Tài liệu Luận văn thạc sĩ dạy học tác phẩm chí phèo, đời thừa của nam cao theo đặc trưng thể loại

MỤC LỤC Trang Lời cảm ơn .................................................................................................. i Danh mục viết tắt ........................................................................................ ii Danh mục các bảng ..................................................................................... iii Mục lục ........................................................................................................ iv MỞ ĐẦU .................................................................................................... 1 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI ........................................... 13 1.1. Thể loại và dạy học tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể loại ..... 13 1.1.1. Thể loại văn học ................................................................................ 13 1.1.2. Dạy học tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể loại ................... 15 1.2. Đặc trưng của loại hình tác phẩm tự sự ............................................... 16 1.3. Đặc trưng thể loại truyện ngắn ............................................................. 21 1.3.1. Nhân vật ........................................................................................... 22 1.3.2. Cốt truyện .......................................................................................... 22 1.3.3. Ngôn ngữ và giọng điệu .................................................................... 23 1.3.4. Kết cấu............................................................................................... 23 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG VÀ ĐỊNH HƢỚNG DẠY HỌC TÁC PHẨM CHÍ PHÈO, ĐỜI THỪA CỦA NAM CAO THEO ĐẶC TRƢNG THỂ LOẠI ................................................................................. 25 2.1. Thực trạng dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao ở trường THPT hiện nay ................................................................................ 25 2.1.1. Vị trí của tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao trong chương trình Ngữ văn THPT ...................................................................... 25 2.1.2.Những thuận lợi, khó khăn................................................................. 26 2.1.3. Thực trạng dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao ở trường THPT hiện nay ............................................................................. 29 2.2.2. Kết quả khảo sát từ học sinh ............................................................ 34 iv 2.2. Định hướng dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao theo đặc trưng thể loại ................................................................................. 36 2.2.1. Định hướng chung ............................................................................. 36 2.2.2. Định hướng dạy học truyện ngắn Chí Phèo theo đặc trưng thể loại ............................................................................................................... 40 2.2.3. Định hướng dạy học truyện ngắn Đời thừa của Nam Cao theo đặc trưng thể loại ........................................................................................ 46 2.2.4. Kết luận: ............................................................................................ 54 Chƣơng 3: GIÁO ÁN VÀ THỰC NGHIỆM .......................................... 56 3.1. Thiết kế giáo án thực nghiệm ............................................................... 56 3.2. Những vấn đề chung của thực nghiệm................................................. 100 3.2.1.Mục đích thực nghiệm ....................................................................... 101 3.2.2. Đối tượng, địa bàn và thời gian thực nghiệm ................................... 101 3.3. Nội dung và tiến trình thực nghiệm ..................................................... 102 3.3.1. Nội dung thực nghiệm ...................................................................... 102 3.3.2. Tiến trình thực nghiệm ...................................................................... 102 3.4. Kết quả thực nghiệm ............................................................................ 103 3.4.1. Tiến hành kiểm tra ............................................................................ 103 3.4.2. Kết quả kiểm tra ................................................................................ 