Tài liệu đặc điểm ngữ nghĩa của tục ngữ thái có thành tố chỉ thực vật

LỜI CẢM ƠN Tác giả luận văn “Đặc điểm ngữ nghĩa của tục ngữ Thái có thành tố chỉ thực vật” xin được trân trọng bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới các thầy giáo, cô giáo trường Đại học tây Bắc đã tận tình giảng dạy, hướng dẫn, giúp đỡ trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy hướng dẫn: Giáo sư, Tiến sĩ Bùi Minh Toán đã tận tình hướng dẫn, động viên tác giả trong quá trình thực hiện đề tài. Tác giả xin chân trọng cảm ơn các đồng chí lãnh đạo, các cán bộ, giảng viên, công nhân viên và các sinh viên trường Cao đẳng Cộng đồng Lai Châu, các đồng nghiệp, người thân, đã tận tình giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi, cung cấp thông tin, số liệu, góp ý xây dựng, động viên, khích lệ tác giả trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu thực hiện đề tài. Mặc dù đã có nhiều cố gắng nhưng chắc chắn không tránh khỏi thiếu sót về nội dung và hình thức thể hiện. Kính mong nhận được sự góp ý của các thầy cô giáo, các đồng chí cán bộ, giảng viên, các đồng nghiệp và những người cùng quan tâm đến nội dung đã trình bày trong luận văn. Xin trân trọng cảm ơn! LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn thạc sĩ văn học trên đây là của riêng tôi. Các kết quả, dẫn chứng trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nào khác. Sơn La, tháng 11 năm 2015 Tác giả Lò Thị Phương Thảo MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU .................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề .................................................................................................... 2 2.1.Việc sưu tầm, biên soạn, nghiên cứu tục ngữ Việt Nam .................................. 2 2.2. Việc sưu tầm, nghiên cứu tục ngữ tiếng Thái.................................................. 4 3. Mục đích, đối tượng, nhiệm vụ nghiên cứu........................................................ 7 3.1. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................... 7 3.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 7 3.2.1. Đối tượng nghiên cứu: .................................................................................. 7 3.2.2. Phạm vi nghiên cứu:..................................................................................... 7 3.3. Nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................................... 7 4. Phương pháp và thủ pháp nghiên cứu ................................................................ 8 4.1. Thủ pháp thống kê phân loại được sử dụng trong quá trình thống kê và thu thập tư liệu. Sau đó, chúng tôi phân loại chúng theo một số tiêu chí. ...................... 8 4.2. Phương pháp miêu tả........................................................................................ 8 4.3. Phương pháp phân tích ngữ nghĩa, thủ pháp quy nạp, tổng hợp .................... 8 5. Cái mới của đề tài................................................................................................ 8 6. Bố cục luận văn .................................................................................................. 8 PHẦN NỘI DUNG.................................................................................................. 9 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN.............................................................................. 9 1.1. Khái quát về tục ngữ......................................................................................... 9 1.1.1. Một số định nghĩa về tục ngữ......................................................................... 9 1.1.2. Tục ngữ trong sự phân biệt với thành ngữ, ca dao ..................................... 10 1.1.2.1. Phân biệt tục ngữ với thành ngữ.............................................................. 11 1.1.2.2. Phân biệt tục ngữ với ca dao ................................................................... 13 1.1.3. Ngữ nghĩa trong tục ngữ .............................................................................. 14 1.1.4. Nhận diện tục ngữ....................................................................................... 16 1.2. Tổng quan về dân tộc Thái, văn hóa Thái và tục ngữ tiếng Thái ................. 17 1.2.1. Môi trường địa lí tự nhiên, lịch sử và văn hoá của người Thái ở Việt Nam .. 17 1.2.1.1. Môi trường địa lí tự nhiên, lịch sử của người Thái ở Việt Nam ............. 