Tài liệu Skkn sử dụng trò chơi dân gian nhằm phát triển kỹ năng hợp tác nhóm cho trẻ mẫu giáo 5 6 tuổi qua hoạt động ngoài trời

MỤC LỤC 1. Đặt vấn đề................................................................................................................ 1 2. Lý luận chung .......................................................................................................... 3 2.1. Một số vấn đề trò chơi dân gian của trẻ mầm non 5 - 6 tuổi .................................. 3 2.1.1. Khái niệm trò chơi dân gian ............................................................................... 3 2.1.2. Đặc điểm của trò chơi dân gian .......................................................................... 3 2.1.3. Phân loại trò chơi dân gian ................................................................................. 4 2.1.4. Cách tổ chức, tiến hành trò chơi dân gian .......................................................... 4 2.1.5. Vai trò của trò chơi dân gian đối với sự phát triển khả năng hợp tác nhóm của trẻ 5-6 tuổi ........................................................................................................................ 7 2.2. Một số vấn đề về kĩ năng hợp tác nhóm ............................................................... 7 2.2.1. Khái niệm “hợp tác nhóm” ................................................................................. 7 2.2.2. Đặc điểm về kỹ năng hợp tác nhóm của trẻ 5-6 tuổi ......................................... 11 2.2.3 Các yếu tố ảnh hưởng đến sự hình thành hợp tác nhóm của trẻ mẫu giáo 5-6 tuổi .................................................................................................................................. 11 2.3. Một số vấn đề về hoạt động ngoài trời ................................................................ 15 2.3.1. Khái niệm hoạt động ngoài trời ........................................................................ 15 2.3.2. Đặc điểm hoạt động ngoài trời ......................................................................... 15 2.3.3. Cách tổ chức hoạt động ngoài trời .................................................................... 16 2.4. Đặc điểm phát triển tâm sinh lý của trẻ 5-6 tuổi .................................................. 17 2.4.1. Đặc điểm phát triển tâm lý của trẻ .................................................................... 17 2.4.2. Đặc điểm phát triển sinh lý của trẻ ................................................................... 18 3. Sử dụng hệ thống trò chơi dân gian ........................................................................ 19 3.1. Cơ sở xây dựng hệ thống trò chơi dân gian ......................................................... 19 3.2 Hệ thống bài tập trò chơi dân gian........................................................................ 20 3.2.1 Trò chơi dân gian vận động ............................................................................... 20 3.2.2. Trò chơi trí tuệ ................................................................................................. 22 3.2.3 Trò chơi sáng tạo .............................................................................................. 25 4. KẾT LUẬN .......................................................................................................... 26 TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................................... 27 PHỤ LỤC .................................................................................................................... 1 1. Đặt vấn đề Hiện nay thế giới đang diễn ra sự chuyển biến mạnh mẽ trên nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội, kinh tế, văn hoá, khoa học,... trong đó sự giao thoa giữa các nền văn hoá giữa các nước trong khu vực và trên thế giới là một tất yếu. Đại hội Đảng VIII khẳng định "Văn hoá là nền tảng tinh thần xã hội, vừa là mục tiêu vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế xã hội,. ...phải nhằm xây dựng và phát triển nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, xây dựng con người Việt Nam về tư tưởng, đạo đức, tâm hồn, tình cảm, lối sống, xây dựng môi trường văn hoá lành mạnh cho sự phát triển xã hội". Điều này được cụ thể hoá trong xác định mục tiêu chiến lược phát triển giáo dục và đào tạo của nước ta trong giai đoạn hiện nay, Đảng và nhà nước khẳng định “Đưa nước ta ra khỏi tình trạng kém phát triển, nâng cao rõ rệt đời sống vật chất, văn hoá, tinh thần của nhân d ân, tạo nền tảng để đến năm 2020 