104 3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm ............................................................. 105 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ........................................................... 109 1. Kết luận............................................................... .................................... 109 2. Khuyến nghị ............................................................................................ 112 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................ 113 PHỤ LỤC .................................................................................................. 115 v ......... DANH MỤC VIẾT TẮT GV Giáo viên HS Học sinh SGK Sách giáo khoa THPT Trung ho ̣c phổ thông TN Thực nghiệm ĐC Đối chứng Nxb: Nhà xuất bản THCS Trung học cơ sở HĐ Hoạt động ii DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1. Bảng thống kê số lượng tác phẩm trữ tình và tự sự(Chương trình chuẩn) ................................................................................................. 26 Bảng 2.2. Tổng hợp từ 11 giáo viên trường THPT Phúc Thọ và 13 giáo viên trường THPT Ngọc Tảo - huyện Phúc Thọ - Thành phố Hà Nội ............................................................................................................... 32 Bảng 2.3 .Tổng hợp 175 phiếu của 2 trường THPT Phúc Thọ và THPT Ngọc Tảo - huyện Phúc Thọ - Thành phố Hà Nội ........................... 34 Bảng 3.1. Tổng hợp kết quả (tính ra %) của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ................................................................................................. 104 iii MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1.Như đã biết trong xã hội ngày nay luôn có nhu cầu truyền thụ, học tập các kinh nghiệm và tri thức giữa từng cá nhân và nhiều cộng đồng cá nhân. Hoạt động dạy học phụ thuộc vào các yếu tố người dạy, người học và dựa vào môi trường dạy học. Vì vậy, việc đổi mới phươg pháp dạy học được chú trọng và đề cao, mục đích của đổi mới phương pháp dạy học là để nâng cao hiệu quả bài học. Thay đổi lối dạy học truyền thụ kiến thức một chiều sang phương pháp dạy học mới nhằm phát huy tính tích cực, chủ động sáng tạo, rèn luyện thói quen và khả năng tự học cho học sinh. Học để đáp ứng những yêu cầu của cuộc sống hiện đại, những điều đã học cần thiết, bổ ích cho bản thân học sinh và cho sự phát triển trong toàn xã hội. Những năm gần đây toàn ngành giáo dục không ngừng đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy bộ môn, phương pháp kiểm tra, đánh giá cho điểm. Đặc biệt là ứng dụng thành tựu khoa học tiên tiến, ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động quản lý và giảng dạy về cơ bản phù hợp với nguyện vọng của học sinh và đáp ứng yêu cầu của xã hội. Môn Ngữ Văn trong nhà trường trung học phổ thông có vai trò tích cực trong việc đào tạo thế hệ trẻ thành những người công dân tốt, người lao động tốt, người chiến sĩ tốt, người cán bộ tốt. Nó không chỉ đơn thuần là môn học cung cấp tri thức cho học sinh mà còn là môn học giúp các em trau dồi vốn sống, kinh nghiệm xã hội phục vụ cho cuộc sống. Cung cấp kiến thức về văn bản văn học cho học sinh ta cần chú trọng đến phương pháp dạy học tác phẩm văn học ở trường THPT. Trong đó dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao ở nhà trường trung học phổ thông chiếm một vị trí khá quan trọng. 1.2. Muốn đạt được hiệu quả giáo dục cao nhất, việc giảng dạy Văn học phải tiến hành sao cho phù hợp với đặc trưng của bộ môn, vừa mang bản chất xã hội, vừa là một hiện tượng thẩm mỹ, hiện tượng nghệ thuật. Thể loại văn học vi là một vấn đề thuộc hình thức nghệ thuật của văn học, có liên quan khăng khít đến nội dung. Mỗi tác phẩm văn học đều tồn tại dưới hình thức một thể loại nhất định, đòi hỏi phải có một phương pháp, một cách thức phân tích, giảng dạy phù hợp với nó. Vì vậy, vấn đề thể loại văn học trong thực tế giảng dạy ở trường phổ thông đặt ra không những như một vấn đề tri thức mà chủ yếu còn là vấn đề về phương pháp. Nói đến vấn đề thể loại trong văn học là nói đến tính chỉnh thể trong một tác phẩm với sự thống nhất của một nội dung nhất định trong một hình thức nhất định. Việc tìm hiểu đặc trưng thể loại văn học càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Đó là chìa khoá để khám phá những giá trị đích thực của từng tác phẩm, cùng với sự vận động và phát triển của nền văn học. Muốn nghiên cứu, giảng dạy thành công một tác phẩm văn chương thì vấn đề thể loại cần quan tâm hàng đầu. Điều đó nhất thiết đòi hỏi phải có phương pháp và biện pháp dạy học phù hợp để đạt hiệu quả. Thực tế giảng dạy và học tập cho thấy phương pháp dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao ở THPT giáo viên còn lúng túng, chưa tìm ra hướng đi thật sự hiệu quả do đó dẫn đến dạy học phần nhiều còn mang tính đối phó với chương trình. Trong tiết học không khí lớp học trầm, không phát huy được khả năng sáng tạo, khả năng trình bày của học sinh. 1.3.