lêi më ®Çu
F. Enghen ®· kh¼ng ®Þnh:
“Kh«ng câ c¬ sê v¨n minh Hi L³p v¯ ®Õ quçc La M± th×
tuyÖt nhiªn kh«ng câ Ch©u ¢u hiÖn ®³i”.
VËy häc tËp Enghen chóng ta cã thÓ ®Æt vÊn ®Ò:
“NÕu kh«ng câ v¨n minh cå ®³i Trung Quçc th× kh«ng câ
níc ViÖt Nam ng¯y nay”.
Nãi ®Õn nÒn v¨n minh cæ ®¹i Trung Quèc th× qu¶ lµ réng
lín. BiÕt bao nhiªu hÖ t- t-ëng xuÊt hiÖn vµ tån t¹i m·i cho
®Õn ngµy nay. Tõ thuyÕt ©m d-¬ng ngò hµnh, häc thuyÕt cña
Khæng Tö, L·o tö... ThÕ nh-ng trong c¸c häc thuyÕt Êy, kh«ng
ai cã thÓ chèi c·i ®-îc r»ng häc thuyÕt Nho gia. Nhµ ng-êi
ph¸t khëi ph¸t lµ Khæng tö lµ cã vÞ trÝ quan träng h¬n hÕt
trong lÞch sö ph¸t triÓn cña Trung Quèc nãi chung vµ c¸c n-íc
§«ng Nam ¸ nãi riªng. KÓ tõ lóc xuÊt hiÖn tõ vµi thÕ kû tr-íc
c«ng nguyªn cho ®Õn thêi nhµ H¸n (H¸n Vò §Õ) Nho gi¸o ®·
chÝnh thøc trë thµnh hÖ t- t-ëng ®éc t«n vµ lu«n lu«n gi÷ vÞ trÝ
®ã cho ®Õn ngµy cuèi cïng cña chÕ ®é phong kiÕn. §iÒu ®ã ®·
minh chøng râ rµng: Nho gi¸o h¼n ph¶i cã nh÷ng gi¸ trÞ tÝch
cùc ®Æc biÖt, nÕu kh«ng sao nã cã thÓ cã søc sèng m¹nh mÏ
®Õn nh- vËy.
Tõ ®Çu thÕ kû XX ®Õn nay, rÊt nhiÒu ng-êi ®· phª ph¸n
®¹o Nho, tè c¸o tÝnh chÊt b¶o thñ, phi khoa häc cña nã. Nh-ng
nÕu lÊy quan ®iÓm lÞch sö mµ xem xÐt, ë thÕ kû XX râ rµng
Nho gi¸o lµ cæ hñ nh-ng ë giai ®o¹n tr-íc cã vËy kh«ng.
Vµo thÕ kû X trªn b¸n ®¶o §«ng D-¬ng cã 3 v-¬ng quèc:
§¹i ViÖt, Cham Pa, Khmer, lùc l-îng ngang nhau. DÇn dÇn
§¹i ViÖt chiÕm -u thÕ, võa ®ñ søc chèng l¹i phong kiÕn
ph-¬ng B¾c, võa khai hoang Nam TiÕn, ¸t h¼n 2 v-¬ng quèc
kia. Ph¶i ch¨ng ®¹o Nho ®· ®ãng mét va i nhÊt ®Þnh trong sù
h×nh thµnh t-¬ng quan lùc l-îng Êy. Ph¶i ch¨ng chóng ta ®· du
nhËp ®¹o Nho cña Trung Quèc råi sau ®ã biÕn thµnh mét c«ng
cô chèng laÞ. BiÖn chøng lÞch sö lµ nh- thÕ. Nho gi¸o lµ c«ng
cô ®Ó phong kiÕn ph-¬ng B¾c dïng ®Ó lÖ thuéc c¸c d©n téc
kh¸c, nh-ng võa lµ c«ng cô gióp c¸c d©n téc chèng l¹i Trung
Quèc.
ChÝnh v× ý nghÜa vµ vai trß to lín cña Nho gi¸o ®èi víi
tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña Trung Quèc vµ ViÖt Nam nªn em cã
høng thó ®Æc biÖt víi ®Ò tµi “Nh÷ng t- t-ëng c¬ b¶n cña nho
gi¸o vµ ¶nh h-ëng cña nã ë n-íc ta“. Néi dung ®Ò tµi ngoµi
phÇn më ®Çu vµ kÕt luËn gåm 2 phÇn:
PhÇn I: TiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña Nho gi¸o vµ mét sè néi
dung chÝnh cña nã.
PhÇn II: ¶nh h-ëng cña Nho gi¸o tíi ®êi sèng v¨n ho¸
ViÖt Nam.
PhÇn I
Vµi nÐt vÒ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña Nho gi¸o vµ
mét sè néi dung tÝch cùc cña nã.
I. Vµi nÐt vÒ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña Nho gi¸o.
Nãi ®Õn Nho gi¸o th× viÖc ®Çu tiªn kh«ng thÓ kh«ng nh¾c
tíi: ®ã lµ Khæng Tö. Ng-êi ta b×nh luËn khen tÆng Khæng Tö
ra sao ®Òu kh«ng thÓ gäi lµ qu¸ lêi, tr-íc ®©y h¬n 2000 n¨m,
®¹i sö häc gia T- M· Thiªn khi ®i th¨m Khóc Phô quª h-¬ng
cða Khång Tõ tông c°m kh²i viÕt: “Khång Tõ ²o v°i, truyÒn
h¬n 10 ®êi, ®-îc c¸c häc trß coi lµ tæng s-, tõ thiªn tö, v-¬ng
hÇu ®Õn th÷ d©n ®Òu coi «ng l¯ bËc chÝ th²nh”.
N¨m1982, mèt hãc gi° Mü viÕt “H¯nh vi cao quý v¯ t
t-ëng lý luËn ®¹o ®øc cña Khæng Tö, kh«ng chØ ¶nh h-ëng tíi
Trung Quçc m¯ cßn °nh hêng tâi trÇn nh©n lo³i” Khång Tõ
lµ ng-êi n-íc Lç thêi Xu©n Thu tªn lµ Kh©u, tù lµ Träng Ni.
Tõ thiÕu niªn ®Õn 30 tuæi, Khæng Tö chuyªn cÇn häc tËp vµ tËp
luyÖn n¾m v÷ng c¸c tri thøc vÒ lÔ nghi, ©m nh¹c, x¹ tiÔn, ngù
x¹, th-, sè lµ sau ngµnh tri thøc c¨n b¶n thêi Êy. Sau ®ã «ng ®i
gi¶ng d¹y bèn ph-¬ng, nghiªn cøu häc vÊn trong vµi chôc n¨m
råi san ®Þnh, biªn so¹n c¸c s¸ch ®-îc ®êi sau gäi lµ lôc kinh
nh- Thi, Th-, LÔ, Nh¹c, DÞch, Xu©n Thu.
Khæng Tö sèng trong thêi kú thay ®æi lín, biÕn ®éng lín.
Tõ l©u, thiªn tö nhµ Chu ®· mÊt hÕt uy quyÒn, quyÒn lùc r¬i
vµo tay c¸c vua ch- hÇu, côc thÓ x· héi biÕn chuyÓn thay ®æi
nhanh chãng, ng-êi ta mçi ng-êi chän cho m×nh nh÷ng th¸i ®é
sèng kh¸c nhau. Lµ mét triÕt nh©n th¸i ®é cña Khæng Tö hÕt
søc phøc t¹p, «ng võa hoµi cæ, võa sïng th-îng ®æi míi. Trong
t©m tr¹ng ph©n v©n, dÇn dÇn «ng h×nh thµnh t- t-ëng lÊy nh©n
nghÜa ®Ó gi÷ v÷ng sù tån t¹i chung vµ khai s¸ng hÖ thèng tt-ëng lín nhÊt thêi Tiªn TÇn lµ häc ph¸i Nho gi¸o t¹o ¶nh
h-ëng s©u s¾c tíi x· héi Trung Quèc.
HÖ thèng t- t-ëng Nh©n vµ NghÜa cña Khæng Tö, bÊt kÓ
hµm nghÜa phong phó søc t¹p ®Õn ®©u, nãi cho cïng còng chi
vµ thiÕt lËp mét trËt tù nghiªm cÈn cña bËc ®Õ v-¬ng vµ thµnh
lËp mét x· héi hoµn thiÖn. HÖ thèng t- t-ëng cña «ng ¶nh
h-ëng tíi h¬n 2500 n¨m lÞch sö Trung Quèc.