nước ta cơ bản trở thành một nước công nghiệp theo hướng hiện đại". Giáo dục trang bị cho thế hệ trẻ một hệ thống giá trị, năng lực và khả năng phù hợp với sự phát triển của một xã hội hiện đại đồng thời đảm bảo phát huy những giá trị truyền thống của người Việt Nam, điều này đã được khẳng định trong chiến lược xây dựng và phát triển kinh tế xã hội đồng thời là nhiệm vụ, nội dung công tác giáo dục thế hệ trẻ trong giai đoạn hiện nay. Vấn đề giáo dục năng lực, phẩm chất đạo đức của con người mới, đặc biệt là nét văn hoá mang bản sắc dân tộc cho thế hệ trẻ trong xu thế phát triển toàn cầu hiện nay là vô cùng quan trọng, cần thiết đồng thời là sứ mạng của sự nghiệp giáo dục và đào tạo nước nhà được khẳng định trong mục tiêu giáo dục "đào tạo con người phát triển toàn diện, có đạo đức, trí tuệ, sức khoẻ, thẩm mĩ và nghề nghiệp, trung thành với lí tưởng độc lập dân tộc và yêu nước, lòng tự hào dân tộc, ý thức trách nhiệm, niềm tự hào về việc giữ gìn và phát huy truyền thống văn hoá dân tộc, ... tôn vinh bản sắc văn hoá dân tộc..." ngày 17/11/2008 Thủ tướng chính phủ đã ra quyết định về ngày văn hoá các dân tộc Việt Nam là ngày 19/ 04 hàng năm. + Giáo dục mầm non là cấp học đầu tiên của hệ thống giáo dục quốc dân, có vai trò quan trọng trong việc đặt nền móng cho sự hình thành và phát triển nhân cách con người.Giáo dục mầm non có nhà trẻ và mẫu giáo, tổ chức thực hiện việc nuôi dưỡng, chăm sóc, giáo dục trẻ em từ ba tháng tuổi đến sáu tuổi theo chương trình giáo dục mầm non do Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành.. Vấn đề mà giáo dục mầm non đang hướng tới là giúp trẻ phát triển về các mặt như: Thể chất, tình cảm, trí tuệ, thẩm mỹ, hình thành những yếu tố đầu tiên của nhân cách, chuẩn bị cho trẻ em vào lớp một; hình thành và phát triển ở trẻ em những chức năng tâm sinh lí, năng lực và phẩm chất mang tính nền tảng, những kỹ năng sống cần thiết phù hợp với lứa tuổi, khơi dậy và phát triển tố đa những khả năng tiềm ẩn, đặt nền tảng cho việc học ở các cấp học tiếp theo và cho việc học tập suốt đời. 1 Giáo dục Mầm non là bước đệm đầu tiên cho các cấp học, giúp trẻ có điều kiện hình thành và phát tiển nhân cách cũng như trí tuệ. Chính vì thế cấp học này có vai trò rất quan trọng buộc giáo dục phải quan tâm. - Kỹ năng hợp tác có vai trò hết sức quan trọng đối với sự phát triển của con người nói chung và trẻ em nói riêng. Bởi sự phát triển của mỗi cá nhân phụ thuộc rất nhiều vào khả năng hòa nhập cuộc sống, xã hội hóa của cá nhân đó. Đối với trẻ em, kỹ năng hợp tác là điều kiện quan trọng để hình thành và phát triển toàn diện nhân cách, trí tuệ, tình cảm, ý chí, ngôn ngữ. Đặc biệt khi tham gia vào các hoạt động chung thì các hành vi xã hội của trẻ cũng được cải thiện và thử thách. Mục tiêu chiến lược về phát triển giáo dục mầm non đến năm 2020 được xác định: “Hướng tới việc đặt nền móng, tiền đề nhân cách con người mới phát triển toàn diện cả về thể chất, trí tuệ, tình cảm đạo đức- xã hội và thẩm mĩ, chuẩn bị cho trẻ vào lớp một. Giáo dục mầm non tạo ra sự khởi đầu cho sự phát triển toàn diện cho trẻ, đặt nền tảng cho việc học tập ở các bậc học tiếp theo và việc học tập suốt đời”. Để đáp ứng xu hướng phát triển của thời đại, mục tiêu giáo dục mầm non nhấn mạnh vào việc hình thành những giá trị, kĩ năng sống cần thiết cho bản thân, gia đình và cộng đồng như: tự tin, mạnh dạn, tự lực, linh hoạt, sáng tạo, chia sẻ, hợp tác, nhân ái, hội nhập. Như vậy, việc giáo dục kỹ năng hợp tác cho trẻ là một trong những nhiệm vụ ngành giáo dục mầm non hiện nay đang hướng đến. Có rất nhiều phương tiện để giáo dục kỹ năng hợp tác cho trẻ và trò chơi dân gian là một trong những phương tiện đó. Bởi thông qua trò chơi dân gian trẻ được tiếp xúc với cuộc sống và xã hội của con người Việt Nam, giúp trẻ lĩnh hội được những kinh nghiệm lịch sử xã hội của nền văn hóa người. Mặt khác, trò chơi dân gian mang tính cộng đồng rõ nét, trong khi chơi trẻ phải biết hợp tác cùng nhau để thực hiện nhiệm vụ chơi chung. Đây chính là môi trường để rèn luyện kỹ năng hợp tác, tập cho trẻ biết ứng xử và tham gia vào hoạt động cộng đồng với tư cách là con người xã hội. - Hoạt động ngoài trời là một hoạt động không thể thiếu trong chế độ sinh hoạt hàng ngày của trẻ. Bởi thông qua đó, tạo cơ hội cho tất cả các trẻ được tiếp xúc, gần gũi với thiên nhiên, hít thở bầu không khí trong lành, được thực hành, trải nghiệm . Đồng thời trẻ được khám phá, thoả mãn trí tò mò của trẻ khi tham gia vào các trò chơi dân gian. Ở độ tuổi mẫu giáo lớn (5 - 6 tuổi) đây là giai