Đổi mới phương pháp dạy học là một quá trình lâu dài đòi hỏi sự tâm huyết của nhiều nhà giáo dục và đội ngũ giáo viên không chỉ về mặt lý thuyết mà còn cả trong thực tiễn. Vì thế dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao ở trường THPT đòi hỏi người dạy và người học không chỉ tiếp cận kiến thức mang tính lí luận mà còn cần phải thông qua thực hành, khắc phục tình trạng thụ động trong lĩnh hội kiến thức, khẳng định vai trò chủ động, sáng tạo của học sinh như vậy mới thực sự mang lại hiệu quả. Do đó việc đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao ở trường trung học phổ thông là rất quan trọng và cần thiết. Yêu cầu chung của nền giáo dục nước ta hiện nay là nâng cao hiệu quả học tập và nhận thức của học sinh, học sinh biết tự chiếm lĩnh tri thức. Bởi vậy, nghiên cứu đề tài này vii này chúng tôi hy vọng góp phần vào việc nâng cao hiệu quả giờ dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao ở trường trung học phổ thông. Từ đó có những phương pháp đúng đắn và hợp lý, trên nguyên tắc“vừa sức” để tạo hiệu quả tốt nhất trong dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao ở trường THPT. Tác gia Nam Cao là một nhà văn lớn trong nền văn học Việt Nam hiện đại và trong nhà trường phổ thông. Các tác phẩm của Nam Cao đã thể hiện một chủ nghĩa nhân văn cao cả, một phong cách nghệ thuật đa dạng, phong phú. Tác phẩm Đời thừa là một trong những đại diện xuất sắc cho phong cách nghệ thuật của Nam Cao theo kiểu kết cấu mới với kiểu diễn biến tâm lý và một giọng điệu trữ tình khác biệt. Tác phẩm Chí Phèo là hiện thân khác cho một tài năng phong cách theo lối điển hình hoá đầy kịch tính. Với tác phẩm Chí Phèo trong chương trình THPT, đây là một truyện ngắn rất hay, rất đặc sắc về đề tài người nông dân của Nam Cao. Còn tác phẩm Đời thừa là một truyện ngắn rất hay, rất đặc sắc về bi kịch người trí thức. Nhưng khi giảng dạy, phần lớn giáo viên chỉ đi sâu khai thác, khám phá giá trị hiện thực chung nhất mà chưa khai thác được chiều sâu tư tưởng tác phẩm, giá trị nghệ thuật rất riêng của truyện. Với tất cả những lý do trên chúng tôi tiến hành lựa chọn và thực hiện đề tài Dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao theo đặc trưng thể loại nhằm góp phần làm sáng tỏ bản chất sáng tạo của quá trình tiếp nhận tác phẩm của Nam Cao ở trường THPT. Bước đầu giúp giáo viên nhận thức, kiểm soát và điều khiển được quá trình tiếp nhận tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao ở trường THPT; đồng thời góp phần khắc phục những bất cập của phương pháp dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao theo lối truyền thụ một chiều. Hy vọng rằng từ việc ứng dụng lý luận hiện đại trong thực tiễn giảng dạy tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao đạt kết quả tốt, góp phần nâng cao chất lượng và hiệu quả dạy học tác phẩm văn chương trong nhà trường phổ thông. Mong muốn của chúng tôi muốn tìm ra phương pháp, biện pháp dạy học thích hợp trong Chí Phèo, Đời thừa nói viii riêng, từ đó áp dụng vào dạy học các thể loại khác trong nhà trường phổ thông. 2. Lịch sử nghiên cứu Dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao theo đặc trưng thể loại ở trường THPT có vai trò quan trọng trong giảng dạy bộ môn Ngữ văn. Sự nghiệp văn học của Nam Cao vô cùng phong phú, là một di sản có giá trị và có ý nghĩa to lớn về nhiều mặt. Tính độc đáo của tư tưởng và phong cách Nam Cao đã được giới nghiên cứu, phê bình, giảng dạy văn học và đông đảo bạn đọc khám phá, khẳng định từ lâu. Gần nửa thế kỷ qua, đã có hơn 200 công trình lớn, nhỏ viết về tác phẩm Phí Phèo, Đời thừa của Nam Cao. Trên cơ sở học hỏi và tiếp thu những thành tựu ở người đi trước tôi tìm hiểu và đề xuất cụ thể hơn về dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao ở trường THPT. 2.1. Tình hình nghiên cứu dạy học tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể loại Những năm gần đây do yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học, GV Ngữ Văn các cấp đã được bồi dưỡng nhiều tri thức các thể loại văn học và dạy học tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể loại. Bên cạnh đó cũng có nhiều công trình nghiên cứu, các tài liệu hướng dẫn phân tích tác phẩm văn chương theo loại thể. Trên cơ sở những thành tựu về loại thể văn học và thi pháp học, nhiều nhà nghiên cứu, nhà sư phạm tâm huyết đã đề xuất cách thức, con đường dạy học sinh cảm thụ, tiếp nhận tác phẩm văn chương nói chung; tác phẩm văn xuôi nói riêng theo đặc trưng thể loại. Các tác giả trong chuyên luận của mình khi nói về vấn đề giảng dạy và phân tích tác phẩm văn chương đều không bỏ qua đặc thù thẩm mĩ của thể loại tác phẩm cần phân tích. Tiêu biểu là các công trình của các tác giả: - Trần Thanh Đạm: Vấn đề giảng dạy tác phẩm văn học theo loại thể (NXB Giáo dục, 1971) ix - Lê Huy Bắc, Phan Huy Dũng, Nguyễn Văn Hiếu: Những vấn đề thể loại và lịch sử văn học (NXB Giáo dục, 2008) - Phan Trọng Luận Xã hội – Văn học – Nhà trường (1996), Văn học trong nhà trường nhận diện, tiếp cận đổi mới (NXB Đại học Sư phạm, 2007), Cảm thụ văn học - giảng dạy văn học (1983), Phương pháp dạy học văn (NXB Đại học Sư phạm, 2008) - Nhóm tác giả trường ĐHSP Hà Nội I: Nhà văn và tác phẩm trong trường phổ thông, NXB Đa ̣i ho ̣c Sư pha ̣m, 2001. - Nguyễn Viết Chữ: Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương theo loại thể (NXB Đại học Sư phạm, 2006) - Hoàng Ngọc Hiến: Năm bài giảng về thể loại (Trường viết văn Nguyễn Du, Hà Nội, 1992)… Trong cuốn Phân tích tác phẩm văn học trung đại Việt Nam từ góc nhìn thể loại, tác giả Lã Nhâm Thìn cũng khẳng định việc phân tích tác phẩ m văn học từ góc nhìn thể loại là một trong những hướng khoa học nhất, hiệu quả nhất, vừa có ý nghĩa về khoa học cơ bản, vừa thiết thực về khoa học sư phạm, là một công đôi việc, là mũi tên đạt được hai đích, là cần thiết với nhà nghiên cứu đồng thời cần thiết với người giảng dạy. Ngoài ra, trong cuốn Vấn đề giảng dạy tác phẩm văn học theo loại thể, tác giả Trần Thanh Đạm đã giải đáp phần nào những thắc mắc, băn khoăn của giáo viên trong vấn đề giảng dạy tác phẩm văn học theo loại thể. Vì thế trong công trình nghiên cứu này, một mặt tác giả giới thiệu một số kiến thức cơ bản nhất về các loại, thể văn học chủ yếu có liên quan đến chương trình văn học THPT nhất là phần văn học Việt Nam xưa và nay. Mặt khác, tác giả cũng đưa ra phương pháp vận dụng đặc trưng các loại thể vào việc giảng dạy các tác phẩm trong chương trình Ngữ Văn THPT, có kết hợp phân tích một số bài tiêu biểu thuộc các thể loại khác nhau. 2.2. Các công trình nghiên cứu về Nam Cao x Trong cuốn Nam Cao - nhà văn hiện thực xuất sắc in năm 1961 Hà Minh Đức đã chỉ ra nét độc đáo trong tác phẩm của Nam Cao và cho rằng: Nam Cao thiên về phân tích những biểu hiện nội tâm của nhân vật. Do đó hầu hết các tác phẩm của Nam Cao thường kết cấu theo lối tâm lý. Phong Lê trong bài Đặc trưng bút pháp hiện thực Nam Cao cũng đã có những nhận định sâu sắ nói bút pháp Nam Cao là nói một bút pháp hiện thực nghiêm ngặt. Một bút pháp chủ trương lách vào tận đáy sâu sự thật. Lách vào từng ý nghĩ, từng suy tính cùng cực chi lý. Nguyễn Đăng Mạnh trong cuốn Nhà văn - tư tưởng và phong cách (NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội, 2001) đã chỉ ra vẻ đẹp tư tưởng nhân đạo trong tác phẩm của Nam Cao. Trong bài Nhớ Nam Cao và những bài học của ông, Nguyễn Đăng Mạnh đã có nhận định sắc sảo về Nam Cao là người hay băn khoăn về vấn đề nhân phẩm, về thái độ khinh, trọng đối với con người. Bích Thu với bài Sức sống của một sự nghiệp văn chương in trong cuốn Nam Cao tác gia và tác phẩm nhận xét về ngôn ngữ trong sáng tác của Nam Cao là ngôn ngữ đa âm, phức điệu hiện đại, dù được viết vào thời đại ông nhưng bây giờ đọc vẫn thấy mới. Lại Nguyên Ân trong Nam Cao và cuộc cách tân văn học đầu thế kỷ XX cho rằng đóng góp vào việc xây dựng và phát triển văn xuôi mới của Nam Cao bộc lộ đặc biệt rõ trong ngôn ngữ văn xuôi. Phong Lê nhận xét về giọng điệu trong văn của Nam Cao trong cuốn Nam Cao - Văn và đời, lời giới thiệu tuyển tập Nam Cao, Nxb văn học, Hà Nội, 1987. Vấn đề cốt truyện và cách kể chuyện của nhà văn cũng được khá nhiều nhà nghiên cứu, phê bình quan tâm chú ý: Nhìn chung tất cả các ý kiến nhận định đánh giá hầu như đều thống nhất với nhau ở quan điểm: Truyện ngắn Nam Cao là truyện viết rất ít sự kiện, ít nhân vật và chủ yếu là truyện xoay quanh cuộc sống đời thường, kết cấu truyện thường là kết cấu tâm lý bỏ ngỏ, kết cấu vòng tròn. Trần Đăng Suyền trong Nam Cao - nhà văn hiện thực xuất sắc, nhà nhân đạo chủ nghĩa lớn cũng đã đưa ra ý kiến về cái chân thật của tư tưởng, của nội tâm nhân vật trong văn của Nam Cao. Phong