Khæng Tö tuy s¸ng lËp ra häc thuyÕt Nh©n NghÜa Nho gia
nh-ng kh«ng ®-îc c¸c qu©n v-¬ng thêi Xu©n Thu coi träng mµ
ph¶i do c¸c hËu häc nh- Tö Cèng, Tö T-, M¹nh Tö, Tu©n tö
truyÒn b¸ réng vÒ sau. Tr¶i qua nhiÒu nç lùc cña giai cÊp
thèng trÞ vµ c¸c sÜ ®¹i phu triÒu H¸n, Khæng tö vµ t- t-ëng
Nho gia cña «ng míi trë thµnh t- t-ëng chÝnh thèng. §æng
Träng Th- ®êi H¸n hÊp thu nh©n c¸ch hoµn thiÖn vµ häc thuyÕt
nh©n chÝnh cña Khæng Tö, phô héi thªm C«ng D-¬ng Xu©n
Thu lîi dông ©m d-¬ng bæ sung thay ®æi lý luËn trë thµnh häc
thuyÕt thiªn nh©n hîp nhÊt cïng víi häc thuyÕt chÝnh trÞ cña
Tu©n Tö, kho¸c tÊm ¸o thÇn häc ch o Nho häc.
Tõ ®êi H¸n ®Õn ®êi Thanh, Khæng häc chñ yÕu dïng h×nh
thøc kinh truyÖn ®Ó l-u truyÒn. §-êng Th¸i T«ng sau khi hoµn
thµnh toµn diÖn thèng nhÊt quèc gia, liÒn cho kinh häc gia
Khæng DÜnh §¹t chó gi¶i, hiÖu ®Ýnh l¹i n¨m kinh Nho gia lµ
DÞch, Thi, Th-, Tµ tuyªn, LÔ ký thµnh bé Ngò kinh chÝnh
nghÜa gÇn nh- tæng kÕt toµn diÖn kinh häc tõ ®êi H¸n ®Õn ®ã.
Ngò kinh chÝnh nghÜa trë thµnh s¸ch gi¸o khoa dïng cho thi cö
®êi §-êng. Khæng häc cµng ®-îc giai cÊp thèng trÞ tÝn nhiÖm,
§éng Th²i T«ng nâi rÊt rá “Nay trÉm yªu thÝch nhÊt lµ ®¹o
cña Nghiªu ThuÊn vµ ®¹o cña Chu Kh«ng coi nh- chim thªm
c²nh, nh c² gÆp níc, kh«ng thÓ kh«ng câ ®îc”. Tô ®â,
Khæng Tö víi ®Õ v-¬ng, víi chÝnh phñ c¸c triÒu ®¹i ®Òu cã
quan hÖ nh- §-êng Th¸i T«ng h×nh dung.
Khi lÞch sö phøc t¹p cña Trung Quèc tiÕn vµo thêi kú ph¸t
®¹t - thêi kú nhµ Tèng, vÞ hoµng ®Õ khai quèc lµ Tèng Th¸i Tæ
TriÖu Khu«ng DÉn lËp tøc chñ tr× nghi lÔ long träng tÕ tù
Khæng Tö ®Ó biÓu d-¬ng lßng thiÕu ®Ô, vua cßn th©n chñ tr×
khoa thi tiÕn sÜ mµ néi dung hoµn toµn theo Nho häc. §èi víi
Nho häc míi bét h-ng ë thêi Tèng, chóng ta th-êng gäi ®ã lµ
Lý häc.
Néi dung vµ kÕt cÊu cña Lý häc hÕt søc réng lín, b¾t ®Çu
tõ Hµn Dò ®êi nhµ §-êng, tr¶i qua nç lùc cña T«n Phôc, Th¹ch
Giíi, Hå Viªn, Chu §«n Di, ThiÖu Ung, Th-¬n g T¸i, Tr×nh Di,
Tr×nh H¹o ®êi B¾c Tèng cho ®Õn Chu Hi ®êi Nam Tèng lµ
ng-êi tËp ®¹i thµnh hoµn chØnh hÖ thèng t- t-ëng Lý häc. Lý
häc tr×nh Chu nhÊn m¹nh Nh©n, LÔ, NghÜa, TrÝ, TÝn nh- lÔ trêi
(thiªn lý) dïng häc thuyÕt Khæng M¹nh lµm nguån gèc, hÊp
thu thªm c¸c häc thuyÕt t- t-ëng cña PhËt gi¸o, §¹i gi¸o cung
cÊp sù nhu yÕu cho x· héi qu©n chñ chuyªn chÕ. Chu Hi tËp
chó gi¶i thÝch c¸c kinh ®iÓn Nho gia nh- LuËn ng÷, M¹nh Tö
trë thµnh nh÷ng s¸ch gi¸o khoa b¾t buéc cña sÜ tö trong x· héi
phong kiÕn vµ lµ tiªu chuÈn ph¸p ®Þnh trong khoa cö cña chÝnh
phñ. §iÒu Êy xem ra xa víi chñ tr-¬ng thiÖn l-¬ng, trÝ tuÖ,
ngoan c-êng cña Khæng Tö ë thêi Xu©n Thu, gãp phÇn t¹o nªn
mét h×nh ¶nh Khæng Tö kh¸c mang mµu s¾c v× yªu cÇu gi÷
thiªn lý mµ diÖt mÊt nh©n ®ôc, ®¹o m¹o bµn xu«ng dÉn ®Õn
tiªu diÖt c¸ tÝnh, thËm chÝ h- ngôy, gi¶ dèi n÷a.
Ngoµi Lý häc cña Tr×nh Chu cã ®Þa vÞ chi phèi, ph¸i C«ng
häc cña TrÇn L-îng, DiÖp ThÝch, ph¸i T©m häc cña V-¬ng
D-¬ng Minh còng ®Òu t«n sïng Khæng Tö, hÊp thu mét phÇn
t- t-ëng c¬ b¶n cña «ng. Nh÷ng häc thuyÕt nµy ®Òu ®-îc l-u
truyÒn réng r·i vµ t¹o ¶nh h-ëng s©u s¾c trong x· héi v¨n ho¸
Trung Quèc.
Do v× Nho häc ®-îc c¸c sÜ ®¹i phu t«n sïng, ®-îc c¸c
v-¬ng triÒu ®ua nhau ®Ò x-íng nªn Nho häc thuËn lîi thÈm
thÊu trong mäi lÜnh vùc trong mäi giai tÇng x· héi, tõ rÊt sím
nã ®· v-ît qua biªn giíi d©n téc H¸n, trë thµnh t©m lý cña
céng ®ång d©n téc Trung Quèc, lµ c¬ së v¨n ho¸ cña tÝn
ng-ìng vµ tËp tÝnh.
II. Mét sè néi dung chÝnh cña nho gi¸o
Chóng ta t×m hiÓu v× Nho gi¸o khi nã ®· tån t¹i h¬n 2000
n¨m, lu«n ®-îc c¶i biÕn ®-îc bæ sung vµ mang c¸c bé mÆt
kh¸c nhau qua c¸c thêi kú. NhiÒu häc gi¶ ®· tèn rÊt nhiÒu giÊy
mùc ®Ó s-u t©m, trÝch dÉn vµ bµn c·i chung quanh nh÷ng c©u
ch÷ trong s¸ch vë cña Nho gi¸o tõ tr-íc tíi nay. ViÖc lµm Êy
th-êng dÉn ®Õn nh÷ng nhËn ®Þnh chñ quan, gi¶n ®¬n vµ phiÕn
diÖn. Muèn khen hay chª ng-êi ta ®Òu cã thÓ trÝch dÉn nh÷ng
lêi lÏ rÊt hÊp dÉn tõ trong kho s¸ch cña Nho gi¸o. Nh-ng khi
®Ó ý r»ng Khæng Tö - ng-êi s¸ng lËp ra Nho gi¸o - khi ®Ò ra
nh÷ng ®iÒu c¨n b¶n trong häc thuyÕt cña Nho gi¸o còng ®ang
ë t©m tr¹ng ph©n v©n, m©u thuÉn, võa hoµi cæ, võa sïng
th-êng, vµ bèi c¶nh x· héi lóc Êy còng lµ lóc gi»ng co, giµnh
giËt gi÷a chÕ ®é n« lÖ vµ chÕ ®é phong kiÕn. Sau nµy khi Nho
häc ®-îc c¶i biÕn ®Ó phôc vô ý ®å cña giai cÊp thèng trÞ th× nã
cµng chøa ®ùng nhiÒu m©u thuÉn. V× thÕ kh«ng thÓ t×m hiÓu
Nho häc theo lèi trÝch dÉn, kinh viÖn v× nã chØ cµng dÉn ta vµo
ngâ côt. §Ó t×m hiÓu Nho häc kh«ng thÓ kh«ng xem xÐt trªn
gi¸c ®é ph-¬ng ph¸p duy vËt lÞch sö... Chóng ta kh«ng ph©n
tÝch nh÷ng sù kiÖn t- t-ëng b»ng b¶n th©n t- t-ëng mµ ph¶i
t×m hiÓu t- t-ëng g¾n liÒn víi nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi cô thÓ
trong ®ã nã ®· n¶y sinh, ph¸t triÓn vµ suy tµn.