đoạn phát triển quan trọng trong cuộc đời của bé. Ở giai đoạn này, trẻ đã hình thành nhận thức, phát triển các kỹ năng giao tiếp xã hội, phát triển về mặt tư duy, trí tuệ, thể chất và nhiều kĩ năng khác. Nếu không được tham gia các hoạt động ngoài trời, sẽ ảnh hưởng không nhỏ đến tâm lý, tình cảm, kỹ năng giao tiếp của trẻ, có thể khiến trẻ mất tự tin, thiếu sự linh hoạt, khó hòa đồng… Hoạt động ngoài trời được tổ chức hằng ngày từ 10h – 10h35 phút. 2 - Thực tiễn giáo dục Mầm con cho thấy, việc sử dụng trò chơi dân gian như một phương tiện giáo dục kỹ năng hợp tác cho trẻ hợp tác cho trẻ 5- 6 tuổi chưa được một số trường quan tâm, quan tâm một cách sơ sài mang tính hình thức hoặc chỉ quan tâm khi có đoàn thanh tra về khảo sát. Phần lớn các trường Mầm non đều có xu hướng thiên về sử dung các trò chơi có sẵn trong chương trình khiến trẻ phải chơi đi chơi lại một trò chơi dẫn đến nhàm chán, không hứng thú tham gia chơi. Điều này hạn chế sức hấp dẫn và tính giáo dục của trò chơi dân gian đối với trẻ em. Vì vậy, việc sưu tầm và tìm ra các biện pháp để tổ chức trò chơi dân gian nhằm giáo dục kỹ năng hơp tác nhóm cho trẻ mẫu giáo nói chung và trẻ mẫu giáo 5-6 tuổi nói riêng là một vấn đề cần được quan tâm. Xuất phát từ những lý do trên, tôi quyết định chọn đề tài “Sử dụng trò chơi dân gian nhằm phát triển kỹ năng hợp tác nhóm cho trẻ mẫu giáo 5-6 tuổi qua hoạt động ngoài trời” để nghiên cứu. 2. Lý luận chung 2.1. Một số vấn đề trò chơi dân gian của trẻ mầm non 5 - 6 tuổi 2.1.1. Khái niệm trò chơi dân gian - Trò chơi dân gian là một hoạt động đặc thù chỉ trong xã hội loài người, được nhân dân sáng tạo ra từ thực tiễn cuộc sống của họ, được lưu truyền tự nhiên qua nhiều thế hệ và luôn được cải biên, bổ sung cho phù hợp với từng nơi, từng lúc, nhằm thỏa mãn về nhu cầu vui chơi giải trí, giao lưu văn hóa và phát triển các mặt thể chất, tinh thần của con người. 2.1.2. Đặc điểm của trò chơi dân gian Trò chơi dân gian xưa được xem là hình thức giáo dục đơn giản giúp hình thành nhân cách cũng như phát triển thể chất cho trẻ nhỏ, nó thường được thể hiện là hành vi bắt chước của trẻ nhỏ từ các hoạt động của người lớn hay là sự truyền dạy của người lớn cho trẻ nhỏ. Cứ như thế các trò chơi dân gian thường được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác như một di sản văn hóa dân tộc. Do không lệ thuộc vào hình thức lễ hội như trò chơi của người lớn nên trò chơi dân gian trẻ em có những nét đặc trung cơ bản như: Trò chơi dân gian thường đơn giản, dễ chơi, phổ biến rộng rãi, không chịu sự ràng buộc một cách nghiêm ngặt về số lượng, không gian và thời gian. Dù bất cứ nơi đâu, trong gia đình, tại trường học hay trên đường làng đều có thể tổ chức được các trò chơi dân gian phù hợp. Nếu sân nhà nho nhỏ thì các em chơi ô ăn quan, chơi cờ, đánh chuyền, chặt cây dừa chừa cây mận, bắt ve… Nếu diện tích rộng hơn thì có thể chơi rồng rắn lên mây, đá cầu, trốn tìm, bịt mắt bắt dê… Ở những bãi cỏ lớn thì có thể tổ chức các trò cướp cờ, đánh đu, đá gà, chồng bông sen, cờ chém…Người chơi thường là những trẻ em ,túm tụm ngoài bãi cỏ, 3 ngoài sân,… ngoài việc vui đùa, rèn luyện thân thể, còn thể hiện nỗi khát khao chiến thắng tiềm ẩn trong mỗi đứa trẻ. 2.1.3. Phân loại trò chơi dân gian Cũng như nhiều nước trên thế giới, ở Việt Nam có nhiều trò chơi dân gian cổ truyền dành cho trẻ em. Trò chơi dân gian trẻ em phong phú, không chỉ nhiều về số lượng mà còn đa dạng về thể loại. Trò chơi dân gian được phân loại như sau: - Trò chơi vận động Gồm các trò chơi trẻ em vận động chân tay, chạy, nhảy, gây không khí vui nhộn và sinh động như: "Bịt mắt bắt dê", "Rồng rắn lên mây",... Những trò chơi này thường được chơi ở ngoài trời để tiếp xúc với thiên nhiên, nhằm tăng cường sức khỏe và các tố chất về thể lực cho trẻ. - Trò chơi trí tuệ Đó là những trò chơi nhằm phát triển trí tuệ cho trẻ, dạy cho các cháu biết quan sát, tính toán. Có khi chỉ là một bài đồng dao, trẻ ngồi bên nhau cùng hát, cùng đối thoai để giới thiệu các sự vật, hiện tượng xung quanh. Cách chơi này giúp cho trẻ hiểu về con người và hiện tượng thiên nhiên xung quanh mình, tiếp thu tri thức về cuộc sống. Có khi là những trò chơi bày cách tính toán như: "Ô ăn quan" giúp phát triển trí tuệ cho trẻ. - Trò chơi sáng tạo Có những đồ chơi trong đó trẻ em tự tay làm nên những đồ vật bằng vật liệu tự nhiên (xếp lá dừa thành cái chong chóng, xé lá chuối làm con cào cào, xếp cọng rơm thành hình người). Những trò chơi này giúp cho đôi bàn tay trẻ khéo léo hơn, phát huy trí tưởng tượng, óc sáng tạo, khơi