau. Ví dụ thể thơ thì có thơ tự sự, thơ trữ tình, kịch thơ...Thực tế các tác phẩm văn chƣơng cho thấy rằng khó có thể xác định máy móc tác phẩm này là thể loại tự sự, trữ tình hay kịch. Trong tác phẩm trữ tình có yếu tố tự sự và ngƣợc lại. Một tác phẩm văn chƣơng luôn chịu sự ràng buộc từ hai phía loại và thể. Loại và thể phụ thuộc chặt chẽ với nhau nhƣng vẫn có tính độc lập tƣơng đối. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng có ba loại. Mỗi loại trên gồm một số thể nhỏ. * Loại tự sự phản ánh đời sống trong tính khách quan (tƣơng đối) của nó qua con ngƣời, hành vi, sự kiện đƣợc kể lại bởi một ngƣời kể chuyện nào đó. Loại tự sự gồm: - Tự sự dân gian: thần thoại, truyền thuyết, cổ tích, ngụ ngôn, truyện cƣời. - Tự sự trung đại và hiện đại: truyền kì, tiểu thuyết, truyện vừa, kí. 14 * Loại trữ tình biểu hiện trực tiếp thế giới chủ quan của con ngƣời. Trong tác phẩm trữ tình, tình cảm, cảm xúc, tâm trạng, suy nghĩ ... đƣợc trình bày trực tiếp và làm thành nội dung chủ yếu của tác phẩm. Tác giả có thể biểu hiện cảm xúc cá nhân mình mà không cần kèm theo bất cứ một sự miêu tả biến cố, sự kiện nào. Loại trữ tình gồm: - Trữ tình dân gian: tục ngữ, ca dao, dân ca, vè, câu đố. - Trữ tình trung đại và hiện đại: thơ cổ thể truyền thống, thơ tự do... * Loại kịch có hai loại: kịch bản văn học và nghệ thuật sân khấu kịch. Nghệ thuật sân khấu kịch mang tính chất tổng hợp bao gồm nhiều hoạt động của diễn viên, đạo diễn, hóa trang, ánh sáng, âm thanh… Kịch bản văn học chỉ là một yếu tố, dù đó có thể là một trong những yếu tố đầu tiên và quan trọng nhất của kịch. Bên cạnh việc nắm vững các đặc điểm của mỗi loại, chúng ta có thể dựa vào thi pháp tƣ tƣởng, phong cách, cái “tạng” riêng của từng nhà văn để khám phá ra “chất của loại” trong tác phẩm cụ thể. Chẳng hạn, Nam Cao là một nhà văn hiện thực, ngòi bút của ông thƣờng thể hiện những nỗi đau sâu kín trong tâm hồn con ngƣời, để rồi từ đấy tiếng tơ đàn thánh thiện của tâm linh đƣợc bật lên tràn đầy vẻ đẹp nhân văn. Tác phẩm của Nam Cao thƣờng thể hiện nỗi đau tinh thần giằng xé trong tâm hồn con ngƣời, con ngƣời trong tình huống bị hạ nhục; cái nhục bị đẩy đến tận cùng là lúc nhân tính phát sáng. Tác phẩm của Nam Cao thƣờng có nhiều tầng bi kịch. Nếu không xác định đƣợc thi pháp tƣ tƣởng của nhà văn, ta chỉ mới dạy học đƣợc cái tầng nghĩa cụ thể nào đó. Các tác phẩm của Ngô Tất Tố thƣờng vang lên tiếng kêu cứu của những ngƣời bần cố nông, nhất là phụ nữ và trẻ em. Còn trong tác phẩm của Nguyễn Công Hoan là những tấn bi hài kịch của kiếp ngƣời. Thạch Lam cũng vậy. Cái riêng của ông là thể hiện vẻ đẹp tình ngƣời kín đáo, đằm thắm, khẽ khàng, sâu xa, lắng đọng. Chất “thơ văn xuôi”, “chất trữ tình hiện 15 thực” tràn đầy trong các tác phẩm của ông. Chúng ta phải dạy học tác phẩm của Thạch Lam theo hƣớng với tác phẩm trữ tình cho dù nó là truyện. Xuân Diệu và Tản Đà dù có viết truyện ngắn thì đấy vẫn chỉ là truyện trữ tình của các nhà thơ. Nguyên Hồng có làm thơ thì cũng là thơ của tác giả văn xuôi mà thôi. Qua “tạng nghệ sĩ”, ta có thể khám phá ra “chất của loại” trong tác phẩm là vì vậy. Ngoài ra, chúng ta có thể nhận biết loại thể qua những dấu hiệu của tổ chức cấu trúc, cách thể hiện của tác phẩm. Loại tự sự thƣờng có tiết tấu đầugiữa-cuối (trừ thể loại thần thoại), ngƣời kể chuyện ở dạng ngôi thứ nhất tham dự, không tham dự, thông suốt, thông suốt có chọn lựa, khách quan… trƣớc mọi sự vật, sự