Kh«ng thÓ cã mét thø Nho gi¸o chung cho c¸c thêi ®¹i,
mét thø Nho gi¸o nhÊt thµnh, bÊt b iÕn ë kh¾p mäi n¬i.
Khi Khæng Tö ®Ò ra häc thuyÕt cña «ng vµ ®i chu du thiªn
h¹ ®Ó mong ®-îc sö dông th× «ng ®· thÊt b¹i. §iÒu ®ã kh«ng
cã nghÜa r»ng x· héi §«ng Chu ®· xÊu h¬n x· héi thêi Ngò ®Õ
tam v-¬ng mµ chØ cã nghÜa r»ng nh÷ng t- t-ëng cña «ng muèn
b¶o vÖ nÒn chuyªn chÝnh cña quý téc chñ n« kh«ng cßn phï
hîp n÷a víi x· héi vµ uy thÕ chÝnh trÞ ®ang ®ang dÇn dÇn
thuéc vÒ tÇng líp ®Þa chñ míi.
Khi häc thuyÕt cña Khæng Tö ®-îc ®Æt lªn vÞ trÝ ®éc t«n
th× kh«ng cã nghÜa r»ng vua nhµ H¸n ®· cã ®¹o ®øc, nh©n
nghÜa h¬n nhµ TÇn mµ chØ v× chÕ ®é trung -¬ng tËp quyÒn cña
nhµ H¸n ®ang ®ßi hái mét hÖ t- t-ëng thÝch hîp víi nÒn kinh
tÕ tiÓu n«ng vµ bé m¸y phong kiÕn quan liªu cña nã.
Khi Nho gi¸o ®· mang h×nh thøc duy t©m t- biªn víi Lý
häc ®êi Tèng th× kh«ng ph¶i lÞch sö ®· t¹o ra mÊy nh©n vËt
“læi l³c” m¯ chØ v× giai cÊp phong kiÕn ®± suy t¯n ®± cÇn thiÕt
ph¶i ®æi míi c¸c hÖ t- t-ëng còng suy tµn nh- nã. Nho gi¸o
lóc ®ã hÇu nh- ®· kiÖt søc vµ ®-îc bæ sung b»ng gi¸o lý cña
PhËt, L·o.
HÖ t- t-ëng cña Nho gi¸o tr¶i qua h¬n 2000 n¨m ph¸t
triÓn vµ biÕn ®æi. Tõ Tam ®øc cña Khæng Tö, tõ ®oan cña
M³nh Tõ, ngñ théng ê H²n Nho, “Thiªn nh©n hîp nhÊt” ê
§çng Trãng Th, “Th²i cøc ®ä thuyÕt” cða Chu §«n Di, Lý
KhÝ ë Chu Hi... TÊt c¶ ®Òu xuÊt ph¸t tõ mét gèc vµ kho¸c
chung tÊm ¸o Nho häc. Nh- vËy hÖ t- t-ëng Nho gi¸o tr¶i qua
h¬n 2000 n¨m lµ v« cïng phøc t¹p. ThÕ th× hÖ t- t-ëng Nho
gi¸o lµ t- t-ëng g×? vµ t¹i sao d-íi nh÷ng h×nh thøc rÊt phøc
t¹p, t-¬ng ph¶n vµ m©u thuÉn, bao giê t- t-ëng Nho gi¸o còng
gi÷ ®Þa vÞ thèng trÞ.
1. T- t-ëng Nho gi¸o lµ g×?
ë Trung Quèc x· héi phong kiÕn vÉn gi÷ l¹i rÊt nhiÒu di
tÝch cña x· héi thÞ téc vµ x· héi n« lÖ, biÓu hiÖn trong ph¸p
luËt vµ phong tôc d-íi nhiÒu h×nh thøc nh- quan niÖm vÒ së
h÷u ruéng ®Êt thuéc vÒ quèc gia, quan niÖm t«n ph¸p trong gia
téc, ë trong mét x· héi nh- vËy th× vua lµ tæ cña thÞ téc, lµ cha
cña d©n, mµ cha lµ trêi cña con, chång lµ trêi cña vî. §Ó tån
t¹i trªn c¬ së s¶n xuÊt ®Æc thï ¸ §«ng (ph-¬ng thøc s¶n xuÊt
Ch©u ¸) giai cÊp ®Þa chñ thèng trÞ cÇn ph¶i gi÷ nh÷ng quan
niÖm Êy, do ®ã ch÷ Trung, ch÷ HiÕu, ch÷ ChÝnh lµ nh÷ng kh¸i
niÖm lu©n lý tuyÖt ®èi trong x· héi phong kiÕn Trung Quèc.
Trong h×nh th¸i ý thøc phong kiÕn hÖ gi÷a ng-êi víi ng-êi chØ
®-îc ghÐp vµo 5 lo¹i (ngò lu©n), Êy lµ: vua t«i, cha con, chång
vî, anh em, b¹n bÌ. Trong 5 cÆp Êy th× hai cÆp anh em, b¹n bÌ
chØ lµ nhµnh ngän, mµ 3 cÆp kia míi lµ céi gèc. Nh÷ng tÝnh
lín cña nh©n lo¹i, theo quan niÖm phong kiÕn lµ nh©n, nghÜa,
lÔ, trÝ (vÒ sau cã thªm ch÷ tÝn) còng lµ ph¸t sinh trªn c¬ së cña
ngò lu©n. Nh- Khæng Tö nãi r»ng hiÕu ®Ô lµ gèc cña ch÷
Nh©n.
K. Marx nãi r»ng t- t-ëng cña chÕ ®é phong kiÕn th× lÊy
®¹o ®øc, danh dù lµm h×nh th¸i ®¹i biÓu. Nã kh«ng gièng víi
t- t-ëng cña thêi ®¹i t- b¶n chñ nghÜa ë chç t- t-ëng nµy lÊy
tù do b×nh ®¼ng lµm h×nh th¸i ®¹i biÓu . Marx ®· cho thÊy râ
b¶n chÊt cña t- t-ëng phong kiÕn.
ë ®©y ch÷ ®¹o ®øc vµ danh dù còng ®ång nghÜa víi ch÷ lý
luËn vµ danh phËn trong Nho gi¸o mµ tù do, b×nh ®¼ng lµ tt-ëng c¸ nh©n cña x· héi t- s¶n.
Nho gi¸o lµ h×nh th¸i ý thøc cña giai cÊp thèng trÞ trong
x· héi phong kiÕn ë Trung Quèc. §èi víi nã th× ngò lu©n, ngò
th-êng, hay tam c-¬ng ngò th-êng lµ nh÷ng c¸i tuyÖt ®èi.
Theo bé sËu chÝnh th-êng cña t- t-ëng ®¹o ®øc th× ®¹o ®øc
quan ph¶i diÔn dÞch tõ vò trô quan, nh-ng nho gi¸o th× lµm
ng-îc trë l¹i, nã xuÊt ph¸t tõ ngò lu©n, ngò th-êng råi ®em
g¸n nh÷ng c¸i Êy cho vò trô, cho th-îng ®Õ : nã ®· lu©n lý ho¸
c¶ vò trô, c¶ th-îng ®Õ, vò trô vµ th-îng ®Õ cña Nho gi¸o ®Òu
nhuèm mµu lu©n lý. §èi víi nho gi¸o th× lu©n lý c-¬ng th-êng
lµ h»ng tån, lµ phæ biÕn. Nho gi¸o kh«ng cã lÞch sö quan, tiÕn
ho¸ luËn. §èi víi nã x· héi phong kiÕn kh«ng ph¶i chØ lµ mét
giai ®o¹n trong lÞch sö loµi ng-êi, lu©n lý phong kiÕn kh«ng
chØ lµ mét h×nh th¸i ý thøc cña giai ®o¹n Êy, nh- hä nãi:
“Qu©n thÇn chi nghÜa v« sê ®¯o thiªn ®Þa chi gian”
Hay l¯: “Thiªn bÊt biÕn, ®³o diÖc bÊt biÕn” (§ång Trãng
Th-)
§¹o ë ®©y tøc lµ tam c-¬ng, ngò th-êng.