dậy khiếu thẩm mỹ cần thiết cho cuộc sống và lao động sau này. - Trò chơi mô phỏng Là những trò chơi mà trẻ mô phỏng, bắt chước các hoạt động sinh hoạt hàng ngày của người lớn như cày ruộng, nấu ăn... Những trò chơi này có tác dụng phát huy mạnh trí tưởng tượng của trẻ em. Đối với trò chơi của trẻ thì một mẫu lá cũng được coi là món ăn ngon, một chiếc vỏ hến cũng được coi là chiếc nồi, chiếc bát... Trong trò chơi này, trẻ hóa thân ,nhập vai thành những người lớn mà trẻ thích. Nhờ đó trẻ nhập vai vào các mối quan hệ xã hội, học cách ứng xử giữa con người với nhau. 2.1.4. Cách tổ chức, tiến hành trò chơi dân gian * Một số vấn đề cần lưu ý khi tổ chức trò chơi dân gian Khi lựa chọn các trò chơi dân gian cho trẻ mẫu giáo lớn, chúng tôi thực hiện theo các tiêu chí sau: - Lựa chọn các trò chơi dân gian phù hợp với lứa tuổi của trẻ. + Trò chơi không quá đơn giản nhưng cũng không quá phức tạp. 4 + Đồ dùng đồ chơi phục vụ cho trò chơi dễ kiếm, dễ tìm. + Giúp củng cố tư duy, ngôn ngữ, vận động, kỹ năng cho trẻ. + Gây được hứng thú, thu hút sự chú ý của trẻ. + Có sự tham gia của tập thể lớp hoặc nhóm trẻ trong lớp. Từ những tiêu chí trên, chúng tôi đã lựa chọn các trò chơi sau cho trẻ lớp MGL: “Thả đỉa ba ba”, “Ô ăn quan”, “Chuyền thẻ”, “Hát chuyền sỏi”, “Trốn tìm”, “Đếm sao”, “Kéo co”, “Rồng rắn lên mây”, “Chồng đống chồng đe”, “Trồng nụ trồng hoa”, “Ném còn”, “Cướp cờ”… - Chuẩn bị đồ dùng đồ chơi cho các trò chơi dân gian: Đồ dùng đồ chơi của các trò chơi dân gian cũng vô cùng đa dạng và phong phú, mang tính đặc trưng và được thiết kế dựa vào cách chơi và luật chơi của từng trò chơi. Mỗi trò chơi dân gian có một hoặc nhiều loại đồ dùng đồ chơi tương ứng mà thiếu nó thì trò chơi không thể tiến hành được. Ví dụ như trò: “Chơi chuyền” đòi hỏi phải có 10 que chuyền và một đồ vật có dạng khối cầu như quả bóng, quả bưởi non…Trò chơi “Ném còn” không thể diễn ra nếu thiếu quả còn – đồ chơi truyền thống của trò chơi đó. Hay đơn giản như trò chơi “Bịt mắt bắt dê” cũng không thể được tổ chức nếu không có dải vải hoặc dải khăn bịt mắt… Chính vì vậy, trước khi tổ chức cho trẻ chơi một trò chơi dân gian nào đó, giáo viên cần tìm hiểu kỹ lưỡng về luật chơi, cách chơi cũng như việc có hay không có đồ dùng đồ chơi phục vụ cho trò chơi để từ đó có thể chuẩn bị đầy đủ các yếu tố cần thiết cho trò chơi. - Dạy trẻ đọc thuộc lời ca (Đối với những trò chơi có lời đồng dao) Một đặc điểm đặc trưng của trò chơi dân gian đó là khi chơi trẻ không bao giờ chỉ hùng hục thực hiện các vận động của mình mà chúng thường vừa chơi vừa hát hoặc đọc lời đồng dao nào đó. Các bài đồng dao đó khiến cho không khí chơi vui vẻ, nhộn nhịp hơn. Mặc dù không phải bài đồng dao nào cũng có ý nghĩa, song bài nào cũng phù hợp với tư duy hồn nhiên của trẻ. Ví dụ như: Trò chơi “Chi chi chành chành”, trẻ hát “Chi chi chành chành – Cái đanh thổi lửa – Con ngựa chết trương – Tam vương ngũ đế…”. Câu hát dường như chẳng có mạch ý nào rõ ràng, nhưng thiếu nó thì trò chơi không thể tiến hành. Hay như chơi “Rải ranh” trẻ hát “Rải ranh – Bẻ cành – Hái ngọn – Chọn đôi”. Cùng với lời hát trong trẻo là bàn tay rải những viên sỏi một cách khéo léo, tung viên cái lên, nhặt một hoặc hai viên con dưới đất, rồi lại giơ tay đỡ viên cái vừa rơi xuống. Trò chơi chỉ có thể được tổ chức khi trẻ đã thuộc lời đồng dao. Chính vì vậy, tôi thường cho trẻ làm quen với lời đồng dao của các trò chơi dân gian trước khi hướng dẫn trẻ chơi vào các thời điểm trong ngày của trẻ như: hoạt động chiều, hoạt động 5 ngoài trời…Khi trẻ đã thuộc lời đồng dao, tôi tổ chức cho trẻ chơi các trò chơi tương ứng với lời đồng dao đó. Vì thế, trẻ chơi rất hứng thú và tích cực tham gia chơi. * Chuẩn bị địa điểm để tổ chức trò chơi: Mỗi trò chơi dân gian có một cách chơi và luật chơi khác nhau. Có những trò chơi vận động mang tính tập thể rất cao, thường có số lượng người tham gia chơi lớn và đòi hỏi địa điểm chơi phải có diện tích rộng như “Kéo co”, “Rồng rắn lên mây”, “Thả đỉa ba ba”, “Trồng nụ trồng hoa”… Nhưng lại cũng có những trò chơi tĩnh, trẻ hay chơi theo các nhóm nhỏ như: “Chi chi chành chành”, “Tập tầm vông”, “Rải ranh”, “Chuyền thẻ”, “Ô ăn quan”… Chính vì vậy, giáo viên cần nắm vững cách chơi, luật chơi, đặc điểm của từng trò chơi để từ đó lựa chọn địa điểm cho phù hợp trước khi tổ chức cho trẻ chơi. - Tổ chức các trò chơi phù hợp với tính chất của hoạt động ngoài trời. Mỗi hoạt động của trẻ đều nhằm đạt được một mục đích nhất định. Vì thế, hoạt động nào cũng có tính chất riêng của nó. Nếu như hoạt động chung được tổ chức nhằm cung cấp các kiến thức cho trẻ thì hoạt động ngoài trời lại giúp trẻ được gần gũi với thiên nhiên, khám phá các hiện tượng tự nhiên và phát triển thể chất; hay như ở hoạt động góc trẻ lại được mở rộng thêm về kinh nghiệm sống và kỹ năng chơi theo nhóm. Chính vì vậy, giáo viên cần chú ý lựa chọn và tổ chức các trò chơi dân gian cho phù hợp với tính chất của từng hoạt động. Với hoạt động ngoài trời: Tận dụng không gian rộng và thoáng, giáo viên nên tổ chức cho trẻ chơi các đồ chơi ngoài trời vận động nhằm rèn luyện và phát triển thể lực cho trẻ như: “Rồng rắn lên mây”, “Bịt mắt bắt dê”, “Nhảy dây”, “Nhảy lò cò”, “Thả đỉa ba ba”… - Động viên tất cả các trẻ tham gia vào trò chơi. Một ưu thế của trò chơi dân gian chính là kở chỗ nó có thể dung nạp tất cả những ai muốn chơi. Không bao giờ trò chơi dân gian quy định số người chơi nhất định. Vì vậy tôi luôn khuyến khích, động viên tất cả các trẻ tham gia chơi càng đông càng vui. Nếu chơi ” Bịt mắt bắt dê”, mỗi khi có một người vào thêm, vòng chỉ rộng ra một chút chứ trò chơi không thay đổi. Còn trò chơi ” Rồng rắn lên mây” thì thêm một người, “Cái đuôi” sẽ dài ra một chút và tất cả mọi người đều được chơi, được chạy như nhau. * Cách tiến hành. Bước 1: Ổn định tổ chức, giới thiệu tên trò chơi, tác dụng của trò chơi. Sử dụng các thủ thuật nhằm kích thích sự chú ý của trẻ vào trò chơi. Bước 2: Phổ biến nội dung, cách chơi, luật chơi. Hướng dẫn cho trẻ cách chơi, luật chơi. Bước 3: Tổ chức cho trẻ chơi. Giáo viên quan sát, bao quát trẻ chơi, giải quyết khi xảy ra mâu thuẫn. 6 Bước 4: Nhận xét quá trình chơi, kết quả chơi (Khen thưởng đội thắng, phạt và khích lệ đội thua). 2.1.5. Vai trò của trò chơi dân gian đối với sự phát triển khả năng hợp tác nhóm của trẻ 5-6 tuổi Kỹ năng hợp tác nhóm có vai trò hết sức quan trọng đối với sự phát triển của con người nói chung và trẻ em nói riêng. Bởi sự phát triển của mỗi cá nhân phụ thuộc rất nhiều vào khả năng hòa nhập cuộc sống, xã hội hóa của cá nhân đó. Đối với trẻ em, kỹ năng hợp tác nhóm là điều kiện quan trọng để hình thành và phát triển toàn diện nhân cách, trí tuệ, tình cảm, ý chí, ngôn ngữ. Đặc biệt khi tham gia vào các hoạt động chung thì các hành vi xã hội của trẻ cũng được cải thiện và thử thách. Mục tiêu chiến lược về phát triển giáo dục mầm non đến năm 2020 được xác định: “Hướng tới việc đặt nền móng, tiền đề nhân cách con người mới phát triển toàn diện cả về thể chất, trí tuệ, tình cảm đạo đức- xã hội và thẩm mĩ, chuẩn bị cho trẻ vào lớp một. Giáo dục mầm non tạo ra sự khởi đầu cho sự phát triển toàn diện cho trẻ, đặt nền tảng cho việc học tập ở các bậc học tiếp theo và việc học tập suốt đời”. Để đáp ứng xu hướng phát triển của thời đại, mục tiêu giáo dục mầm non nhấn mạnh vào việc hình thành những giá trị, kĩ năng sống cần thiết cho bản thân, gia đình và cộng đồng như: tự tin, mạnh dạn, tự lực, linh hoạt, sáng tạo, chia sẻ, hợp tác, nhân ái, hội nhập. Như vậy, việc giáo dục kỹ năng hợp tác nhóm cho trẻ là một trong những nhiệm vụ ngành giáo dục mầm non hiện nay đang hướng đến. Có rất nhiều phương tiện để giáo dục kỹ năng hợp tác nhóm cho trẻ và trò chơi dân gian là một trong những phương tiện đó. Bởi thông qua trò chơi dân gian trẻ được tiếp xúc với cuộc sống và xã hội của con người Việt Nam, giúp trẻ lĩnh hội được những kinh nghiệm lịch sử xã hội của nền văn hóa người. Mặt khác, trò chơi dân gian mang tính cộng đồng rõ nét, trong khi chơi trẻ phải biết hợp tác cùng nhau để thực hiện nhiệm vụ chơi chung. Đây chính là môi trường để rèn luyện kỹ năng hợp tác nhóm, tập cho trẻ biết ứng xử và tham gia vào hoạt động cộng đồng với tư cách là con người xã hội. 2.2. Một số vấn đề về kĩ năng hợp tác nhóm 2.2.1. Khái niệm “hợp tác nhóm” * Khái niệm kỹ năng Kỹ năng là vấn đề được nhiều nhà nghiên cứu tâm lý học và giáo dục học quan tâm. Có rất nhiều quan điểm khác nhau về kỹ năng. Tuy nhiên, qua quá trình nghiên cứu nhiều tài liệu khác nhau chúng tôi quy về hai quan điểm chính sau: + Quan điểm thứ nhất Quan điểm thứ nhất xem xét kỹ năng từ gốc độ kỹ thuật của hành động, của thao tác mà ít quan tâm đến kết quả của hành động. 7 - V.A. Kruchetxki cho rằng: “Kỹ năng là thực hiện một hành động hay một hoạt động nào đó nhờ sử dụng những kỹ thuật, những phương thức đúng đắn”. - A.G.Covaliop: Kỹ năng là phương thức thực hiện hành động thích hợp với mục đích và điều kiện hành động. Ở đây ông không đề cập đến kết quả của hành động. Theo ông kết quả hành động phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó quan trọng hơn cả là năng