việc trong truyện v.v.. Loại trữ tình thƣờng dễ nhận biết qua trạng thái tình cảm, giọng nói của nhân vật trữ tình, giọng điệu của hệ thống thanh âm, giọng thơ, các hình thái tu từ… Loại kịch thƣờng biểu hiện qua những mâu thuẫn với những diễn biến phức tạp… Tóm lại việc xác định thể loại văn học chỉ có tính chất tƣơng đối. Song vẫn cần thống nhất rằng thể loại là dạng thức tồn tại chỉnh thể của tác phẩm. Thể loại văn học là sự thống nhất giữa loại nội dung và một dạng hình thức văn bản và phương thức chiếm lĩnh đời sống. 1.1.1.2. Vấn đề dạy học tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể loại Thể loại giữ vai trò quan trọng trong văn học. Nhà nghiên cứu văn học, nhà bác học người Nga M.Bakhtin đã từng khẳng định: “ Đằng sau cái mặt ngoài sặc sỡ và đầy tạp âm ồn ào của tiến trình văn học, người ta không nhìn thấy vận mệnh to lớn và cơ bản của văn học và ngôn ngữ, mà những nhân vật chính nơi đây trước hết là các thể loại, còn trào lưu, trường phái chỉ là những nhân vật hạng nhì hoặc hạng ba” [20, tr. 9]. Chính vì vậy, việc xác định thể loại là vấn đề mấu chốt trong quá trình dạy học tác phẩm văn chƣơng. Không xác định đúng “chất của loại ” trong thể khi dạy các thể loại khác nhau giáo viên sẽ không tránh khỏi bệnh công thức cứng nhắc, rập khuôn máy móc. Xa 16 rời bản chất loại thể của tác phẩm là xa rời tác phẩm cả về linh hồn và thể xác. Không thể tiếp cận đƣợc tác phẩm nếu không hiểu bản chất của thể loại. Ví dụ, khi dạy một bài thơ thì phải biết các đặc điểm của thể loại thơ, chú ý đến vẻ đẹp âm thanh, nhịp điệu, vẻ đẹp của cấu tứ, tình cảm, ý tứ sâu xa...Dạy một tiểu thuyết thì phải biết đến nhân vật, cốt truyện, tâm lí, các chi tiết ngoại hình, mối quan hệ nhân vật với hoàn cảnh, kết cấu trần thuật...Càng hiểu rõ đặc điểm của loại thể bao nhiêu ngƣời dạy, ngƣời học càng có mức độ lí giải, cảm thụ sâu sắc bấy nhiêu. Mỗi thể loại có một phƣơng pháp dạy học riêng. Vì vậy, khi tiến hành giảng dạy, giáo viên phải xuất phát từ đặc trƣng thể loại. Đặc trƣng thể loại là điều kiện quyết định hiệu quả tiếp nhận của học sinh. Dạy học tác phẩm văn chƣơng theo đặc trƣng thể loại chính là phƣơng pháp mang tính lí luận của ngành khoa học phƣơng pháp. Tùy vào mỗi thể loại khác nhau mà giáo viên đề ra các yêu cầu về hoạt động của học sinh khi ở nhà cũng nhƣ khi trên lớp là khác nhau. Mặt khác, tùy thuộc vào từng thể loại tác phẩm văn học mà giáo viên tiến hành soạn giáo án, xây dựng kế hoạch bài giảng phù hợp tránh rập khuôn máy móc dẫn đến hiện tƣợng nhàm chán ở học sinh. Có thể nói, xác định đúng thể loại giáo viên sẽ lựa chọn đƣợc cách thức tổ chức dạy học phù hợp để học sinh nắm bắt đƣợc chiều sâu của tác phẩm. 1.1.2. Thơ Nôm Đường luật và quan niệm dạy học thơ Nôm Đường luật theo đặc trưng thể loại 1.1.2.1. Thơ Nôm Đường luật Trong lịch sử văn học Việt Nam, thơ Nôm Đƣờng luật có vị trí quan trọng bởi những đóng góp to lớn của nó đối với sự phát triển của văn học dân tộc về cả hai phƣơng diện: thực tiễn sáng tác và ý nghĩa lý luận. Thơ Nôm Đƣờng luật là hiện tƣợng vừa độc đáo vừa tiêu biểu. Tiêu biểu ở chỗ nó phản ánh những điều kiện, bản chất, quy luật của quá trình giao lƣu và tiếp nhận 17 văn học. Độc đáo bởi thơ Nôm Đƣờng luật tuy mô phỏng thể thơ ngoại lai nhƣng trong quá trình phát triển lại trở thành thể loại văn học dân tộc, có vị trí ngang hàng với những thể loại văn học dân tộc thuần túy khác. Thơ Nôm Đƣờng luật cũng là thể loại có nhiều tác phẩm đƣợc lựa chọn giảng dạy trong các trƣờng phổ thông đến đại học, cao đẳng. Một thể loại có vị trí quan trọng nhƣ vậy nên đã đƣợc nhiều nhà khoa học nghiên cứu. Có nhiều cách hiểu về thơ Nôm Đƣờng luật .Theo “Từ điển thuật ngữ văn học” do Lê Bá Hãn, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi đồng chủ biên, NXB Giáo dục, 2004 thì “Thơ Đường luật còn gọi là thơ cận thể, là thể thơ cách luật ngũ ngôn hoặc thất ngôn được đặt ra từ thời Đường ở Trung Quốc.