Nh-ng qua c¸c thêi ®¹i Nho gi¸o ph¶i chèng ®ì mét cuéc
®Êu tranh lý luËn ®èi víi nh÷ng hÖ thèng kh¸c, nh- triÕt häc
cña MÆc Tö, L·o Tö, biÖn chøng ph¸p cña danh gia, x· héi häc
cña ph¸p gia, h×nh nhi th-îng cña Hoa nghiªm t«ng, thiÒn
t«ng... ThÕ mµ t- t-ëng cña Khæng Tö th× rÊt lµ nghÌo nµn,
thiÕu thèn vÒ nhËn thøc luËn, v× ph-¬ng ph¸p luËn, v× tù nhiªn
quan... V× vËy Nho gia ®êi sau c¶m thÊy ph¶i x©y ®¾p cho nã
mèt c¬ sê lý luËn Ýt ra cñng “dÔ coi”. Hã t×m ®îc nhöng yÕu
tè triÕt häc trong Nho gia nh- s¸ch Trung Dung, §¹i häc,
M¹nh Tö, Kinh DÞch. Hä l¹i vay m-în thªm cña c¸c triÕt häc
vµ t«n gi¸o, kh¸c nh÷ng c¸i g× cã thÓ dung ho¸ ®-îc, råi m çi
ng-êi, mçi ph¸i x©y dùng mét häc thuyÕt lµm c¬ së lý luËn
cho Nho gi¸o. Do ®ã ®· tõng ®· tõng hiÖn ra c¶nh t-îng hçn
®én, phøc t¹p trong c¸c chi phÝ nh- nãi ë trªn chi ph¸i cña
Nho gi¸o cã thÓ lµ nhÊt nguyªn luËn hay nhÞ nguyªn luËn, chñ
quan luËn hay kh¸ch quan luËn, duy lý chñ nghÜa hay trùc
quan chñ nghÜa, ®øc trÞ chñ nghÜa hay c«ng lîi chñ nghÜa...
nh-ng tÊt c¶ ®Òu thèng nhÊt trªn quan ®iÓm lu©n th-êng,
c-¬ng th-êng. VÒ vò trô quan, th× Chu Hi lµ mét nhµ nhÞ
nguyªn luËn. Hai yÕu tè cÊu thµnh vò trô l µ lý (quy luËt) vò
khÝ (vËt chÊt), biÓu hiÖn trong con ng-êi thiªn thµnh thiªn lý
vµ nh©n dôc. Nh-ng thiªn lý lµ g×? lµ tam c-¬ng ngò th-êng.
Cho nªn, ®óng nh- K. Marx nãi, b¶n chÊt cña t- t-ëng
phong kiÕn nãi chung lµ ®¹o ®øc vµ danh dù mµ b¶n chÊt cña
Nho häc lµ lu©n lý, danh phËn tøc lµ tam c-¬ng, ngò th-êng.
2. VÊn ®Ò tÝnh luËn trong Nho gi¸o.
TÝnh luËn lµ vÊn ®Ò trung t©m cña Nho gi¸o. §ã lµ vÊn ®Ò
tÝnh ng-êi thiÖn hay ¸c th¶o luËn trªn 2000 n¨m mµ kh«ng cã
häc gi¶ nµo t×m ra mét gi¶i ph¸p hoµn h¶o. Ch ÷ Nh©n cña
Khæng Tö lµ mét ph¹m trï rÊt mê mÞt tèi t¨m. §Õn M¹nh Tö
l¹i thªm ch÷ NghÜa ®Æt ngang hµng ®èi víi ch÷ Nh©n, råi l¹i
thªm vµo cÆp Nh©n, NghÜa Êy ch÷ LÔ vµ ch÷ TrÝ mµ cßn gäi lµ
Tø ®oan, tøc lµ 4 c¸i mÇm thiÖn trong con ng-êi... Nh- thÕ néi
dung cña ch÷ thiÖn trong Nho häc lµ lÔ nh©n, nghÜa, lÔ trÝ vµ
thªm ch÷ tÝn cña nhµ Nho ®êi sau, gäi lµ ngò th-êng. Ngò
th-êng cã liªn quan mËt thiÕt víi ngò tÝn cña nhµ Nho ®êi sau,
gäi lµ ngò th-êng. VËy ta cã thªm b»ng tam c-¬ng, ngò luËn,
mµ träng t©m trong ngò th-êng lµ tam c-¬ng, ngò th-êng, lµ
b¶n tÝnh cña con ng-êi, tøc lµ nãi tam c-¬ng, ngò th-êng
kh«ng ph¶i riªng cho d©n téc nµo, mét giai ®o¹n lÞch sö nµo
mµ nã lµ phæ biÕn vµ h»ng th-êng. TÝnh lµ do trêi sinh. Trêi
sinh ra tÝnh thiÖn, th× trêi còng lµ t hiÖn, còng lµ tam c-¬ng
ngò th-êng, cho nªn tam c-¬ng ngò th-êng lµ th-êng kinh
(quy luËt h»ng th-êng) cña trêi ®Êt, lµ th«ng nghÞ (®Þnh lý phæ
biÕn) cña cæ kin (§æng Träng Th-). Nhµ Nho ®· lu©n lý ho¸ vò
trô vµ th-îng ®Õ nh- vËy, do ®ã ph¸t sinh vÊn ®Ò ga y go kh«ng
thÓ gi¶i quyÕt ®-îc. Lµm sao mµ chøng minh ®-îc b¶n chÊt
cña vò trô lµ c-¬ng th-êng. Vò trô nh©n sinh ®· lµ thiÖn th× ¸c
ë ®©u mµ sinh ra, vµ lµm sao gi¶i thÝch ®-îc do l¹i cña téi ¸c
trong x· héi loµi ng-êi.
Tuy vËy c¸c chi phÝ cña Nho gia vÉn cè g¾ng gi¶i quyÕt
vÊn ®Ò Êy. M¹nh Tö chñ tr-¬ng tÝnh thiÖn, Tu©n Tö th× chñ
tr-¬ng tÝnh ¸c. D-¬ng Hïng th× chñ tr-¬ng thiÖn ¸c lÉn lén.
Hµn Dò chñ tr-¬ng tÝnh chia 3 bËc(th-îng, trung , h¹).
Trong ph²i “tÝnh lý” ®éi Tçng th× Liªm Khª nâi r´ng “t©m
chia lµm thÕ dông vµ ®éng tÜnh; thÓ cña t©m lµ v« t-, dông cña
t©m lµ t- th«ng (t- t-ëng th«ng suèt); tÜnh lµ ch× chÝnh, ®éng
lµ minh ®¹t (s¸ng suèt)... §éng mµ ch-a cã h×nh ë chç h÷u v«,
gãi l¯ c¬. C¬ câ thiÖn ²c “minh ®³t” câ thËt l¯ ®èng kh«ng?
DÉu tÜnh hay ®éng ®Òu lµ chÝ minh ®¹t c¶, lµm sao nã l¹i lµ c¸i
c¬ cña c¸i ¸c ®-îc? §Ó thuyÕt minh thiÖn ¸c, Tr-¬ng t¸c ph©n
biÖt hai thø tÝnh: thiÖn ®Þa tinh vµ khÝ chÊt tinh, ¸c, tËp qu¸n
xÊu ¶nh h-ëng ®Õn khÝ chÊt tÝnh mµ sinh ra. Nh-ng tËp qu¸n
xÊu ph¸t sinh tõ trong x· héi.
NÕu b¶n tÝnh cña loµi ng-êi lµ thiÖn th× sao cã tËp qu¸n
xÊu ®-îc. Tõ Tr-¬ng T¸i trë ®i, Tr×nh H¹o, Tr×nh Di, Chu Hi
®Òu dïng nhÞ nguyªn luËn ®Ó thuyÕt minh thiÖn ¸c.