lực của con người chứ không đơn giản là cứ nắm vững cách thức hành động thì đem lại kết quả tương ứng. - PGS Trần Trọng Thủy cho rằng: Kỹ năng là mặt kỹ thuật của hành động, con người nắm được hành động tức là kỹ thuật hành động có kỹ năng. - PGS.TS Hà Nhật Thăng cho rằng: “Kỹ năng là kỹ thuật của hành động thể hiện các thao tác của hành động. Như vậy, theo quan điểm này kỹ năng là phương tiện thực hiện hành động phù hợp với mục đích và điều kiện hành động mà con người đã nắm vững. Theo các tác giả trên, người có kỹ năng hoạt động nào đó là người nắm được các tri thức về hoạt động đó và thực hiện hành động theo đúng yêu cầu của nó mà không cần tính đến kết quả của hành động. + Quan điểm thứ 2: Quan điểm xem xét kỹ năng từ gốc độ không đơn thuần chỉ là mặt kỹ thuật của hành động mà còn là biểu hiện của năng lực của chủ thể hành động và nhấn mạnh đến kết quả của hành động. - Các tác giả K.K. Platonop và G.G.Golubev cho rằng: kỹ năng là năng lực của con người thực hiện công việc có kết quả là một chất lượng cần thiết trong những điều kiện mới và trong những khoảng thời gian tương ứng. - X.I. Kiêgóp cho rằng: “Kỹ năng là khả năng thực hiện có hiệu quả hệ thống các hành động phù hợp với các mục đích và điều kiện của hệ thống này”. - Theo P.A. Ruđích: “Kỹ năng là tác động mà cơ sở của nó là sự vận dụng thực tế của kiến thức đã tiếp thu được để đạt được kết quả trong một hình thức hoạt động cụ thể”. - H.D.Levitov thì cho rằng, kỹ năng là sự thực hiện có kết quả một tác động nào đó hay một hành động phức tạp hơn bằng cách lựa chọn và áp dụng đúng đắn các hình thức hành động nhằm thực hiện hành động có kết quả. - Theo TS. Vũ Dũng: “Kỹ năng là năng lực vận dụng có kết quả những tri thức về phương thức hành động đã được chủ thể lĩnh hội để thực hiện những nhiệm vụ tương ứng. - Các nhà Tâm lý học Việt Nam như PGS.TS Ngô Công Hoàn, PGS.TS Nguyễn Thị Ánh Tuyết, GS Nguyễn Quang Uẩn, Trần Quốc Thành cho rằng kỹ năng là một mặt năng lực của con người thực hiện một công việc có hiệu quả. 8 Như vậy, hai quan điểm này tuy về hình thức diễn đạt có vẻ khác nhau nhưng thực chất chúng không hoàn toàn mâu thuẫn hay loại trừ lẫn nhau. Dù theo quan điểm nào thì khi nói đến kỹ năng chúng ta đều phải quán triệt một số điểm sau: - Mọi kỹ năng đều dựa trên cơ sơ tri thức, muốn hành động, muốn thao tác trước hết phải có kiến thức về nó dù cho tri thức có thể ẩn chứa ở nhiều dạng khác nhau. - Nói kỹ năng của con người là nói tới hành động có mục đích, tức khi hành động, thao tác con người luôn hình dung kết quả đạt tới. - Để có kỹ năng con người cũng phải biết cách thực hiện hành động trong những điều kiện cụ thể và hành động theo quy trình với sự tập luyện nhất định. - Kỹ năng liên quan mật thiết đến năng lực của con người. Nó là biểu hiện cụ thể của năng lực. Từ phân tích trên kỹ năng có thể hiểu như sau: Kỹ năng là khả năng thực hiện có kết quả một hành động, công việc nào đó trên cơ sở nắm vững phương thức thực hiện và vận dụng những tri thức, kinh nghiệm đã có phù hợp với những điều kiện nhất định. Như vậy, kỹ năng không chỉ đơn thuần là mặt kỹ thuật hành động mà nó còn là biểu hiện của năng lực cá nhân. * Khái niệm hợp tác Nhân cách là tổng hòa các phẩm chất tâm lý của cá nhân được hình thành và phát triển trong mối quan hệ xã hội. Nhân cách được hình thành bằng hoạt động, nhờ hoạt động hệ thống xã hội. Con người không thể sống ngoài xã hội mà phải dựa vào nhau, phải phối hợp với nhau để cùng tồn tại và phát triển thành con người xã hội. Theo C.Mác “Sự phát triển của cá thể phụ thuộc vào sự phát triển của nhiều cá thể khác mà nó đã giao tiếp trực tiếp hay gián tiếp”. Thông qua giao tiếp với người khác mà con người trưởng thành, xem xét mình qua thái độ để đánh giá họ và để điều chỉnh hành vi tương ứng. Mặt khác, con nguời không chỉ phụ thuộc chịu ảnh hưởng trong mối quan hệ xã hội mà còn tác động trở lại đến mối quan hệ xã hội, giúp nó trở nên sinh động và phong phú hơn. C.Mác cũng chỉ cho chúng ta thấy: “Sự hợp tác của con người trong mối quan hệ xã hội không phải dấu cộng về số lượng mà nhờ sự hợp tác tạo nên một sức lao động chiến đấu có hiệu quả. Sức mạnh của con người cũng chính là xã hội mà ở đó hợp tác với nhau trong cuộc sống để tồn tại và phát triển. Như vậy, bất kỳ mỗi một cá nhân nào cũng có một nhóm xã hội là do xã hội quy định và có vị trí nhất định trong nhóm. Trong nhóm xã hội, mỗi cá nhân đều có mối liên hệ lẫn nhau và có vai trò của cá nhân trong đó nhóm xã hội là do xã hội quyết định một cách khác quan. Các cá nhân phải thực