17 1.2.1.2. Văn hóa của người Thái ở Việt Nam ....................................................... 19 1.2.2. Ngôn ngữ Thái và tục ngữ tiếng Thái......................................................... 22 1.2.2.1. Khái quát về ngôn ngữ và chữ viết Thái.................................................. 22 1.2.2.2. Khái quát về tục ngữ tiếng Thái .............................................................. 24 1.3. Trường ngữ nghĩa thực vật trong tiếng Thái ....................................................... 27 1.3.1. Khái quát về trường ngữ nghĩa và sự chuyển trường của các từ trong hoạt động ..... 27 1.3.2. Từ chỉ thực vật trong tiếng Thái ..................................................................... 30 Tiểu kết: ................................................................................................................ 33 CHƯƠNG 2: KẾT QUẢ KHẢO SÁT, PHÂN TÍCH VÀ MÔ TẢ TỤC NGỮ TIẾNG THÁI CÓ THÀNH TỐ CHỈ THỰC VẬT .................................................. 34 2.1. Tục ngữ tiếng Thái có thành tố chỉ thực vật .................................................... 34 2.1.1. Kết quả thống kê định lượng và nhận xét khái quát về các phát ngôn tục ngữ có thành tố chỉ thực vật.......................................................................................... 34 2.1.1.1. Thống kê định lượng................................................................................. 34 2.1.1.2. Nhận xét khái quát .................................................................................... 42 2.1.2. Nhóm ngữ nghĩa của tục ngữ tiếng Thái có thành tố chỉ thực vật. ................ 43 2.1.2.1 Nhóm có tần số xuất hiện cao: ................................................................... 43 2.1.2.2. Nhóm tần số xuất hiện trung bình: ............................................................ 44 2.1.2.3. Nhóm tần số xuất hiện thấp:...................................................................... 45 2.2. Phân tích và mô tả các nhóm ngữ nghĩa tục ngữ tiếng Thái có thành tố chỉ thực vật ......................................................................................................................... 51 2.2.1. Bộ phận tục ngữ có thành tố chỉ thực vật mang nghĩa hiển ngôn (nghĩa đen, nghĩa tường minh) ................................................................................................. 52 2.2.2. Bộ phận tục ngữ có thành tố chỉ thực vật mang nghĩa hàm ngôn (nghĩa bóng)56 2.2.3. Bộ phận tục ngữ có thành tố chỉ thực vật mang nghĩa biểu trưng ................ 61 2.2.4. Một số hiện tượng ngữ nghĩa đặc biệt trong tục ngữ tiếng Thái có thành tố chỉ thực vật ........................................................................................................... 66 Tiểu kết: ................................................................................................................ 68 CHƯƠNG 3: MỘT SỐ BIỂU HIỆN VĂN HÓA CỦA NGƯỜI THÁI QUA TỤC NGỮ CÓ THÀNH TỐ CHỈ THỰC VẬT............................................................... 70 3.1. Mối quan hệ giữa tục ngữ và văn hóa ............................................................. 70 3.1.1. Khái niệm văn hóa ....................................................................................... 70 3.1.2. Vấn đề nghiên cứu biểu hiện văn hóa qua tục ngữ ....................................... 71 3.2. Một số đặc trưng văn hóa Thái qua bộ phận tục ngữ có thành tố chỉ thực vật.. 72 3.2.1. Văn hóa nông nghiệp ................................................................................... 73 3.2.2. Văn hóa ứng xử, giao tiếp ............................................................................ 78 3.2.3. Phong tục tập quán và tín ngưỡng ................................................................ 85 3.2.4. Văn hóa ẩm thực.......................................................................................... 91 3.2.5. Ca ngợi bản mường giàu đẹp ....................................................................... 97 Tiểu kết: ...............................................................................................................101 KẾT LUẬN..........................................................................................................102 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................104 DANH MỤC BẢNG Nội dung Trang Bảng 2.1. Tần số và số lượng xuất hiện từ chỉ thực vật 34 Bảng 2.2. Nhóm tục ngữ từ chỉ thực vật có tần số xuất hiện cao 44 Bảng 2.3. Nhóm tục ngữ từ chỉ thực vật có tần số xuất hiện trung bình 44 Bảng 2.4. Nhóm tục ngữ từ chỉ thực vật có tần số xuất hiện thấp 45 DANH MỤC ẢNH Nội dung Trang Hình 1."Na" (ruộng) bậc thang của người Thái 78 Hình 2."Dệt na" (làm ruộng) của người Thái 78 Hình 3. Buổi sinh hoạt cộng đồng tại Lễ hội cầu mùa của người Thái Trắng 85 Hình 4. Buổi sinh hoạt cộng đồng tại "han khuống" của người Thái Đen 85 Hình 5. Lễ cưới của người Thái Đen 90 Hình 6. Nhà sàn của người Thái Trắng 90 Hình 7. Trang phục của người Thái Đen 91 Hình 8. Lễ cúng cầu mùa của người Thái Trắng 91 Hình 9. Se sợi diệt vải của phụ nữ và nghề thủ công khéo léo của người đàn ông Thái 91 Hình 10. "Cánh cay" (canh rêu) và "pho cay" (nướng rêu) của người Thái 97 Hình 11. "Khảu lam" cơm lam và "Nó khôm" măng đắng của người Thái 97 Hình 12. "Ban chụp" (hoa ban nộm) của người Thái 97 Hình 13. "Khảu pẳn" (xôi ngũ sắc) của người Thái 97 Hình 14. Bản làng giàu đẹp, trù phú của người Thái 101 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Tục ngữ là kho báu kinh nghiệm, tài sản tinh thần quý giá và tinh hoa của dân tộc được gìn giữ qua nhiều thế hệ. Trong kho tàng văn học Việt Nam, so với các thể loại khác, tục ngữ là một trong những thể loại văn học dân gian có sức thu hút mạnh mẽ đối với nhiều người trong giới nghiên cứu. Sức hấp dẫn ấy không chỉ vì tục ngữ là sản phẩm của tư duy mà còn là công cụ diễn đạt những tri thức, kinh nghiệm quý báu, những triết lý nhân sinh sâu sắc thâm thúy và không kém phần nghệ thuật, được lưu truyền từ đời này sang đời khác. Dân tộc Thái là một thành phần của đại gia đình các dân tộc Việt nam, dân tộc Thái có khoảng 1.328.725 người, cư trú rải rác ở các vùng phía tây bắc nước ta: Sơn La, Lai Châu, Điện Biên, Lào Cai, Thanh Hóa, Nghệ An…. Phần đông sống ở vùng rừng núi bao la, được thiên nhiên ưu đãi, cư dân Thái cùng các dân tộc anh em khác trải qua nhiều thế kỷ lao động dũng cảm, sáng tạo đã tô thắm cho đất nước Việt Nam càng thêm giàu đẹp. Là cư dân có nền văn minh lúa nước lâu đời. Người Thái có nhiều kinh nghiệm đắp phai, đào mương, dựng cọn, bắc máng lấy nước làm ruộng. Lúa nước là nguồn lương thực chính, đặc biệt là lúa nếp. Người Thái cũng làm nương để trồng lúa, hoa mầu và nhiều thứ cây khác. Đời sống người Thái xưa nay có mối quan hệ mật thiết, hữu cơ với cỏ cây hoa lá. Điều này cắt nghĩa tại sao, trong tục ngữ nguời Thái có chứa những từ chỉ thực vật lại chiếm số lượng khá lớn. Việc tìm hiểu sâu sắc, có hệ thống bộ phận tục ngữ này cho phép ta hiểu thêm nhiều vấn đề quan trọng về ngữ nghĩa, về văn hóa biểu hiện trong tục ngữ. Vì thế việc nghiên cứu ngữ nghĩa của tục ngữ có thành tố chỉ thực vật là một việc làm hết sức cần thiết. Tuy nhiên các công trình nghiên cứu về tục ngữ của các dân tộc thiểu số, trong đó có dân tộc Thái còn ít. Cụ thể, chưa có công trình khoa học nào nghiên cứu tục ngữ tiếng Thái ở góc độ ngôn ngữ học về phương diện ngữ nghĩa đặc biệt là về ngữ nghĩa của tục ngữ có thành tố chỉ thực vật trong tiếng Thái. Vì vậy có 1 thể cho rằng, việc tìm hiểu về ngữ nghĩa của tục ngữ Thái là góp phần khai thác vốn văn hoá của dân tộc Thái ở một bình diện mới, làm rõ thêm nét đặc sắc của nền văn hóa người Thái. Trên đây là những lí do thúc đẩy tác giả lựa chọn đề tài "Đặc điểm ngữ nghĩa của tục ngữ tiếng Thái có thành tố chỉ thực vật " làm đề tài luận văn thạc sĩ. 2. Lịch sử vấn đề 2.1.Việc sưu tầm, biên soạn, nghiên cứu tục ngữ Việt Nam Cho đến nay, số lượng công trình, bài viết nghiên cứu về tục ngữ là rất lớn, chia làm nhiều mảng khác nhau. Trong phạm vi giới hạn của đề tài, chúng tôi chỉ nêu bật đóng góp của những công trình có liên quan đến vấn đề ngôn ngữ và văn hóa. Qua công trình “Tục ngữ Việt Nam- cấu trúc và thi pháp” (1997), Nguyễn Thái Hòa đã lược thuật những kiến giải và thành tựu nghiên cứu về phương diện lý thuyết của thể loại tục ngữ. Đó là những vấn đề của tục ngữ nhìn ở góc độ nghiên cứu văn học và ngôn ngữ học. Ở góc độ nghiên cứu văn học, theo ông nhìn một cách tổng quát, các nhà nghiên cứu đã đề cập đến nhiều vấn đề của tục ngữ: xác định khái niệm (phân biệt tục ngữ với thành ngữ, tục ngữ với ca dao), nội dung, hình thức diễn đạt của tục ngữ, sự vận dụng và mối quan hệ giữa tục ngữ với các thể loại văn học khác. Ở góc độ ngôn ngữ học, tác giả cũng điểm qua một số quan niệm về tục ngữ: tục ngữ là cụm từ cố định; là câu hoàn chỉnh diễn đạt một ý trọn vẹn. Tục ngữ Việt Nam dưới góc nhìn ngữ nghĩa – ngữ dụng (2006), của Đỗ Thị Kim Liên đề cập đến