Lê trong bài Cấu xi trúc và ngôn ngữ truyện ngắn Nam Cao (Văn nghệ quân đội số tháng 10 1987). Bích Thu trong bài Sức sống của một sự nghiệp văn chương đã nhận xét về phong cách Nam Cao rất độc đáo tạo là sự pha trộn tài tình các giọng điệu trong mỗi tác phẩm. Đặc biệt, trong thời gian gần đây các nhà nghiên cứu, phê bình, người thưởng thức tác phẩm mở ra hướng tìm hiểu, nghiên cứu Nam Cao ở chiều sâu thế giới nghệ thuật, khám phá ở nhiều bình diện, nhiều góc độ: Phạm Quang Long có bài nghiên cứu Một đặc điểm của thi pháp truyện Nam Cao (Tạp chí Văn học số 2 – 1994), in lại trong Nam Cao về tác gia và tác phẩm Nxb Giáo dục – Hà Nội,1998. Trần Đăng Suyền có bài nghiên cứu Thời gian và không gian trong thế giới nghệ thuật của Nam Cao (Tạp chí Văn học số 5, 1991). Hà Minh Đức có bài Tầm quan trọng của hoàn cảnh trong tác phẩm của Nam Cao (in trong Nam Cao đời văn và tác phẩm – Nxb Văn học, Hà Nội, 1997). Như vậy, qua việc trình bày tình hình nghiên cứu ở trên về tác gia Nam Cao cũng như những giá trị qua các sáng tác của ông, chúng tôi có thể đi đến kết luận rằng: Đã có rất nhiều công trình nghiên cứu, tìm hiểu về tác gia Nam Cao và các tác phẩm của ông ở nhiều góc độ, bình diện khác nhau mà thật sâu sắc như: về nội dung tác phẩm, ngôn ngữ, giọng điệu, kết cấu, thi pháp phong cách… Song những bài nghiên cứu, chuyên luận nghiên cứu sâu về những nét riêng thi pháp truyện ngắn Nam Cao chưa có nhiều, đặc biệt là mảng các truyện ngắn giàu chất hiện thực. Những năm gần đây, có nhiều luận án tiến sỹ, luận văn thạc sỹ về các tác phẩm của Nam Cao song chưa có công trình nào trực tiếp bàn về hướng dạy truyện ngắn này. Chính vì vậy, việc đưa ra hướng dạy học truyện ngắn hiện thực trong văn học Việt Nam 1930-1945 nói chung và truyện ngắn hiện thực Nam Cao nói riêng cần được quan tâm nghiên cứu để tìm ra hướng dạy học phù hợp đạt hiệu quả. Luận văn của chúng tôi nghiên cứu về đề tài này trên cơ sở gợi mở của những người đi trước. xii 2.3. Tình hình nghiên cứu của chuyên ngành phương pháp dạy học văn về tác phẩm của Nam Cao ở trường phổ thông Nam Cao và các tác phẩm của ông luôn là mối quan tâm trăn trở của nhiều giáo viên dạy văn và của học sinh, đặc biệt là của các nhà nghiên cứu chuyên ngành phương pháp. Về tài liệu hướng dẫn giảng dạy và học tập: Bên cạnh các sách giáo khoa, sách giáo viên và sách tham khảo cũng có một số cuốn sách tham khảo và hướng dẫn của một số nhà phương pháp như: Cuốn Nam Cao - một đời văn của Lê Tiến Dũng (Hội nghiên cứu và giảng dạy văn học Thành phố Hồ Chí Minh phát hành năm 2001); Phân tích tác phẩm Nam Cao trong nhà trường của Nguyễn Văn Tùng (Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1997); Nhà văn và tác phẩm trong nhà trường – Nam Cao Văn Giá tuyển chọn và biên soạn (Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1999); Phương pháp giảng dạy tác phẩm văn chương theo loại thể Nguyễn Viết Chữ (Nxb Đại học Sư phạm, 2002); … Có thể nói đây là những tài liệu bổ ích và thiết thực cho công việc giảng dạy và học tập về các tác phẩm của Nam Cao trong nhà trường phổ thông. Với truyện ngắn Đôi mắt của Nam Cao đã có nhiều nhà phương pháp đưa ra các cách tiếp cận và giảng dạy như: Giáo sư Phan Trọng Luận trong cuốn Văn học - xã hội - nhà trường (Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội - 1996) đề ra hướng khai thác và giảng dạy truyện ngắn này theo quan điểm lịch sử nhằm hướng đến cho học sinh những giá trị nhân văn cao cả và đúng đắn, tránh khuynh hướng xã hội học dung tục trong dạy học văn ở nhà trường hiện nay vẫn còn tồn tại. Nguyễn Thanh Hùng có bài Sống với đôi mắt mở (Báo Văn nghệ số 24 – 1992) và in trong cuốn Đến với Nam Cao của nhiều tác giả. Nghiên cứu, khám phá những tác phẩm của Nam Cao, PGS. TS Nguyễn Thị Thanh Hương có bài Những tác động thẩm mĩ tiềm tàng trong tác phẩm của Nam Cao. Bên cạnh đó còn có một số luận văn, khoá luận nghiên cứu về phương pháp dạy học các tác phẩm của Nam Cao trong nhà trường phổ thông như: Châu Thị Kim Ngân với đề tài: Nghiên cứu, tiếp thu và đi tới một cách dạy xiii thích hợp truyện ngắn Lão Hạc của Nam Cao trong chương trình bậc THCS; Đỗ Bích Liên với đề tài Đặc sắc nghệ thuật tác phẩm Chí Phèo và biện pháp giáo dục thẩm mỹ cho học sinh lớp 11; Nguyễn Văn Thắng với đề tài Một số biện pháp hướng dẫn học sinh tiếp nhận ngôn ngữ người kể chuyện trong truyện ngắn Nam Cao ở trường THPT; Trần Thị Thu Hà với đề tài khoá luận Vận dụng tri thức đọc hiểu để hướng dẫn học sinh đọc tác phẩm Chí Phèo của Nam Cao trong nhà trường THPT. 2.4. Tình hình nghiên cứu về truyện ngắn Chí Phèo Chí Phèo là truyện ngắn có sức thu hút kỳ lạ đối với giới nghiên cứu phê bình văn học và đông đảo bạn đọc. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Chí Phèo được xem xét theo các thời kỳ. Trước Cách mạng tháng Tám: Mặc dù là một kiệt tác, Chí Phèo chỉ được một bài viết phê bình giới thiệu của Lê Văn Trương trong lời Tựa Đôi lứa xứng đôi (Nxb Đời mới, 1941 - được in trong Nam Cao tác gia và tác phẩm Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1998). Sau Cách mạng Tháng Tám: Trong bài Nam Cao, in trên Tạp chí Văn nghệ tháng 12/1952, in lại trong Mấy vấn đề văn học, NXB Văn nghệ, H, 1956. Nguyễn Đình Thi đã cho rằng tác phẩm Chí Phèo của Nam Cao nổi bật và thật xuất sắc. Trong bài Qua truyện ngắn Chí Phèo bàn thêm về cái nhìn hiện thực của Nam Cao (Tạp chí Văn học số 4/1964 – in lại trong Nam Cao về tác gia và tác phẩm, Nxb Giáo dục, 1998) nhà nghiên cứu Trần Tuấn Lộ cho rằng truyện ngắn Chí Phèo của Nam Cao đã khẳng định ngay từ đầu sự hình thành của một phong cách mới, vững vàng và sắc sảo. Bài viết của nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Mạnh Lưỡi dao Chí Phèo là ánh chớp trước cơn giông tố viết năm 1980 in lại trong Nhà văn tư tưởng và phong cách, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội, 2001 nêu lên dự cảm hiện thực của Nam Cao. Nguyễn Quang Trung viết về tính chất lưỡng hoá trong nhân xiv vật Chí Phèo, đăng trên tập san THPT số 1/1988 (in lại trong Nam Cao về tác gia và tác phẩm, Nxb, 1998), nhà nghiên cứu đã nêu lên sự khác nhau cơ bản của tính cách chị Dậu, anh Pha, Chí Phèo. Phân tích truyện ngắn Chí Phèo, nhà nghiên cứu Trần Đăng Suyền khẳng định Chí Phèo chứng tỏ biệt tài miêu tả, phân tích tâm lý của Nam Cao. Qua ngòi bút Nam Cao, thế giới bên trong, thế giới tâm hồn của những con người bé nhỏ, những kẻ khốn khổ, tủi nhục nhất, té ra là cả một vũ trụ bao la. Như vậy, có thể nói rằng tác phẩm Chí Phèo của Nam Cao đã có nhiều nhà nghiên cứu phê bình, nhà sư phạm quan tâm, chú ý, khám phá ở nhiều phương diện, nhiều góc độ khía cạnh cả nội dung cũng như nghệ thuật của tác phẩm. 2.5. Tình hình nghiên cứu về truyện ngắn Đời thừa Trong mấy chục năm qua, nhất là khoảng mười năm trở lại đây đã có nhiều nhà phương pháp với nhiều kinh nghiệm, nhiều thầy cô giáo đầy tâm huyết đã mở ra nhiều hướng nghiên cứu ở nhiều góc độ, khía cạnh cùng với những tìm tòi phát hiện đầy mới mẻ nhằm tìm ra hướng dạy, phương pháp, biện pháp dạy học những tác phẩm của Nam Cao, trong đó có tác phẩm Đời thừa ở nhà trường phổ thông sao cho đạt hiệu quả tốt nhất, nhằm nâng cao chất lượng dạy học văn ở trường phổ thông trong giai đoạn hiện nay. Cụ thể có các công trình nghiên cứu: - Phân tích bình giảng tác phẩm văn học 11 - Nguyễn Đăng Mạnh chủ biên. - Tác phẩm văn chương trong nhà trường phổ thông – Những con đường khám phá của Vũ Dương Quỹ - Lê Bảo. - Thiết kế bài học Ngữ văn 11(Tập 1) - Phan Trọng Luận (chủ biên). - Thiết kế bài giảng Ngữ văn 11(Tập 1) - Nguyễn Văn Đường (chủ biên). - Sách giáo viên Ngữ văn 11, tập 1 do Trần Đình Sử (Chủ biên), Nxb Giáo dục, 2007. - Phân tích, bình giảng tác phẩm văn học 11 do Nguyễn Đăng Mạnh (chủ biên), Nxb Giáo dục Việt Nam, 2003. xv 3.Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu đề tài dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao theo đặc trưng thể loại nhằm mục đích hoàn thiện phương pháp dạy học hiện nay thông qua tích hợp công nghệ trong dạy học, giúp học sinh tiếp cận nôi dung kiến thức tốt hơn, hiệu quả hơn. Đồng thời chúng tôi mong muốn góp phần nâng cao hiệu quả dạy học tác phẩm văn học ở trường trung học phổ thông, đặc biệt là dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao. Giúp học sinh nắm vững phương pháp học tập bộ môn Ngữ Văn - môn học có tính logic cao; giáo dục học sinh tính kiên trì, chịu khó, rèn luyện kỹ năng ghi nhớ, suy luận logic. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Đề tài thực hiện nhiệm vụ tìm hiểu về tác phẩm văn học, đặc trưng loại hình tác phẩm tự sự, đặc trưng của thể loại truyện ngắn. - Tìm hiểu về thực trạng dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao, ở một số trường trung học phổ thông trên địa bàn thành phố Hà Nội. - Tiến hành nghiên cứu, khảo sát tực tiễn để từ đó xác định hướng dạy học hợp lý và hiệu quả cho việc dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao ở trường trung học phổ thông. - Khảo sát bằng thực nghiệm, đánh giá kết quả nghiên cứu để có cái nhìn tổng thể về dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao. 4.Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng được lựa chọn nghiên cứu là phương pháp dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao theo đặc trưng thể loại. 4.2 Phạm vi nghiên cứu Đề tài được nghiên cứu trong phạm vi cụ thể là tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao trong chương trình Ngữ văn lớp 11 ở trường THPT. Đối xvi tượng được áp dụng thực nghiệm nghiên cứu là học sinh lớp 11 trường THPT Phúc Thọ - huyện Phúc Thọ - Thành phố Hà Nội. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu, xây dựng đề tài chúng tôi đã vận dụng nhiều phương pháp nghiên cứu như: - Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Tham khảo các tài liệu, giáo trình có nội dung liên quan. - Phương pháp phân tích, khảo sát thực tế, thống kê, thực nghiệm. - Phương pháp nghiên cứu theo quan điểm liên ngành. - Phương pháp tổng hợp, quy nạp, khái quát. 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và khuyến nghị, nội dung chính của luận văn được trình bày trong 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận của đề tài Chương 2: Thực trạng và định hướng dạy học tác phẩm Chí Phèo, Đời thừa của Nam Cao ở trường trung học phổ thông. Chương 3: Giáo án và thực nghiệm. xvii CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Thể loại và dạy học tác phẩm văn chƣơng theo đặc trƣng thể loại 1.1.1. Thể loại văn học Tìm hiểu kiến thức về đặc trưng thể loại sẽ giúp ta có căn cứ để xác định được những tính chất của loại ở trong một thể nào đó và khai thác đúng trọng tâm nội dung tác phẩm và tư tưởng mà nhà văn gửi gắm trong tác phẩm đó. Từ điển thuật ngữ văn học, do Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (đồng chủ biên) xác định thể loại văn học như sau: Thể loại văn học là dạng thức của tác phẩm văn học, được hình thành và tồn tại tương đối ổn định trong quá trình phát triển lịch sử văn học, thể hiện ở sự giống nhau về cách thức tổ chức tác phẩm, về đặc điểm của các loại hiện tượng đời sống được miêu tả và về tính chất của mối quan hệ của nhà văn đối với các hiện tượng đời sống ấy. Trong quá trình sáng tác, các nhà văn thường sử dụng những phương pháp chiếm lĩnh đời sống khác nhau, thể hiện những quan hệ thẩm mĩ khác nhau đối với hiện thực, có những cách thức xây dựng hình tượng khác nhau. Các phương thức ấy ứng với những hình thức hoạt động nhận thức khác nhau của con người - hoặc trầm tư, chiêm nghiệm, hoặc qua biến cố liên tục, hoặc qua xung đột,… làm cho tác phẩm văn học bao giờ cũng có sự thống nhất quy định lẫn nhau về các loại đề tài, cảm hứng, hình thức nhân vật, hình thức kết cấu và hình thức lời văn. Người ta có thể tập hợp thành từng nhóm những tác phẩm văn học giống nhau về phương thức miêu tả và hình thức tồn tại chỉnh thể ấy. Đó là cơ sở khách quan tồn tại thể loại văn học và cũng là điểm xuất phát để xây dựng nguyên tắc phân chia thể loại văn học. Thể loại văn học trong bản chất phản ánh những khuynh hướng phát triển vững bền, vĩnh hằng của văn học, và các thể loại văn học tồn tại để gìn xviii giữ, đổi mới thường xuyên các khuynh hướng ấy. Do đó mà thể loại văn học luôn luôn vừa cũ, vừa mới, vừa biến đổi, vừa ổn định. Lí luận văn học dựa vào yếu tố ổn định mà chia tác phẩm văn học thành các loại và thể (hoặc thể loại, thể tài). Loại rộng hơn thể, thể nằm trong loại. Bất kì tác phẩm nào cũng thuộc một loại nhất định và quan trọng hơn là có một hình thức thể nào đó. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng có ba loại: tự sự, trữ tình, kịch. Mỗi loại lại bao gồm một số thể. Nguyễn Văn Long trong cuốn Phân tích tác phẩm văn học hiện đại Việt Nam từ góc nhìn thể loại, Nxb Giáo dục Việt Nam cũng chỉ rõ: Thể loại là một phạm trù cơ bản và phổ biến của văn học, chi phối cả sáng tác, lưu truyền, tiếp nhận văn học. Bất kì tác phẩm văn học nào cũng đều tồn tại trong một dạng thức nhất định. Đó là sự thống nhất mang tính chỉnh thể của một loại nội dung với những phương thức biểu đạt và hình thức tổ chức tác phẩm, tổ chức lời văn. Thể loại văn học chính là sự phân chia loại hình tác phẩm theo những căn cứ nêu trên. Thể loại văn học là sự thống nhất giữa một loại nội dung với một dạng hình thức văn bản và phương thức tái hiện đời sống. Đọc và phân tích một tác phẩm văn học không thể không quan tâm đến đặc điểm thể loại của tác phẩm ấy. Bởi vì thể loại chính là cơ sở tạo nên tính thống nhất chỉnh thể của một tác phẩm, tổ chức liên kết các yếu tố nội dung và hình thức, từ đề tài, chủ đề, cảm hứng đến hệ thống nhân vật, kết cấu và lời văn nghệ thuật. Thể loại không những quy định cách thức tổ chức