hiện vai trò đó theo chức năng của mình trong sự hợp tác với người khác. Vì thế, vai trò của xã hội tạo thành vai trò của cá nhân cụ thể. 9 Trong các mối quan hệ xã hội, mỗi cá nhân đều có sự lệ thuộc lẫn nhau. Mỗi người đều cần người khác để thực hiện mục đích của mình. Sự tham gia như là sự tìm kiếm mối liên hệ với người khác mà trong đó sự hợp tác là cơ chế chính của sự tham gia giai đoạn này. Theo quan niệm chung hợp tác là chung sức giúp đỡ nhau trong một công việc, một lĩnh vực nào đó nhằm đặt mục đích chung. Theo C.Mác định nghĩa: Hình thức lao động của nhiều người làm việc bên nhau, với nhau trong cùng một quá trình sản xuất hay trong các quá trình sản xuất khác nhau, nhưng liền với nhau theo kế hoạch gọi là hợp tác.. Theo nghiên cứu của nhiều nhà khoa học, việc tiếp thu khái niệm “Hợp tác” của kinh tế học đã dẫn đến “tương tác xã hội” trong tâm lý học, nghĩa là “Sự tác động qua lại ít nhất là hai cá nhân trong một hoạt động bất kỳ nào đó thuộc một hoạt động trong cuộc sống diễn ra trong hệ qua chiều không gian, thời gian chung”. Dựa trên kết quả phân tích trên chúng tôi thấy rằng hợp tác có thể hiểu như sau: Hợp tác là quá trình tương tác xã hội, trong đó con người chung sức hỗ trợ, giúp đỡ lẫn nhau trong một công việc nào đó nhằm đạt được mục đích chung. * Khái niệm kỹ năng hợp tác Dựa trên sự phân tích khái niệm “Kỹ năng” và “Hợp tác” chúng tôi xác định kỹ năng hợp tác như sau: Kỹ năng hợp tác là khả năng tương tác cùng thực hiện có hiệu quả một hành động, một công việc nào đó của con người dựa trên những tri thức và vốn kinh nghiệm đã có trong điều kiện nhất định. Từ khái niệm “Kỹ năng hợp tác”, chúng tôi đưa ra khái niệm về kỹ năng hợp tác của trẻ mầm non như sau: Kỹ năng hợp tác của trẻ mầm non là khả năng tương tác cùng thực hiện hiệu quả một hành động, một công việc nào của trẻ dựa trên những tri thức và vốn kinh nghiệm đã có trong điều kiện nhất định. Qua sự phân tích trên, một cách trực quan chúng tôi có thể quy kỹ năng hợp tác về những hành động, hành vi quan sát được. Những kỹ năng hợp tác được biểu hiện thành hành vi quan sát/kiếm soát được cần hình thành cho trẻ em chúng tôi sẽ đưa ra ở chương sau. * Khái niệm nhóm Nhóm là một tập thể từ hai người trở lên với những khả năng, năng lực, kinh nghiệm và nền tảng giáo dục khác nhau cùng đến với nhau vì mục đích chung. Bên cạnh sự khác biệt của mỗi cá nhân, mục tiêu chung ấy mang lại sợi chỉ xuyên suốt khẳng định họ là một nhóm. 10 * Hợp tác nhóm Hợp tác nhóm chính là một tập thể từ hai người trở lên với những khả năng, năng lực, kinh nghiệm khác nhau cùng kết hợp lại, phân chia công việc, giúp đỡ lẫn nhau, phối hợp với nhau tạo nên sức mạnh trí tuệ, tinh thần, thể chất để cùng vượt qua khó khăn, đem lại kết quả cao hơn trong công việc chung. 2.2.2. Đặc điểm về kỹ năng hợp tác nhóm của trẻ 5-6 tuổi Đối với trẻ 5 – 6 tuổi, các kỹ năng hợp tác nhóm được thể hiện rất rõ trong tất cả các hoạt động của trẻ. Trẻ đã biết quan tâm đến hành động của bạn, bắt đầu biết điều chỉnh các hành động của mình phù hợp với yêu cầu chung của nhóm, khi có mâu thuẫn xảy ra trẻ cũng đã biết tìm cách giải quyết để tiếp tục thực hiện nhiệm vụ nhận thức. Ở tuổi này, ý thức về bản thân của trẻ đã được phát triển, bước đầu có khả năng tự khẳng định mình trong tập thể. Ý thức tập thể của trẻ cũng đang được hình thành, trẻ đã biết cùng hành động với nhau, đặc biệt trẻ đã biết đưa ra các nhận xét, ý kiến về hành động cùng như kết quả hoạt động của chính mình và các bạn trong lớp. Với những nội dung và nhiệm vụ nhận thức, cách thức tổ chức, cách đánh giá mới, là cơ hội để giúp trẻ duy trì hoạt động và thúc đẩy trẻ hợp tác với nhau bền vững và hiệu quả hơn. Ở lứa tuổi này sự trao đổi, thoả thuận và thiết lập các mối quan hệ giữa các thành viên trong nhóm hoạt động đã trở nên thành thục, sự phối hợp hành động cùng trở nên nhịp nhàng hơn. Trẻ đã biết cùng nhau phân chia nhiệm vụ cho từng thành viên trong nhóm. Như vậy, sự hợp tác của trẻ mẫu giáo được phát triển không chỉ phụ thuộc vào lứa tuổi mà còn phụ thuộc rất nhiều vào cách thức tổ chức, hướng dẫn của người lớn. Nếu như người lớn chúng ta không quan tâm, không tạo điều kiện, cơ hội cho trẻ tham gia vào các hoạt động chung của tập thể với những nội dung, cách thức, phương pháp hấp dẫn thì sự hình thành và phát triển các kỹ năng hợp tác của trẻ sẽ bị hạn chế. Hợp tác nhóm là một trong những kỹ năng rất cần thiết cho con người mới, đó là một trong những tiêu chí để đánh giá sự phát triển toàn diện nhân cách của một con người. Vì vậy, ngay