vấn đề nghiên cứu tục ngữ và nhận diện tục ngữ; ngữ nghĩa của các lớp từ trong tục ngữ; các quan hệ ngữ nghĩa trong tục ngữ; một số trường ngữ nghĩa phản ánh đặc trưng văn hoá Việt trong tục ngữ; vấn đề dạy tục ngữ trong nhà trường. Có thể nói, đây là một công trình đi sâu nghiên cứu tục ngữ dưới góc nhìn ngữ nghĩa - ngữ dụng đã có những đóng góp mới mẻ. Đáng chú ý, có bài viết “Tục ngữ trong cách nhìn của ngữ nghĩa học” Hoàng Văn Hành cho rằng, dưới góc nhìn của ngữ nghĩa học thì “tục ngữ không phải chỉ là câu theo cách hiểu thông thường và nội dung của nó cũng không phải chỉ là phán 2 đoán. Có thể nhận định tục ngữ là những câu – thông điệp nghệ thuật” [13; 59]. Như vậy, tác giả lại bổ sung thêm cách nhìn mới về tục ngữ. Nghiên cứu tục ngữ ở bình diện văn học, văn hoá có một số công trình đáng lưu ý. Năm 1975, nhóm tác giả Chu Xuân Diên, Lương Văn Đang, Nguyễn Phương Tri với công trình Tục ngữ Việt Nam. Ở phần thứ nhất: Tiểu luận về tục ngữ Việt Nam, được chia làm 6 chương. Chương 1, các tác giả đã điểm qua lại việc sưu tầm và nghiên cứu tục ngữ ở Việt Nam trước 1975 một cách tương đối đầy đủ. Các chương tiếp theo lần lượt trình bày: Tục ngữ là một hiện tượng ý thức xã hội; Tục ngữ và lối sống của thời đại; Tục ngữ và lối nghĩ của nhân dân; Tục ngữ và lối nói của dân tộc; Di sản tục ngữ và thời đại mới. Phần thứ hai là tục ngữ được tập hợp, giới thiệu và phân theo từng nội dung cụ thể. Đây là cuốn sách có nhiều đóng góp đáng kể trong việc sưu tầm và nghiên cứu tục ngữ. Trong cuốn “Tổng tập văn học dân gian các dân tộc thiểu số Việt Nam”, Trần Thị An (chủ biên) đã giới thiệu sơ lược về thành tựu nghiên cứu tục ngữ người Việt ở phương diện lý thuyết từ các góc độ. Trong mỗi góc độ, người viết điểm qua những thành tựu với một số công trình nghiên cứu tiêu biểu. Cụ thể: ở góc độ ngữ văn có các công trình nghiên cứu về thi pháp thể loại tục ngữ; ở góc độ nhận thức luận có các công trình nghiên cứu về vấn đề nghĩa của tục ngữ. Ngoài ra, tác giả còn giới thiệu sơ lược lịch sử sưu tầm và nghiên cứu tục ngữ các dân tộc thiểu số. Việc nghiên cứu tục ngữ các dân tộc thiểu số được người viết giới thiệu qua một số công trình với các vấn đề theo tiến trình thời gian và ghi nhận chưa có nhiều thành tựu: “Trong khi tình hình sưu tầm tư liệu tục ngữ các dân tộc thiểu số đã thu được một số thành tựu nhất định thì việc nghiên cứu lại chưa được tiến hành bao nhiêu”.[1; 50]. Năm 2002, cuốn “Tổng tập văn học dân gian người Việt tập 1”, ở phần III của “Khải luận”, Nguyễn Xuân Kính đã giới thiệu khái quát vấn đề nghiên cứu tục ngữ. Đó là quá trình tìm hiểu, nghiên cứu tục ngữ và những vấn đề xung quanh việc nghiên cứu tục ngữ người Việt. 3 Trong bài viết “Tiếp cận tục ngữ từ góc độ văn hóa học” in trong tạp chí Văn hóa dân gian, số 1(103), HN, năm 2006. Hoàng Minh Đạo đã giới thiệu một cách tổng quát việc tìm hiểu giá trị thể loại tục ngữ của các nhà folklore học Việt Nam dưới các góc độ chủ yếu sau đây: ở góc độ xã hội học, tục ngữ được xem là một hiện tượng ý thức xã hội có tính đặc thù (đại diện cho xu hướng này là các công trình của Dương Quảng Hàm, Vũ Ngọc Phan); ở góc độ ngôn ngữ học, các nhà nghiên cứu đi vào phân biệt tục ngữ với thành ngữ (đại diện là Nguyễn Văn Mệnh, Cù Đình Tú, Hoàng Văn Hành); từ góc độ văn học, tục ngữ được xem là đối tượng nghiên cứu của bộ môn văn học dân gian (tiêu biểu là Đỗ Bình Trị, Hoàng Tiến Tựu); tiếp cận tục ngữ từ góc độ kí hiệu học, thi pháp học (tiêu biểu là Hoàng Trinh, Nguyễn Thái Hoà, Phan Thị Đào, Nguyễn Xuân Đức), tiếp cận tục ngữ từ góc độ nhận thức luận (đại diện là Chu Xuân Diên) và từ nhiều góc độ, trên nhiều bình diện (tiêu biểu là Nguyễn Xuân Kính). Tuy nhiên, tác giả chỉ dừng lại ở sự liệt kê vài tác giả tiêu biểu qua các góc độ nghiên cứu tục ngữ. Những năm 90 trở về đây, xuất hiện nhiều cuốn tục ngữ của các tác giả như Mã Giang Lân, Châu Nhiên Khanh, hay nhóm tác giả Nguyễn Cừ, NguyễnThị Huế, Trần Thị An... Các công trình của các tác giả này chủ yếu là sưu tầm biên soạn, tổng hợp và giới thiệu các đơn vị tục ngữ Việt Nam. Bên cạnh đó, có sự xuất hiện rất nhiều bài viết, luận văn, luận án nghiên cứu về tục ngữ Việt, về nhiều bình diện khác nhau, rất phong phú và đa dạng, đạt được nhiều thành tựu đáng kể. Đây chính là cơ sở lí luận, là nguồn tài liệu quí giá, là tiền đề khoa học cho việc nghiên cứu tục ngữ các dân tộc khác trên đất nước Việt Nam, trong đó có tục ngữ tiếng Thái. 2.2. Việc sưu tầm, nghiên cứu tục ngữ tiếng Thái