Tr×nh H¹o ph©n biÖt HÝnh víi khÝ bÈm: khÝ bÈm lµ c¸i
®éng cña tÝnh. V¹n vËt ®Òu do khÝ bÈm c¶ nh-ng ph©n l-îng
kh«ng gièng nhau, cã khi võa ph¶i cã khi th¸i qu¸, cã khÝ bÊt
cËp, th¸i qu¸ vµ bÊt cËp tøc lµ c¸i ¸c. Tr×nh Di th× cho r»ng lý
tøc lµ tÝnh, khi tøc lµ t×nh. TÝnh lµ thiÖn nh-ng khi nã ph¸t ra
hØ, né, ai, l¹c th× gäi lµ t×nh th× cã khi thiÖn, th× cã khi ¸c. Chi
Hy còng nèi gãc Y Xuyªn mµ cho r»ng b¶n nhiªn tÝnh lµ thiªn
lý, mµ t¸c dông cña tÝnh lµ t×nh lµ khÝ. ThÕ nh-ng hä ®Òu
kh«ng thuyÕt minh ®-îc v× sao mµ tÝnh ®éng vµ v× sao khÝ
®éng mµ sinh ra kh¸c nhau.
3. Th¸i ®é cña Nho gi¸o ®èi víi cuéc sèng.
Tr-íc hÕt ph¶i nãi Nho gi¸o lµ®¹o quan t©m ®Õn con
ng-êi, ®Õn cuéc ®êi vµ t×m thó vui trong cuéc sèng. Kh¸c víi
c¸c t«n gi¸o ë chç ®ã. PhËt gi¸o cho cuéc ®êi lµ bÓ khæ nªn
t×m c²ch gi°i tho²t, cÇn sø “bÊt sinh”. L±o gi²o cñng yÕm thÕ,
bi quan nh vËy, nªn cÇn sø “v« vi tÞch mÞch”. ChØ câ ®³o Nho
lµ trong sù sèng h¬n c¶. Kh«ng cÇn ph¶i hái ta sinh ra ë câi
®êi ®Ó lµm g×, chÕt råi th× ®i ®©u, chÕt råi cã linh hån n÷a
kh«ng “Ngéi muçn biÕt ngéi chÕt räi câ biÕt g× nöa kh«ng
-? ChuyÖn ®ã kh«ng ph¶i lµ chuyÖn cÇn kÝp b©y giê, råi sau
biÕt” (Khång Tõ gia ngö). Cho nªn Khång Tõ Ýt b¯n ®Õn
chuyÖn quû thÇn, ®Õn chuyÖn qu¸i l¹, huyÒn bÝ. Lµm ng-êi ë
®êi h·y lo lÊy viÖc cña con ng-êi. ChuyÖn cña con ng-êi lóc
sèng cßn ch-a lo hÕt, lo g× ®Õn viÖc sau khi chÕt! “Ph°i vó lÊy
viÖc nghÜa cða con ngéi, cßn quû thÇn kÝnh m¯ xa ta” (LuËn
ng÷) khi khoa häc ch-a ph¸t triÓn, c¸c t«n gi¸o cßn thÞnh
hµnh, nh÷ng chuyÖn mª tÝn dÞ ®oan cßn huyÒn hoÆc ng-êi ta
g©y bao nhiªu tai h³i, th× th²i ®è “kinh nhi vi Ôn chi” l¯ ®òng.
Khång Tõ tuy cha tho²t ra ®îc c²i “thiÖn ®³o quan” cða ®éi
Chu, nh-ng «ng ®· b¾t ®Çu hoµi nghi quû thÇn, trêi mÆc dï
«ng vÉn trong viÖc tÕ trÞ. Nho häc khuyªn con ng-êi ta nªn
yªu ®êi, vui ®êi, sèng cã Ých cho ®êi cho x· héi. C©u Khæng
Tö tr¶ lêi Tö Lé khi «ng ta ®Þnh sang gióp PhËt BËt nªu râ
®iÒu ®â: “Ta ®©y h² l³i l¯ qu° da, chØ ®îc treo m¯ kh«ng
®îc ¨n hay sao” sçng ê ®éi m¯ bà viÖc ®éi l¯ tr²i ®³o con
ng-êi. Sèng lµ hµnh ®éng, ®em tµi trÝ gióp ®êi Khæng Tö chÝnh
lµ tÊm g-¬ng cho c¸c nhµ Nho ®êi sau noi theo. ¤ng kh«ng
t×m thó vui ë chç Èn dËt hay ë chç suy t-ëng su«ng, mµ ë chç
hµnh ®éng, hµnh ®¹o. Khæng Tö ®i chu du thiªn h¹ ngoµi môc
®Ých t×m c¸ch thùc hiÖn lý t-ëng cña m×nh suèt 14 n¨m.
Kh«ng ai dïng, trë vÒ ®· 70 tuæi «ng vÉn d¹y häc, lµm s¹ch,
truyÒn b¸ t- t-ëng cña m×nh. §©y cã thÓ nãi lµ ®iÓm s¸ng nhÊt
cña Nho gi¸o so víi c¸c häc thuyÕt kh¸c, vµ cã lÏ chÝnh nhê
nã mµ Nho gi¸o gi÷ vÞ trÝ ®éc t«n vµ -a chuéng trong thêi gian
rÊt dµi cña lÞch sö.
4. Quan niÖm vÒ ®¹o ®øc trong Nho gi¸o.
Trong Nho gi¸o rÊt chó träng d¹y ®¹o lµm ng-êi. Ph¶i nãi
®¹o lµm ng-êi cña Khæng Tö d¹y lµ ®¹o lµm ng-êi trong x·
héi phong kiÕn. Chóng ta ®Òu biÕt trong x· héi cã giai cÊp th×
nh÷ng nguyªn t¾c ®Ó ®¸nh gi¸ hµnh vi cña con ng-¬×, phÈm
h¹nh cña con ng-êi trong mèi quan hÖ víi ng-êi kh¸c vµ trong
mèi quan hÖ víi nhµ n-íc, Tæ quèc... ®Òu mang tÝnh giai cÊp
râ rÖt vµ cã tÝnh chÊt lÞch sö. Nh÷ng quan niÖm vÒ ®¹o ®øc
®iÒu thiÖn, ®iÒu ²c “thay ®åi rÊt nhiÒu tô d©n tèc n¯y tíi d©n
téc kh¸c, tõ thêi ®¹i nµy ®Õn thêi ®¹i kh¸c ®Õn nçi th-êng
théng tr²i ngîc hµn nhau” (Enghen).
Nh÷ng quan niÖm ®¹o ®øc mµ Khæng Tö ®Ò ra kh«ng ph¶i
lµ vÜnh cöu, nh-ng cã nhiÒu ph-¬ng ch©m xö thÕ, tiÕp vËt ®·
gióp «ng sèng gi÷a bÇy lang sãi mµ vÉn gi÷ ®-îc t©m hån cao
th-îng, nh©n c¸ch trong s¸ng. Suy ®Õn cïng ®¹o lµm ng-êi Êy
bao gåm 2 ch÷ nh©n nghÜa.
Khæng Tö gi¶ng ch÷ Nh©n cho häc trß kh«ng lóc nµo
gièng lóc nµo, nh-ng xÐt cho kü, cèt tuû cña ch÷ Nh©n lµ lßng
th¬ng ngéi v¯ cñng chÝnh l¯ Khång Tõ nâi “®çi víi ngéi
nh- ®èi víi m×nh, kh«ng thi hµnh víi ng-êi nh÷ng ®iÒu mµ b¶n
th©n kh«ng muèn ai thi hµnh víi m×nh c¶. H¬n n÷a c¸i m×nh
muèn lËp cho m×nh th× ph¶i lËp cho ng-êi, c¸i g× m×nh muèn
®¹t tíi th× còng ph¶i lµm cho ®¹t tíi, ph¶i gióp cho ng-êi trë
thµnh tèt h¬n mµ kh«ng lµm cho ngéi xÊu ®i” (luËn ngö)
“NghÜa” l¯ lÏ ph°i. ®éng hay, viÖc ®òng. M³nh Tõ nâi “nh©n
l¯ lßng ngéi, nghÜa l¯ ®éng ®i cða ngéi”; (C²o Tõ thîng)
“Nh©n l¯ c²i nh¯ cða ngéi, nghÜa l¯ ®éng ®i ngay thµng cða
ngéi” (L©u ly thîng); “ê víi ®³o nh©n, nâi theo ®-êng
nghÜa, tÊt c° mãi viÖc cða ®³i nh©n l¯ thÕ ®â” (Tän t©m
th-¬ng).