[4, tr. 235].” Và thơ Nôm Đƣờng luật chính là thể thơ Đƣờng luật viết bằng chữ Nôm. Trong cuốn “Thiết kế dạy học ngữ văn 11” tác giả Hoàng Hữu Bội cho rằng “những bài thơ được viết theo các thể Đường luật mà bằng chữ Nôm được gọi là thơ Nôm Đường luật.”[3, tr. 14] Căn cứ vào các cách hiểu khác nhau của các nhà nghiên cứu, theo chúng tôi cách hiểu của PGS Lã Nhâm Thìn trong Phân tích tác phẩm văn học Trung đại Việt Nam từ góc nhìn thể loại là đầy đủ và toàn diện nhất. “Khái niệm thơ Nôm Đường luật là bao hàm những bài thơ viết bằng chữ Nôm theo luật Đường hoàn chỉnh và cả những bài viết theo thơ luật Đường phá cách có những bài xen câu ngũ ngôn, lục ngôn vào bài thơ thất ngôn” [20, tr. 52]. Dựa vào khái niệm này, chúng ta sẽ có cách hiểu đúng hơn về thơ Nôm Đƣờng luật và từ đây có cơ sở để có những hƣớng nghiên cứu khác nhau về thể thơ độc đáo vào bậc nhất của văn học Việt Nam này. 1.1.2.2. Quá trình phát triển của thơ Nôm Đường luật Quá trình phát triển của thơ Nôm Đƣờng luật nhìn chung trải qua ba chặng: giai đoạn hình thành, giai đoạn phát triển và giai đoạn cuối. *Giai đoạn hình thành: 18 Cho đến nay chƣa có bằng chứng cụ thể nào về thời gian ra đời chính xác của thơ Nôm Đƣờng luật. Nhƣng theo Đại Việt sử kí toàn thư, một bộ sử chính thức của nhà nƣớc phong kiến, cũng nhƣ theo nhiều nhà nghiên cứu đánh giá về khả năng của chữ Nôm, thơ Nôm Đƣờng luật ra đời từ cuối thế kỉ XIII. Sáng tác bằng chữ Nôm Đƣờng luật đƣợc biết sớm nhất theo tƣơng truyền là bài thơ của nàng Điểm Bích vào đầu thế kỉ XIV. Tuy nhiên văn bản chữ viết đầu tiên của thể thơ này còn giữ đƣợc là Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi. Chính vì vậy, việc nghiên cứu về thơ Nôm Đƣờng luật bắt đầu từ tập thơ này. *Giai đoạn phát triển: Từ Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi đến thơ Nôm Nguyễn Khuyến, Tú Xƣơng, đƣợc coi là năm thế kỉ phát triển có nhiều thành tựu của thơ Nôm Đƣờng luật. Tuy nhiên trong năm thế kỉ đó, thơ Nôm Đƣờng luật lại trải qua những chặng phát triển với những đặc điểm riêng: - Từ Nguyễn Trãi đến Hồ Xuân Hƣơng thơ Nôm Đƣờng luật ở vào giai đoạn phát triển rực rỡ. Nhờ có giai đoạn này mà thơ Nôm Đƣờng luật đã khẳng định đƣợc vị trí của mình trong lịch sử văn học dân tộc. Ngƣời có công đầu tiên trong việc phát triển thơ Nôm Đƣờng luật là Nguyễn Trãi với tác phẩm Quốc âm thi tập. Nguyễn Trãi đã giải tỏa những gò bó của Đƣờng luật, xây dựng lối thơ Việt Nam có những điểm khác dễ nhận thấy so với thơ Đƣờng luật. Nguyễn Trãi đã thể hiện mạnh mẽ xu hƣớng phá cách trong các sáng tác Đƣờng luật Nôm. Xu hƣớng này trở thành phổ biến trong Quốc âm thi tập và kéo dài tới Hồng Đức quốc âm thi tập, Bạch Vân am thi tập, thơ Nôm Trịnh Căn...tạo thành phong cách thời đại của thơ Nôm Đƣờng luật... Với Quốc âm thi tập Nguyễn Trãi đã sáng tạo ra thể thơ mới đồng thời khẳng định sự hiện diện của thơ Nôm Đƣờng luật với tƣ cách nhƣ một thể loại văn học dân tộc. 19