Văn học dân gian nói chung và tục ngữ nói riêng xuất phát trực tiếp từ lao động rồi trực tiếp phục vụ cho lao động và người lao động. Tục ngữ tiếng Thái là tiếng nói được tổng kết từ: cuộc sống của nhân dân trong mối quan hệ với thiên nhiên và lao động sản xuất; mối quan hệ giữa con người trong xã hội; ghi nhận 4 những phong tực tập quán, ca ngợi bản mường giàu đẹp. Đã có một số công trình nghiên cứu, sưu tầm đề cập đến giá trị của tục ngữ tiếng Thái: Hà Văn Năm, Cầm Thương, Lò Văn Sĩ …[Sưu tầm, biên dịch] (1978). Tục ngữ Thái, NXB Văn hóa Dân tộc, Hà Nội. Là cuốn sách sưu tầm các tục ngữ tiếng Thái và chia tục ngữ tiếng Thái thành 3 mục lớn: Bản mường giàu đẹp; Nhận thức về giới tự nhiên và lao động sản xuất; Nhận thức về mối quan hệ con người và xã hội. Hoàng Trần Nghịch (1986), Phương ngôn tục ngữ Thái = Quán Chiến láng, Hội văn nghệ Sơn La xb, NXB Văn hóa dân tộc tái bản. Nội dung sách gồm 4 chủ đề chính: Phản ánh cuộc đấu tranh sống còn giữa con người với thiên nhiên; Những cuộc đấu tranh giai cấp; Những câu phản ánh mối quan hệ hôn nhân và gia đình; Mối quan hệ làng xóm láng giềng bản trên mường dưới với nhau trong cộng đồng. Hà Nam Ninh (1998), Tìm hiểu mối quan hệ cộng đồng qua tục ngữ Thái Thanh Hóa, trong sách : nhiều tác giả (1998), Văn hóa và lịch sử văn hóa người Thái ở Việt Nam, NXB Văn hóa dân tộc, Hà Nội. Cầm Dzịn (1998), Tìm hiểu lời khuyên truyền thống về lao động nông nghiệp qua tục ngữ Thái, trong sách : nhiều tác giả (1998), Văn hóa và lịch sử văn hóa người Thái ở Việt Nam, NXB Văn hóa dân tộc, Hà Nội. Vi Trọng Liên (2002), Quam xon con – Lời khuyên răn dân gian của người Thái Sơn La và Hà Văn Thu, Quam xon con – Lời khuyên răn dân gian trong sách: nhiều tác giả (2002), Văn hóa và lịch sử các dân tộc trong nhóm ngôn ngữ Thái Việt Nam, NXB Văn hóa – Thông tin, Hà Nội. Nhiều tác giả - Viện Nghiên cứu văn hóa (2008) "Tổng tập văn học dân gian các dân tộc thiểu số Việt Nam" tập 1 xuất bản năm 2007 và tập 2, NXB khoa học xã hội, Hà Nội. Cuốn sách đã tổng hợp được số lượng rất phong phú về tục ngữ các dân tộc nói chung trong đó có tục ngữ tiếng Thái. Quán Vi Miên khảo cứu (2011), Tục ngữ Thái giải nghĩa, NXB Dân Trí. Là cuốn sách sưu tầm, biên dịch nhằm giải nghĩa 3025 câu tục ngữ tiếng Thái. 5 Do tiếng Thái có nhiều phương ngữ nhưng trong quá trình sưu tầm tác giả đã giữ nguyên cách ghi của từng vùng. Các câu tục ngữ được sắp xếp khoa học, hệ thống theo vần của chữ cái đầu trong phần nguyên văn tiếng Thái phiên âm. Phần tiếng Thái để trên, phần dịch để dưới, phần giải nghĩa đặt dưới cùng. Đây thực sự là nguồn tư liệu vô cùng quý giá, và mới mẻ giúp cho người nghiên cứu có nhiều điều kiện để đi sâu nghiên cứu mọi mặt của tục ngữ tiếng Thái. Điểm lại quá trình nghiên cứu, sưu tầm tục ngữ tiếng Thái từ những năm 70 của thế kỉ trước trở về đây, chúng ta nhận thấy một số vấn đề đáng chú ý sau: Tục ngữ tiếng Thái với tư cách là đơn vị của ngôn ngữ Thái, là một loại hình trong kho tàng văn chương truyền khẩu của người Thái. Đã từ lâu, tục ngữ tiếng Thái đã trở thành mối quan tâm của các nhà nghiên cứu văn hoá dân gian. Đã có những công trình nghiên cứu về tục ngữ tiếng Thái được công bố. Tuy nhiên, những công trình nghiên cứu trên phần lớn tập trung sưu tầm, giới thiệu về các đơn vị tục ngữ tiếng Thái, trong đó đã có công trình nghiên cứu tục ngữ tiếng Thái về khía cạnh: mối quan hệ cộng đồng qua tục ngữ tiếng Thái; lời khuyên truyền thống về lao động nông nghiệp qua tục ngữ tiếng Thái; quan niệm truyền thống về xây dựng quê hương, đất nước của người tiếng Thái; Lời khuyên răn dân gian. Như vậy, Các công trình nghiên cứu trên hầu như chưa có công trình nào nghiên cứu tục ngữ tiếng Thái về phương diện ngôn ngữ. Dù đã được nhiều tác giả quan tâm, nhưng bình diện ngữ nghĩa của tục ngữ tiếng Thái, đặc biệt là đặc điểm ngữ nghĩa của tục ngữ tiếng Thái có thành tố chỉ thực vật vẫn chưa được chú ý một cách thích đáng. Tìm hiểu, nghiên cứu ngữ nghĩa của tục ngữ tiếng Thái chính là để khám phá và giới thiệu về tục ngữ dân tộc Thái một cách toàn diện hơn. Trong phạm vi luận văn này chúng tôi sẽ làm sáng rõ hơn nhận định: Tục ngữ Thái là nơi tinh tuý, đúc kết kinh nghiệm và khả năng sáng tạo trong tư duy, là nơi lưu giữ những nét đẹp văn hóa, phong tục tập quán của người Thái, đồng thời thấy được tài năng của các tác giả dân gian Thái trong quá trình sáng tác kho tàng văn hoá phi vật thể này. 6 Chính vì thế đề tài “Đặc điểm ngữ nghĩa của tục ngữ tiếng Thái có thành tố chỉ thực vật ” không chỉ có ý nghĩa trong lĩnh vực nghiên cứu ngôn ngữ của dân tộc thiểu số mà còn có ý nghĩa thiết thực cho việc giới thiệu và góp phần bảo tồn, gìn giữ và phát triển kho tàng về văn hoá vô giá của người Thái. 3. Mục đích, đối tượng, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Tìm hiểu tục ngữ tiếng Thái và mô tả ngữ nghĩa của tục ngữ tiếng Thái có thành tố chỉ thực vật để làm sáng tỏ đặc trưng ngôn ngữ độc đáo của tục ngữ tiếng Thái, góp một phần nhỏ vào việc bảo tồn và phát huy vốn ngôn ngữ của dân tộc Thái và làm đa dạng, phong phú hơn cho văn hóa các dân tộc thiểu số trên đất nước Việt Nam. 3.