NghÜa th-êng ®èi lËp víi lîi. Theo lîi cã khi kh«ng lµm
c¸i viÖc ph¶i lµm nh-ng tr¸i l¹i, theo nghÜa cã khi l¹i rÊt lîi.
Cã c¸i nghÜa ®èi víi ng-êi xung quanh cã c¸i nghÜa ®èi víi
quèc gia x· héi.
§Õn ®êi H¸n Nho, §æng Träng Th- ®-a nh©n nghÜa vµo
ngò th-êng. Tam c-¬ng ngò th-êng trë thµnh giÒng mèi trô cét
cña lÔ gi¸o phong kiÕn. Sang Tèng nho, hai ch÷ nh©n nghÜa
cµng bÞ tr×u t-îng ho¸. C¸c nhµ Tèng nho c¨n cø vµo thuyÕt
“thiÖn nh©n hîp nhÊt” kho²c cho hai chö “nh©n nghÜa” mèt
m¯u s¾c thÇn l² siªu h×nh. Tréi câ “lý” ngéi câ “tÝnh” bÈm
thô ë trêi. §øc cña trêi cã 4 ®iÒu: nguyªn, h¹nh, lîi, trinh; ®øc
cña ng-êi cã nh©n, nghÜa, lÔ trÝ. Bèn ®øc cña ng-êi t-¬ng c¶m
víi 4 ®øc cña trêi.
HÖ thçng ho² l³i mèt c²ch tâm t¾t hai chö “nh©n nghÜa” ê
mét sè thêi ®iÓm ph¸t triÓn cña Nho gi¸o nh- trªn, ta cã thÓ
kÕt luËn hai chö “nh©n nghÜa” cða Nho gi²o l¯ kh²i niÖm thuèc
ph¹m trï ®¹o lý, néi dung tõng thêi kú cã thªm bít nh÷ng c¨n
b¶n vÉn lµ nh÷ng lÔ gi¸o phong kiÕn kh«ng ngoµi môc ®Ých
duy nhÊt lµ rµng buéc con ng-êi vµo khu«n khæ ph¸p lý Nho
gi¸o phôc vô quyÒn lîi cña giai cÊp phong kiÕn. Trong qu¸
tr×nh ph¸t triÓn
cµng
quan ®iÓm siªu h×nh.
ngµy nã cµng bÞ trõu t-îng ho¸ trªn
Tuy nhiªn quan niÖm ®¹o ®øc cña Nho gi¸o qu¶ lµ cã rÊt
nhiÒu ®iÓm tÝch cùc. Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã lµ ®Æt râ
vÊn ®Ò ng-êi qu©n tö, tøc lµ ng-êi l·nh ®¹o chÝnh trÞ ph¶i cã
®¹o ®øc cao c¶; dï nguyªn t¾c Êy kh«ng ®-îc thùc hiÖn trong
thùc tÕ nã vÉn lµ mét ®iÓm lµm chç dù a cho nh÷ng sÜ phu ®Êu
tranh. Nho gi¸o ®· t¹o ra cho kÎ sÜ mét tinh thÇn tr¸ch nhiÖm
cao c¶ víi x· héi. TruyÒn thèng hiÕu häc, truyÒn thèng khÝ tiÕt
cña kÎ sÜ kh«ng thÓ b¶o lµ di s¶n cña Nho gi¸o chØ cã tiªu cùc.
PhÇn II
¶nh h-ëng cña Nho gi¸o tíi ®êi sèn g v¨n ho¸
ViÖt Nam
I. Qu¸ tr×nh du nhËp cña Nho häc vµo ViÖt Nam.
TiÕp thu mét häc thuyÕt tõ bªn ngoµi ®Ó lµm lý luËn h-íng
dÉn t- duy vµ hµnh ®éng cho d©n téc m×nh lµ mét ch©n lý phæ
biÕn, lµ mét sù thùc kh¸ch quan cña c¸c thêi ®¹i, cña c¸c d©n
téc.
Thùc tÕ nµy cã c¨n cø v÷ng ch¾c trong sù ph¸t triÓn. §ã lµ
sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu cña c¸c d©n téc qua kh«ng gian
vµ thêi gian. ë cïng mét thêi ®¹i, ta th-êng th©ý ë mét vïng
nµy, cã mét d©n téc hoÆc mét vµi d©n téc kh¸c cao h¬n, nhanh
h¬n, m¹nh h¬n c¸c d©n téc kh¸c ë xung quanh. Sù thùc nµy ta
cã thÓ t×m thÊy ë Ch©u ¸, Ch©u Phi, Ch©u ¢u, Ch©u Mü, ë thêi
x-a còng nh- thêi nay. Nh÷ng d©n técc ë bÊt cø ®©u, bÊt cø
thêi nµo muèn sèng, muèn n©ng cao møc sèng cña m×nh kh«ng
thÓ kh«ng häc tËp nh÷ng d©n téc tiªn tiÕn. Ta kh«ng hÒ thÊy
mét d©n téc nµo cø chÞu l¹c hËu, chÞu ¸p bøc bãc lét nghÌo
nµn ®Ó chê sù s¸ng t¹o cña riªng m×nh kh«ng thÌm häc tËp
nh÷ng d©n téc tiÕn bé h¬n m×nh. §iÒu nµy ®óng víi khoa häc
tù nhiªn vµ kü thuËt còng nh- v-ãi khoa häc x· héi. V× th Õ
chóng ta tiÕp thu t- t-ëng v¨n ho¸ Trung Quèc lµ mét ®iÒu tÊt
yÕu.
Trong ý thøc hÖ phong kiÕn mµ ng-êi H¸n ®-a vµo n-íc ta
tõ thêi kú B¾c thuéc, Nho gi¸o l©u bÒn nhÊt vµ cã ¶nh h-ëng
s©u s¾c nhÊt. PhËt gi¸o dÇn dÇn rót lui vµo chïa chiÒn, l·o
gi¸o còng dÇn biÕn thµnh mét thø mª tÝn dÞ ®oan mµ c¸c thÇy
phï thuû dïng lµm kÕ sinh nhai. T- t-ëng trÞ v× trong lÜnh vùc
chÝnh trÞ vµ häc thuËt suèt 2000 n¨m lµ t- t-ëng Nho gi¸o. Cã
nhiÒu nguyªn nh©n, trong ®ã cã mét nguyªn nh©n v« cïng
quan träng lµ søc sèng cña d©n téc. Trong hoµn c¶nh thêi
tr-íc, nhÊt lµ tõ khi giµnh ®-îc nÒn tù chñ d©n téc ViÖt Nam
muèn tån t¹i th× ph¶i chän lÊy mét ý thøc hÖ tÝch cùc, quan
t©m ®Õn con ng-êi ®Õn cuéc ®êi, ®Õn x· héi, ®Õn vËn mÖnh d©n
téc. Nho gi¸o cã nhiÒu h¹n chÕ nh-ng trong 3 ý thøc hÖ phong
kiÕn th× ph¶i nãi Nho gi¸o cã nhiÒu nh©n tè tÝch cùc nhÊt. Do
®ã cha «ng ta ®· chän lÊy Nho gi¸o.
Chóng ta ®· biÕt, lóc ®Çu Nho gi¸o ®-îc ®-a vµo ViÖt
Nam trong tr-êng hîp kh«ng hay ho g×. Nã bÞ bän x©m l-îc
®Æt lªn nh©n d©n ta víi ý ®Þnh g©y c°nh “®äng v¨n” ®Ó dÔ
“®äng ho²”. Nhng khi ®± l¯m quen víi ®³o Nho, ch¾c r´ng
nh©n d©n ta thêi ®ã thÊy nã ®¸p øng ®-îc nhiÒu vÊn ®Ò mµ ®êi
sèng ®Æt ra, nªn khi giµnh ®-îc ®éc lËp, nh©n d©n ta nãi lÊy nã
lµm nÒn t¶ng lý luËn ®Ó chØ ®¹o t- duy vµ hµnh ® éng cña m×nh.