tác phẩm mà còn định hướng cho việc tiếp nhận của độc giả, tạo nên kênh giao tiếp giữa tác phẩm và người đọc. Thể loại của tác phẩm vừa có tính kế thừa, tính liên tục, lại vừa có tính độc đáo, tính biến đổi do sự sáng tạo của tác giả. Vì thế, phân tích tác phẩm theo đặc trưng thể loại không thể chỉ dừng lại ở những đặc điểm chung của một thể loại thể hiện trong tác phẩm, mà còn cần phải chỉ ra nét riêng biệt, độc đáo, thể hiện sự sáng tạo không lặp lại của tác giả. xix Các tác giả trong cuốn Lý luận văn học (tập 2): Phương Lựu, Trần Đình Sử, Nguyễn Xuân Nam quan niệm thể loại tác phẩm văn học là khái niệm chỉ quy luật, loại hình của tác phẩm, trong đó ứng với một nội dung nhất định có một hình thức nhất định, tạo cho tác phẩm một hình thức tồn tại chỉnh thể. Từ những điều trên, chúng tôi cùng thống nhất cách hiểu về khái niệm thể loại văn học như sau: Thể loại Văn học là phương thức tái hiện đời sống và thể thức cấu tạo văn bản. Tên gọi thể loại của tác phẩm cho ta biết: phạm vi và phương thức tiếp xúc, tái hiện đời sống; hệ thống các phương tiện, phương pháp thể hiện tương ứng. Phân loại tác phẩm văn chương chủ yếu dựa vào phương thức tái hiện đời sống; cấu tạo tác phẩm; loại đề tài; chủ đề; thể văn. Tác phẩm văn học được chia ra làm ba loại chính: loại tác phẩm tự sự, loại tác phẩm trữ tình, loại tác phẩm kịch. Mỗi loại tác phẩm văn học lại có một phương thức kết cấu hình tượng văn học để phản ánh cuộc sống và biểu hiện tư tưởng của nhà văn. 1.1.3. Dạy học tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể loại Thể loại chi phối tất cả các yếu tố của hình thức tác phẩm . Không phải ngẫu nhiên mà sách giáo khoa hiện hành sắp xếp tác phẩm theo thể loại và mỗi khi dạy - học tới một thể loại nào đó sách giáo khoa thường nêu chú thích về đặc trưng thể loại đó. Có một số thể loại có thể nói lướt qua nhưng cũng có một số thể loại cần phải được học thật kỹ trên lớp. Vấn đề dạy học theo đặc trưng thể loại đã được các nhà lý luận nghiên cứu phương pháp quan tâm. Không thể có chung một loại phương pháp, cách thức dạy và học cho tất cả các loại tác phẩm nói chung và từng tác phẩm nói riêng. Tác phẩm thuộc thể loại nào đòi hỏi cách dạy theo đặc trưng của thể loại ấy. Khi xác định đúng đặc trưng thể loại của tác phẩm thì GV sẽ lựa chọn được cách thức tổ chức, hướng dẫn định hướng phù hợp để giúp HS nắm được toàn bộ nội dung và nghệ thuật của tác phẩm để quá trình dạy học thực sự đạt kết quả. xx Tìm hiểu thi pháp thể loại là cơ sở để phát hiện nét độc đáo của thi pháp tác giả, thi pháp tác phẩm. Tiếp cận thi pháp thể loại không tách rời với việc tiếp cận đồng bộ tác phẩm văn chương trong nhà trường. Thi pháp thể loại là vấn đề có tính nguyên tắc chi phối quá trình đến với tác phẩm, giải mã tác phẩm nhưng những hiểu biết về hoàn cảnh lịch sử, văn hóa, tư tưởng thời đại và cá nhân con người , tiểu sử nhà văn thì có thể lý giải được các yếu tố mờ ẩn trong tác phẩm . Vận dụng thi pháp vào giảng dạy tác phẩ m văn chương phải gắn liền với lý luận dạy học hiện đại: phải đọc kỹ văn bản , xác định được “chất của loại” của tác phẩm ; phải nắm được những đặc điểm của hoạt động tiếp nhận tác phẩ m văn chương ; giáo viên Văn vừa là nhà khoa học, nhà sư phạm vừa là người nghệ sỹ. Dạy học tác phẩm văn chương giúp học sinh nhận thức được cái hay, cái đẹp của tác phẩm. Moi phương pháp dạy học đều phải xuất phát từ việc cảm thụ tác phẩm văn chương của các lứa tuổi học sinh. Như vậy, đặc trưng thể loại của tác phẩm là điều kiện đầu tiên quyết định hiệu quả của quá trình tiếp nhận của HS. Người GV khi định hướng dạy học tác phẩm văn chương phải biết xuất phát từ đặc trưng thể loại của tác phẩm, đối tượng tác động, đối tượng tiếp nhận để tổ chức hướng dẫn học sinh phân tích, cảm thụ tác phẩm, từ đó tìm ra khả năng tác động đặc biệt của tác phẩm đó đối với HS trong lớp, đề ra yêu cầu về hoạt động của HS và GV soạn giáo án và lập kế hoạch giảng dạy, tránh lối dạy dập khuôn, đơn điệu, không hiệu quả. 1.3. Đặc trƣng của loại hình tác phẩm tự sự Loại hình tự sự khác hẳn loại trữ tình và kịch. Loại trữ tình biểu hiện trực tiếp thế giới chủ quan của con người. Trong tác phẩm trữ tình, tình cảm, cảm xúc, tâm trạng, suy nghĩ, được trình bày trực tiếp và làm thành nội dung chủ yếu của tác phẩm. Tác giả có thể biểu hiện cảm xúc cá nhân mình mà không cần kèm theo bất cứ một sự miêu tả biến cố, sự kiện nào. Kịch bắt đầu từ xung đột, đó là sự phát triển cao nhất sự mâu thuẫn của hai hay nhiều lực lượng đối lập thông qua một sự kiện hay một diễn biến tâm lí cụ thể được thể xxi