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.2.1. Đối tượng nghiên cứu: Tục ngữ Thái có thành tố chỉ thực vật xét về phương diện ngữ nghĩa 3.2.2. Phạm vi nghiên cứu: Tư liệu phục vụ cho nghiên cứu trong luận văn được thống kê dựa vào cuốn sách của: - Quán Vi Miên khảo cứu (2011), Tục ngữ Thái giải nghĩa, NXB Dân Trí bao gồm 712 trang. Đây là cuốn sách được tổng hợp số lượng tục ngữ khá lớn từ nhiều nhà nghiên cứu sưu tầm tục ngữ tiếng Thái trước đó. - Hoàng Trần Nghịch (1986), Phương ngôn tục ngữ Thái = Quán Chiến láng, Hội văn nghệ Sơn La xb, NXB Văn hóa dân tộc tái bản bao gồm 130 trang. 3.3. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện đề tài, chúng tôi tiến hành các nhiệm vụ sau: - Tìm hiểu và vận dụng một số vấn đề lý luận: khái niệm và đặc trưng của tục ngữ, lớp từ chỉ thực vật , trường ngữ nghĩa và sự chuyển trường nghĩa - Khảo sát số lượng các phát ngôn tục ngữ tiếng Thái có thành tố chỉ thực vật. - Phân tích, mô tả đặc điểm ngữ nghĩa của các phát ngôn tục ngữ có thành tố chỉ thực vật. 7 - Chỉ ra đặc trưng văn hóa của người Thái qua các phát ngôn tục ngữ có thành tố chỉ thực vật. 4. Phương pháp và thủ pháp nghiên cứu 4.1. Thủ pháp thống kê phân loại được sử dụng trong quá trình thống kê và thu thập tư liệu. Sau đó, chúng tôi phân loại chúng theo một số tiêu chí. 4.2. Phương pháp miêu tả Dựa vào kết quả thống kê, phân loại chúng tôi miêu tả vị trí, tần số xuất hiện và ngữ nghĩa của các phát ngôn tục ngữ có thành tố chỉ thực vật. 4.3. Phương pháp phân tích ngữ nghĩa, thủ pháp quy nạp, tổng hợp Phương pháp phân tích ngữ nghĩa được vận dụng để xác định ngữ nghĩa của các thành tố chỉ thực vật , trường nghĩa thực vật và sự chuyển trường của các từ ngữ chỉ thực vật, đồng thời từ đó khái quát hóa để rút ra ngữ nghĩa của cả tục ngữ. Trên cơ sở thống kê, phân loại, mô tả chúng tôi tiến hành phân tích cụ thể và quy nạp, tổng hợp các nhóm ngữ nghĩa phát ngôn tiêu biểu trong tục ngữ. Từ đó, thấy được cách sử dụng các phát ngôn đó trong việc biểu đạt nội dung ngữ nghĩa, cũng như đặc trưng văn hoá của người Thái qua kho tàng tục ngữ có thành tố chỉ thực vật. 5. Cái mới của đề tài Đây là công trình tìm hiểu một cách tương đối hệ thống về đặc điểm ngữ nghĩa (đặc biệt là nghĩa biểu trưng) của các câu tục ngữ tiếng Thái có thành tố chỉ thực vật. 6. Bố cục luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, phần Nội dung luận văn gồm 3 chương Chương 1: Cơ sở lý luận Chương 2: Kết quả khảo sát, phân tích và mô tả tục ngữ tiếng Thái có thành tố chỉ thực vật. Chương 3: Một số biểu hiện văn hóa của người Thái qua tục ngữ có thành tố chỉ thực vật. 8 PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN 1.1. Khái quát về tục ngữ Việc xác định khái niệm tục ngữ là một công việc khó khăn. Điều nay do thuật ngữ tục ngữ chỉ rất nhiều những hiện tượng ngôn ngữ khác nhau. Gần như mỗi lời nói đầu trong các công trình sưu tầm tục ngữ của các dân tộc đều nhấn mạnh đến việc phản ánh bức tranh sinh động về cuộc sống, đạo đức, phong tục, truyền thống và những phẩm chất đặc biệt của người sáng tạo nó. Tục ngữ là đối tượng nghiên cứu của nhiều nhà khoa học xã hội và nhân văn, tục ngữ được nhìn nhận dưới nhiều góc độ khác nhau. 1.1.1. Một số định nghĩa về tục ngữ Ở Việt Nam, từ trước đến nay, hai ngành nghiên cứu văn học dân gian và ngôn ngữ học có nhiều đóng góp khi nghiên cứu về tục ngữ và đã nêu ra nhiều quan niệm về thể loại này. Dương Quảng Hàm trong sách “Việt Nam văn học sử yếu” cho rằng: “Một câu tục ngữ tự nó phải có một ý nghĩa đầy đủ, hoặc khuyên răn hoặc chỉ bảo điều gì” [12; 15]. Đinh Gia Khánh và Chu Xuân Diêm trong cuốn “Văn học dân gian” đã trình bày quan điểm của mình về tục ngữ như sau: “ Tục ngữ là những câu nói ngắn gọn, có ý nghĩa hàm súc, do nhân dân lao động sáng tạo nên và lưu truyền qua nhiều thế kỷ”.