ThÕ lµ tõ chç bÞ Ðp häc nã, nh©n d©n ta ®· tù nguyÖn häc nã vµ
ngµy mét phæ biÕn nã mét c¸ch réng r·i. V× thÕ nh÷ng ng-êi
ViÖt Nam ®Çu tiªn ®-îc gi÷ nh÷ng chøc vô quan träng d-íi
thêi B¾c thuéc nh- Lý TiÕn, Lý CÇm - lµm th¸i thó, thø sø ®Òu lµ nh÷ng ng-êi häc th«ng kinh truyÖn, xuÊt th©n tõ khoa
b¶ng. Ngay khi Ng« QuyÒn ®¸nh b¹i qu©n Nam H¸n, giµnh
®-îc ®éc lËp ®· x©y dùng thÓ chÕ quèc gia, ®Æc c¸c nghi lÔ
phÈm phôc, chÞu ¶nh h-ëng s©u s¾c cña Nho gi¸o, tøc lµ tinh
thÇn t«n ti ®¼ng cÊp. C¸c triÒu ®¹i ®Çu tiªn khi niªn hiÖu, t«n
hiÖu còng ®· thÓ hiÖn sù tin t-ëng mµu s¾c lµ lý thuyÕt mÖnh
tréi nh “÷ng thiªn”, “thuËn thiªn” “Phóng thiªn”. PhÇn
“ChiÕu déi ®«” cða nh¯ Lý tuy ®o³n cßn l³i víi chòng ta rÊt
ng¾n, cñng ®îm mïi Nho gi²o. C²i g¬ng “ nhµ Th-¬ng, nhµ
Chu” cñng ®îc nªu lªn, c²i g¬ng “kÝnh v©ng m³ng tréi”
còng ®-îc nhÊn m¹nh. C¸c triÒu ®¹i sau, TrÇn, Lª, NguyÔn thê
®¹o Nho nh- thÕ nµo th× sö s¸ch ®· nªu râ.
II. ¶nh h-ëng cña Nho gi¸o trong t- t-ëng ViÖt
Nam.
1.Nh÷ng nhu cÇu x· héi gióp cho Nho gi¸o chiÕm ®-îc
®Þa vÞ ®éc t«n trong thêi kú ph¸t triÓn cña chÕ ®é phong
kiÕn ViÖt Nam.
Nho gi¸o ViÖt Nam chiÕm ®-îc vÞ trÝ ®éc t«n tõ thÕ kû 15
vµ thÞnh ®¹t nhÊt vµo thêi Lª Th¸nh T«ng th× ®ã kh«ng ph¶i lµ
mét hiÖn t-îng ngÉu nhiªn. Bëi v× nã cã liªn hÖ víi nh÷ng nhu
cÇu x· héi n-íc ta lóc ®-¬ng thêi. Nh÷ng nhu cÇu nµy kh«ng
chØ tån t¹i ë thÕ kû 15 mµ ®· sím xuÊt hiÖn tõ tr-íc ngay khi
Nho gi¸o cßn ®ang trªn ®µ ph¸t triÓn.
Trong nh÷ng nhu cÇu ®ã ®¸ng kÓ tr-íc hÕt lµ nhu cÇu x©y
dùng vµ tæ chøc bé m¸y nhµ n-íc phong kiÕn trung -¬ng tËp
quyÒn lín m¹nh vµ nhu cÇu cñng cè trËt tù ®· æn ®Þnh cña x·
héi phong kiÕn.
Ngay tõ sau chiÕn th¾ng B¹ch §»ng vÜ ®¹i ë thÕ kû X, viÖc
x©y dùng mét nhµ n-íc phong kiÕn trung -¬ng tËp quyÒn ®· tá
ra cÇn thiÕt cho c«ng cuéc dùng n-íc vµ gi÷ n-íc cña d©n téc
ta. Tuy nhiªn d-íi c¸c triÒu ®¹i Ng«, §inh, TiÒn Lª viÖc x©y
dùng mét nhµ n-íc chñ thÕ míi chØ lµm ®-îc nh÷ng b-íc ®Çu
tiªn vµ ch-a thùc sù ®-îc ®Èy m¹nh, ph¶i ®îi ®Õn thÕ kû XI
víi sù x¸c lËp cña v-¬ng triÒu Lý th× nh µ n-íc phong kiÕn tËp
quyÒn míi ®-îc x©y dùng mét c¸ch quy m« bÒ thÕ, víi nh÷ng
tæ chøc vµ thÓ chÕ trïng ®iÖp cña nã. TiÕp ®ã lµ triÖu ®¹i nhµ
TrÇn, råi ®Õn Lª Lîi khi ®· l·nh ®¹o cuéc chiÕn tranh gi¶i
phãng d©n téc ®i ®Õn th¾ng lîi ®Òu quan tam tíi viÖc c ñng cè
chÕ ®é phong kiÕn tËp quyÒn vµ x©y dùng mét bé m¸y nhµ
n-íc trung -¬ng hïng m¹nh kh«ng kÐm g× ph-¬ng B¾c.
Nhµ n-íc phong kiÕn tËp quyÒn ViÖt Nam ra ®êi lµ mét sù
phñ ®Þnh chÝnh quyÒn cña bän phong kiÕn ph-¬ng B¾c kÐo dµi
trong 1000 n¨m B¾c thuéc. ThÕ cho nªn khi x©y dùng nhµ n-íc
tËp quyÒn cña m×nh, giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam ph¶i tiÕp
thu nh÷ng kinh nghiÖm vµ nguyªn t¾c tæ chøc cña nhµ n-íc
phong kiÕn tËp quyÒn ph-¬ng B¾c cïng víi Nho gi¸o lµ c¬ së
lý luËn cña Nhµ n-íc. V¶ l¹i trong hoµn c¶nh lÞc h sö bÊy giê
chØ cã Nho gi¸o míi cã thÓ gi¶i ®¸p ®-îc nh÷ng vÊn ®Ò thiÕt
th©n ®Õn viÖc cñng cè nhµ n-íc nh- vÊn ®Ò qu©n quyÒn, quy
®Þnh c¸c ch-¬ng lÔ chÕ vµ c¬ cÊu hµnh chÝnh tõ triÒu ®×nh ®Õn
®Þa ph-¬ng... §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò mµ b¶n th©n phËt gi¸o còng
nh- L·o gi¸o víi toµn bé hÖ thèng lý thuyÕt cña nã kh«ng hÒ
cã mét sù gi¶i ®¸p thÝch ®¸ng nµo c¶. Cho nªn tõ thÕ kû XV
trë ®i Nho gi¸o ngµy cµng ®-îc giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam
träng dông th× ®ã còng lµ ®iÒu dÔ hiÓu. Sù thùc chøng tá r»ng
trong thêi Lý, TrÇn, Nho gi¸o ®· b¾t ®Çu ®-îc vËn dông mét
c¸ch râ rÖt vµo ho¹t ®éng thùc tiÔn nh»m cñng cè chÝnh quyÒn
nhµ n-íc.
Sau n÷a, cñng cè ë thêi Lý, TrÇn vµ nhÊt lµ thêi Lª s¬, t«n
ti trËt tù cña chÕ ®é phong kiÕn tËp quyÒn cïng víi sù ph©n
biÖt r¹ch rßi vÒ quyÒn lîi vµ ®¼ng cÊp cña nã ®· dÇn dÇn æn
®Þnh. T×nh h×nh ®ã ®ßi hái ph¶i cã sù kh¼ng ®Þnh vÒ mÆt lý
luËn. V¶ l¹i vµo cuèi triÒu Lý vµ nhÊt lµ khi nhµ TrÇn suy
vong, m©u thuÉn gi÷a giai cÊp thèng trÞ vµ ®a sè nh©n d©n ®·
lé râ, mÇm ph¶n kh¸ng cña nh©n d©n chèn g l¹i c¸i trËt tù kh¾c
nghiÖt cña chÕ ®é phong kiÕn ®· trë thµnh mét sù næi bËt h¬n
c¶ nh÷ng cuéc hçn chiÕn gi÷a c¸c tËp ®oµn thèng trÞ. Trong
hoµn c¶nh Êy giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam muèn t¨ng c-êng
bé m¸y Nhµ n-íc vµ duy tr× trËt tù x· héi th× kh«ng thÓ kh«ng
t×m ®Õn c¸i ®¹o trÞ quèc b×nh thiªn h¹, c¸i lý thuyÕt chÝnh
danh ®Þnh phËn vµ lÔ trÞ cña Nho gi¸o.
Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chÕ ®é trung -¬ng tËp quyÒn ViÖt
Nam g¾n liÒn víi sù cñng cè quyÒn së h÷u cña Nhµ n-íc vµ sù
bµnh tr-íng cña së h÷u t- nh©n v Ò ruéng ®Êt. HÇu hÕt ruéng
®Êt dï lµ ruéng c«ng cña lµng x· hay ruéng cña ®Þa chñ ®Òu
®-îc sö dông trong khu«n khæ s¶n xuÊt nhê lÊy gia ®×nh lµm
®¬n vÞ. Trong mçi gia ®×nh kh«ng nh÷ng c¬ quan h«n nh©n,
huyÕt thèng mµ cßn cã c¶ quan hÖ së h÷u, ph©n phèi s¶n phÈm,
ph©n c«ng lao ®éng cho ®Õn nh÷ng quan hÖ tinh thÇn. TÊt c¶
nh÷ng quan hÖ Êy chøng tá vai trß cña ng-êi gia tr-ëng vµ t«n
ti trËt tù cña gia ®×nh cã mét ý nghÜa rÊt lín. §ã chÝnh lµ c¬ së
®Ó Nho gi¸o dÔ th©m nhËp vµo cuéc sèng bëi v× Nho gi¸o víi
c¸c kh¸i niÖm hiÕu, ®Ô, tiÕt, h¹nh ®· gãp phÇn cñng cè uy
quyÒn cña ng-êi gia tr-ëng vµ t«n ti trËt tù trong gia ®×nh.
Cuèi cïng ph¶i kÓ ®Õn nhu cÇu ph¸t triÓn v¨n ho¸ vµ gi¸o
dôc n-íc ta khi chÕ ®é phong kiÕn tËp quyÒn ®· b¾t ®Çu, viÖc
bæ sung quan l¹i b»ng hai con ®éng “nhiÖm tõ” v¯ “thð sÜ”
kh«ng ®ñ mµ cÇn ph¶i bæ sung mét ph-¬ng thøc ®µo t¹o vµ
tuyÓn lùa quan l¹i míi. Ph-¬ng thøc nµy chØ cã thÓ ph¸t triÓn
gi¸o dôc v¨n ho¸ vµ thùc hiÖn chÕ ®é thi cö ®Ó tuyÓn lùa nh©n
tµi. Lóc ®-¬ng thêi PhËt gi¸o, L·o gi¸ o kh«ng chØ ®¶m nhiÖm
c«ng viÖc ®ã. Cho nªn Nho gi¸o vèn cã ®Çy ®ñ lý thuyÕt vµ
quy chÕ vÒ gi¸o dôc vµ khoa cö tÊt nhiªn ph¶i ®¶m ®-¬ng
nhiÖm vô lÞch sö Êy.
TÊt nhiªn nh÷ng nhu cÇu x· héi nãi trªn míi chØ lµ nh÷ng
c¬ së kh¸ch quan cho sù ph¸t triÓn Nho gi¸ o ë n-íc ta mµ
th«i. Sù ph¸t triÓn ®ã muèn trë thµnh hiÖn thùc th× ph¶i th«ng
qua ho¹t ®éng cña nh÷ng con ng-êi cô thÓ, nh÷ng lùc l-îng
x· héi cô thÓ. Trong thùc tÕ tõ vua cho ®Õn c¸c ®¹i thÇn n¾m
quyÒn chÝnh trÞ d-íi cµng triÒu Lý, TrÇn còng nh- c¸c thÕ hÖ
nho sÜ ®êi sau ®Òu ®· nhËn thøc ®-îc vai trß cÇn thiÕt cña Nho
gi¸o. Vµ ®· tiÕn hµnh nh÷ng b-íc truyÒn b¸ vµ sö dông Nho
gi¸o trong x· héi ViÖt Nam.
2. ¶nh h-ëng tÝch cùc vµ tiªu cùc cña Nho gi¸o ®èi víi
x· héi ViÖt Nam.
Sù ph¸t triÓn cña Nho gi¸o ViÖt Nam kh«ng t¸ch rêi
nh÷ng yªu cÇu x· héi nh- trªn ®· nãi, choi nªdn trong buæi
thÞnh tù nhÊt, nã kh«ng khái cã mét sè t¸c dông tÝch cùc.
Tr-íc hÕt lµ c-¬ng vÞ ®éc t«n, Nho gi¸o ®· cã thªm nhiÒu
søc m¹nh vµ uy thÕ tãp phÇn cñng cè vµ ph¸t triÓn chÕ ®é
qu©n chñ vµ nh÷ng kinh nghiÖm mÉu mùc cho viÖc chÊn chØnh
vµ më réng nhµ n-íc phong kiÕn tËp quyÒn theo mét quy m«
hoµn chØnh cã ®Çy ®ñ nh÷ng thÓ chÕ vµ ®iÒu ph¹m. Mµ ë thÕ
kû XV, c¸c xu thÕ ph¸t triÓn ®ã ®· vµ ®ang gi÷ vai trß thóc
®Èy sù ph¸t triÓn cña x· héi ViÖt Nam trªn c¸c b×nh diÖn s¶n
xuÊt vµ cñng cè quèc phßng.
Nh- ®· biÕt, qu¸ tr×nh ®i lªn cña Nho gi¸o ViÖt Nam
kh«ng t¸ch rêi yªu cÇu ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng gia
tr-ëng dùa trªn quyÒn së h÷u cña giai cÊp ®Þa chñ cña nhµ
n-íc vµ cña mét bé phËn n«ng d©n trùc tiÕp tù canh vÒ ruéng
®Êt. V× thÕ cho nªn khi chiÕm ®-îc vÞ trÝ chñ ®¹o trªn vßm trêi
t- t-ëng cña chÕ ®é phong kiÕn, Nho gi¸o cµng cã ®iÒu kiÖn
xóc tiÕn sù ph¸t triÓn nµy. Nã lµm cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp
vµ trao ®æi hµng ho¸ ®-îc ®Èy m¹nh h¬n tr-íc.
§ång thêi Nho gi¸o ®em l¹i mét b-íc tiÕn kh¸ c¨n b¶n
trong lÜnh vùc v¨n ho¸ tinh thÇn cña x· héi phong kiÕn n-íc ta
tõ thÕ kû XV, tr-íc hÕt nã lµm cho nÒn gi¸o dôc ph¸t triÓn hÕt
søc m¹nh mÏ nhÊt lµ d-íi triÒu Lª Th¸nh T«ng. NÒn gi¸o dôc
Êy cïng víi chÕ ®é thi cö ®· ®µo t¹o ra mét ®éi ngò tri thøc
®«ng ®¶o ch-a tõng th©ý trong lÞch söd chÕ ®é phong kiÕn ViÖt
Nam. Do ®ã khoa häc vµ v¨n häc nghÖ thuËt ph¸t triÓn.
H¬n n÷a sù thÞnh trÞ cña Nho gi¸o tõ thÕ kû XV còng lµ
mét hiÖn t-îng gãp phÇn thóc ®Èy lÞch sö t- t-ëng n-íc ta tiÕn
lªn mét b-íc míi. Lµ mét häc thuyÕt tÝch cùc nhËp thÓ, nã cæ
vò vµ khuyÕn khÝch mäi ng-êi ®i s©u vµo t×m hiÓu nh÷ng quan
hÖ x· héi, nh÷ng vÊn ®Ò cña thùc tiÔn chÝnh trÞ, ph¸p luËt vµ
®¹o ®øc. Do ®ã, nhËn thøc lý luËn cña d©n t éc ta vÒ c¸c vÊn ®Ò
Êy còng ®-îc n©ng cao h¬n. Dùa vµo lÞch sö cña Nho gi¸o, nhµ
vua vµ c¸c nho sÜ gi¶i thÝch c¸c vÊn ®Ò Êy cã lËp luËn vµ cã lý
lÏ ®Çy ®ñ h¬n.
Nh-ng Nho gi¸o ViÖt Nam dï cã lý do ®Ó tån t¹i vµ ph¸t
triÓn th× còng vÉn g¾n liÒn víi giai cÊp phong kiÕn ®Þa chñ
trong n-íc vµ lµ c«ng cô thèng trÞ vµ t- t-ëng cña giai cÊp ®ã.
Mµ giai cÊp ®Þa chñ ®ã tõ thÕ kû XV trë vÒ tr-íc tuy cã mét
vai trß nhÊt ®Þnh nh-ng vÉn lµ mét giai cÊp bãc lét ®èi víi
nh©n d©n. Vµ bÊt cø mét giai cÊp bãc lét nµo ngay c¶ khi ®ang
lªn còng mang theo nh÷ng vÕt bïn nh¬ vµ bµn tay vÊy m¸u cña
nh÷ng ng-êi lao ®éng. Cho nªn Nho gi¸o víi t- c¸ch lµ vò khÝ
cña giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam dï cho cã kh«ng Ýt tÝch cùc
- Xem thêm -