[20; 11]. Hoàng Tiến Tựu trong giáo trình “Văn học dân gian Việt Nam” cũng đưa ra định nghĩa: “Tục ngữ là một thể loại văn học dân gian có chức năng chủ yếu là đúc kết kinh nghiệm, tri thức, nêu lên những nhận xét dưới hình thức những câu nói ngắn gọn, súc tích, giàu vần điệu, hình ảnh, dễ nhớ, dễ truyền” [44; 129]. Đỗ Đình Trị trong bài viết “Những đặc điểm thi pháp của tục ngữ”: “Tục ngữ là những câu nói gọn chắc, xuôi tai, diễn đạt những kinh nghiệm lâu đời của nhân dân về thiên nhiên và lao động sản xuất, về con người xã hội; nó thường được nhân dân vận dụng trong suy nghĩ, trong nói năng và trong những hoạt động thực tiễn của mình như làm ăn, giao tiếp, ứng xử…” [45;372-379] 9 Một cách khái quát, có thể thấy các định nghĩa về tục ngữ đều đề cập đến hai bình diện: nội dung và hình thức. Về nội dung, tục ngữ là một thông báo trọn vẹn, đúc rút kinh nghiệm, tri thức của đời sống tự nhiên, xã hội của nhân dân.Về hình thức: tục ngữ là câu nói ngắn gọn, súc tích, có kết cấu tương đương với câu. Từ góc nhìn của ngôn ngữ học, các nhà nghiên cứu cũng đã thể hiện những nỗ lực trong việc nhận thức bản chất của tục ngữ. Dù xuất hiện sau, nhưng những quan niệm và kiến giải của các nhà ngôn ngữ học đã góp một cái nhìn sâu sắc hơn về tục ngữ. Tuy nhiên, ngay chính giới ngôn ngữ học, việc xác định khái niệm này cũng có nhiều ý kiến khác nhau: Lê Đức Trọng trong “Từ điển giải thích tục ngữ ngôn ngữ học” cho rằng “Tục ngữ là một câu nói ngắn gọn, có cấu trúc tương đối ổn định, có cách diễn đạt phúng dụ (ngụ ý) đúc kết tri thức, kinh nghiệm sống và đạo đức của một dân tộc” [38; 271] Hoàng Văn Hành trong “Tục ngữ trong cái nhìn của ngữ nghĩa học” cho rằng: “Trong cách nhìn của ngữ nghĩa học, thì tục ngữ không phải chỉ là câu theo cách hiểu thông thường và nội dung của nó cũng không phải chỉ là phán đoán. Có thể nhận định tục ngữ là những câu - thông điệp nghệ thuật” [13; 59] Nguyễn Đức Dân trong “Logic và tiếng Việt” có quan niệm gần với các nhà nghiên cứu văn học dân gian: “Tục ngữ là những câu nói ổn định về cấu trúc, phản ánh những tri thức, kinh nghiệm và quan niệm (dân gian) của một dân tộc về thế giới quan, tự nhiên cũng như xã hội.” [6; 358] Tóm lại, xét về mặt thời gian, các nhà nghiên cứu đã rất quan tâm đến tục ngữ và đưa ra cái nhìn ngày càng đầy đủ và trọn vẹn về tục ngữ. Họ đều xem tục ngữ là một hiện tượng ngôn ngữ đặc biệt, như nhận định của nhà nghiên cứu ngôn ngữ Nguyễn Thái Hoà "Tục ngữ là đơn vị trung gian nằm ở giao điểm giữa ngôn ngữ và lời nói, giữa đơn vị ngữ cú và câu, giữa câu và văn bản và có thể nói là giữa phong cách ngôn ngữ khoa học và phong cách ngôn ngữ nghệ thuật" [16; 25]. 1.1.2. Tục ngữ trong sự phân biệt với thành ngữ, ca dao Thành ngữ và ca dao là hai thể loại gần gũi với tục ngữ, thậm chí rất dễ lÉn 10 với tục ngữ. Vì vậy, phân biệt tục ngữ với thành ngữ và ca dao gần như là điều bắt buộc khi nghiên cứu về tục ngữ. Làm rõ được điều này thì mới có thể đi sâu vào bản chất tục ngữ và có nắm được đặc trưng bản chất của tục ngữ thì mới có thể tiến hành phân tích, tìm hiểu một cách đúng đắn và chính xác tục ngữ. 1.1.2.1. Phân biệt tục ngữ với thành ngữ Hiện tượng lẫn lộn giữa thành ngữ và tục ngữ vẫn thường xảy ra. Ngay những công trình sưu tập về tục ngữ bước đầu hầu hết đều giới thiệu tục ngữ chung với thành ngữ. Tục ngữ và thành ngữ là hai thể loại có điểm tương đồng nhau cả về hình thái cấu trúc lẫn khả năng thể hiện trong quá trình giao tiếp. Chính vì vậy, thực tế phân tích, sự lẫn lộn giữa thành ngữ và tục ngữ vẫn thường xảy ra. Tác giả Chu Xuân Diên trong cuốn “Tục ngữ Việt Nam” lại đưa ra tiêu chí phân biệt: “Thành ngữ là khái niệm và tục ngữ là phán đoán” [7; 27-28]. Ông cho rằng: “Sự khác nhau giữa tục ngữ và thành ngữ về cơ bản là sự khác nhau giữa một hiện tượng ngôn ngữ với một hiện tượng ý thức xã hội. Do đó, thành ngữ chủ yếu là đối tượng nghiên cứu của khoa học ngôn ngữ. Còn tục ngữ , tuy có nhiều mặt đáng được khoa học nghiên cứu chú ý đến, song về cơ bản cần được nghiên cứu như một hiện tượng ý thức xã hội, một hiện tượng văn hóa tinh thần của nhân dân lao động trong đó biểu thị khá rõ ràng về thế giới quan của nhân dân lao động trong một thời kỳ lịch sử nhất định.” [7; 75-76] Nguyễn Thiện Giáp trong giáo trình “Từ vựng học tiếng Việt” khẳng định: “Các tục ngữ cũng được dùng lặp đi lặp lại nhiều lần trong lời nói như một đơn vị có sẵn; nhưng khác với thành ngữ ở chỗ là nghĩa của tục ngữ bao giờ cũng là một phán đoán. Về mặt nội dung, nghĩa của tục ngữ gần với cụm từ tự do, bởi vì nó không biểu thị một khái niệm như thành ngữ mà biểu thi một tổ hợp các khái niệm” [11; 87]. Cù Đình Tú trong bài “Góp ý kiến về sự phân biệt thành ngữ và tục ngữ”, ông đưa ra tiêu chí chức năng để khu biệt thành ngữ và tục ngữ “Sự khác nhau cơ bản giữa thành ngữ và tục ngữ là sự khác nhau về chức năng. Thành ngữ là những đơn vị có sẵn mang chức năng định danh, nói khác đi, dùng để gọi tên sự vật, tính chất, hành động” và “Tục ngữ cũng như các sáng tạo khác của dân gian như ca 11 dao, truyện cổ tích đều là các thông báo… Nó thông báo một nhận định, một kết luận về một phương diện nào đó của thế giới khách quan. Do vậy, mỗi tục ngữ đọc lên là một câu hoàn chỉnh, diễn đạt trọn vẹn một ý tưởng.” [43; 275 ]. Tổng hợp ý kiến của các nhà nghiên cứu trên đây, ta có thể đi đến sự phân biệt tục ngữ và thành ngữ như sau: Những đặc trưng dùng làm tiêu chí nhận diện 1. Về hình thức, cấu tạo 2. Về nội dung ý nghĩa 3. Về chức năng Tục ngữ Thành ngữ Tối thiểu là một câu hoàn Cụm từ, tổ hợp từ, chỉnh, có thể thêm, bớt các không thể thêm bớt yếu tố (hư từ) các yếu tố Biểu thị phán đoán mang Biểu thị khái niệm tính chất quy luật mang tính hiện tượng Thông báo (nhận định, kết Định danh sự vật hiện luận) về một phương diện tượng, tính chất, hành của hiện thực khách quan động Tuy cả thành ngữ và tục ngữ đều là những đơn vị có sẵn, có tính ổn định và bền vững, song có một bộ phận rất dễ lẫn lộn đó là có những câu tục ngữ có cấu tạo là cụm từ nhưng vẫn là câu mang ý nghĩa trọn vẹn như trong tiếng Kinh có: nhất nước, nhì phân, tam cần, tứ giống tương tự trong tiếng Thái có: “cáy thẩu, lẩu nâu” (gà già, rượu ngon); “lẩu mu, pu mặc” (lợn rượu, trầu cau) và ngược lại, có những thành ngữ lại có cấu tạo là câu nhưng không phải là câu không mang ý nghĩa thông báo, miêu tả chọn vẹn như trong tiếng Kinh có: Nước đổ lá khoai; mèo mù vớ cá rán tương tự trong tiếng thái có: “Tiếng tốc ma xa tốc té” (Tiếng đồn đến sông Đà sông Mã). Vì thế, ranh giới này chỉ mang tính chất tương đối. Ở bộ phận này, chúng ta không thể dựa vào tiêu chí hình thức để nhận diện tục ngữ mà cần phải dựa vào tiêu chí nội dung ý nghĩa và chức năng để phân biệt. Chẳng hạn “Khí mạ tả xú” (cưỡi ngựa che ô), đọc lên, nó chỉ cho ta một hình ảnh về sự hoạt động chứ nó chưa mang một nội dung thông báo, một phán đoán độc lập, bởi trước những đơn vị này là những tiền giả định vắng mặt nên không thể là tục ngữ. Cho nên, trong hành 12 chức, người ta phải thêm những thành phần khác vào thì mới diễn đạt đầy đủ một thông báo, ví dụ: Cô ấy rất thích cưỡi ngựa che ô. Như vậy, thành ngữ và tục ngữ đều được hình thành trong hiện thực đời sống của nhân dân và là sản phẩm của trí tuệ dân gian. Không hiếm những trường hợp ranh giới giữa tục ngữ và thành ngữ không hoàn toàn rạch ròi, sự phân biệt là hết sức nan giải. Tuy nhiên giữa thành ngữ và tục ngữ, bên cạnh những điểm giống nhau nhất định thì chúng có sự khác nhau cơ bản về nội dung, hình thức và chức năng. Các yếu tố trên góp phần đắc lực trong việc phân biệt thành ngữ với tục ngữ. 1.1.2.2. Phân biệt tục ngữ với ca dao Trên đây là những kiến giải khác nhau về tục ngữ trên cơ sở phân biệt tục ngữ với thành ngữ. Tuy nhiên, có một thể loại văn học dân gian mà về hình thức, tục ngữ dùng để chuyển tải nội dung triết lý của mình, đó là ca dao. Để phân biệt giữa tục ngữ với ca dao, Nguyễn Xuân Kính, trong “Thi pháp ca dao”, dựa trên cơ sở phạm vi sử dụng và bình diện lời nói, cho rằng: “Người ta phân biệt sự khác nhau giữa tục ngữ và ca dao ở chỗ: tục ngữ thiên về lý trí, tục ngữ cung cấp cho người nghe những triết lý dân gian, tri thức dân gian; ca dao thiên về tình cảm, có nội dung trữ tình dân gian.” [22; 50] Hoàng Tiến Tựu đã nhận xét trong ‘Văn học dân gian Việt Nam’: “Tục ngữ thiên về lý trí, nhằm nêu lên những nhận xét khách quan, còn ca dao thiên về tình cảm… Khi chúng được dùng theo phương thức nói - luận lý thì chúng là tục ngữ, còn khi dùng theo phương thức hát - trữ tình thì chúng là ca dao” [44; 131]. Như vậy, về diễn xướng, ca dao dùng để hát, còn tục ngữ dùng để nói. Về cấu trúc, tục ngữ thường ngắn hơn ca dao. Các nhà nghiên cứu văn học dân gian như Đinh Gia Khánh, Chu Xuân Diên, Võ Quang Nhơn, Lê Chí Quế… đã xếp tục ngữ vào bộ phận “lời ăn tiếng nói của nhân dân”, còn ca dao - dân ca thì được xếp vào “các thể loại trữ tình dân gian”. Như vậy, để phân biệt tục ngữ và ca dao các nhà nghiên cứu chủ yếu dựa vào hai tiêu chí nội dung và hình thức: 13