từ lứa tuổi mầm non, chúng ta cần phải quan tâm đến việc kích thích nhu cầu và hình thành kỹ năng hợp tác cho trẻ. 2.2.3 Các yếu tố ảnh hưởng đến sự hình thành hợp tác nhóm của trẻ mẫu giáo 5-6 tuổi * Sự trưởng thành của bản thân trẻ Sự lớn lên và phát triển của trẻ là một quá trình diễn ra liên tục theo một trình tự và quy luật định sẵn. Những thay đổi trong quá trình trưởng thành của trẻ ở lứa tuổi MGL cho phép trẻ giải quyết những tình huống phức tạp hơn. Thông qua các hoạt động hàng ngày trẻ tiếp tục được phát triển những kỹ năng cần thiết: kỹ năng vận động, kỹ năng tự phục vụ, kỹ năng hợp tác cùng chung sống...Những bước tiến trong 11 sự phát triển của cơ thể giúp cho trẻ trở nên độc lập, mạnh dạn và dễ dàng hoà nhập vào cuộc sống cộng đồng hơn. Trẻ càng lớn thì môi trường hoạt động của trẻ càng được mở rộng, trẻ không chỉ tiếp xúc với những người thân trong gia đình mà còn được tham gia vào các hoạt động xã hội khác nhau, có nhiều cơ hội để tiếp xúc với những nguời xung quanh, đặc biệt là được chơi, hoạt động với bạn. Trong quá trình tham gia vào các hoạt động xã hội khác nhau thì vốn kinh nghiệm của trẻ cũng được tăng lên, đồng thời trẻ cũng trở nên mạnh dạn, tự tin hơn. Các nhà tâm lý học cho rằng, sự tự ý thức về bản thân đóng vai trò điều chỉnh, điều kiện quan trọng trong hành vi của con nguời. Nó quyết định đến thái độ của cá nhân đối với bản thân và những người xung quanh. Khi trẻ biết tự ý thức về bản thân thì trẻ không chỉ có khả năng tự đánh giá bản thân mà còn biết đánh giá người khác để nhận thức được cái đúng cái sai, cái hay cái dở. Từ đó, trẻ biết điều chỉnh hành vi của mình cho phù hợp với những quy tắc và yêu cầu chung. Như vậy, trẻ càng có nhiều cơ hội được trải nghiệm xã hội thì càng có nhiều khả năng hợp tác. * Hứng thú đối với công việc chung Hứng thú là một thái độ đặc thù của cá nhân đối với đối tượng, công việc nào đó, do ý nghĩa của nó trong đời sống và do sự hấp dẫn tình cảm của chính nó. Hứng thú có vai trò hết sức quan trọng trong đời sống hoạt động của con người. Con người cảm thấy sống đầy đủ và hạnh phúc khi họ có hứng thú. Hứng thú sẽ tác động làm con người trở nên tích cực hơn, gần gũi, thân thiện với nhau hơn. Công việc nào phù hợp với hứng thú thì được hình thành và phát triển một cách rõ ràng và có hiệu quả. - Hứng thú với công việc chung có ảnh hưởng rất lớn đến sự hợp tác của trẻ, bởi khi có hứng thú thì trẻ sẽ hợp tác với nhau dễ dàng hơn. Hứng thú với công việc chung càng cao thì trẻ càng hợp tác với nhau. Trong hoạt động chung nếu thiếu hứng thú thì mối quan hệ hợp tác của trẻ sẽ lỏng lẻo, không bền vững và việc hình thành kỹ năng hợp tác cho trẻ cũng sẽ gặp rất nhiều khó khăn. - Hứng thú với công việc chung như là một sự thúc đẩy bên trong làm biến đổi một cách đáng kể mối quan hệ giữa các trẻ với nhau, trẻ trở nên thân thiện, dễ đồng cảm và dễ chia sẻ với nhau hơn. Đồng thời, hứng thú sẽ làm giảm sự cằng thẳng, mệt nhọc và nó mở ra con đường dẫn tới sự hợp tác, nó giúp cho trẻ tham gia vào hoạt động hợp tác một cách thoải mái, say mê và hiệu quả hơn. Thậm chí, hứng thú với công việc chung có thể làm thay đổi cả kết quả hoạt động của trẻ. - Quá trình hoạt động khám phá giáo viên có thể hình thành, duy trì, điều khiển được hứng thú với công việc chung mọi lúc bằng việc xây dựng mục tiêu, nội dung, phương pháp, biện pháp, phương tiện dạy học phù hợp cho từng hoạt động. 12 - Hứng thú thường biểu hiện một cách chủ quan của các trạng thái xúc cảm của cá thể trong quá trình tổ chức trò chơi dân gian, khi hứng thú với công việc chung đạt đến cao độ sẽ tạo thành niềm đam mê, biểu hiện như một nhu cầu hoạt động do chính hứng thú tạo nên. Đây là một trong những yếu tố có ảnh hưởng lớn đến sự hợp tác của trẻ trong tất cả các hoạt động chung. * Môi trường giáo dục Môi trường giáo dục là những điều kiện cần thiết như: nhà giáo dục, gia đình, cơ sở vật chất…để tác động đến trẻ nhằm đặt được mục đích giáo dục. Môi trường giáo dục có vai trò hết sức quan trọng đối với quá trình hình thành và phát triển toàn diện nhân cách cho trẻ nói chung và kỹ năng hợp tác cho trẻ nói riêng. Sự hợp tác xuất phát từ gia đình, trong đó bố mẹ có ảnh hưởng rất lớn đến trẻ. Theo thống kê của nhiều nhà giáo dục: Nếu trong gia đình, người lớn biết quan tâm tạo điều kiện cho trẻ được tham gia vào các hoạt động xã hội và luôn xem trẻ như một thành viên thực thụ của gia đình, đối xử với trẻ một cách bình đẳng, cho phép trẻ được nói lên ý kiến của mình về các vấn đề có liên quan đến trẻ, luôn lắng nghe và tôn trọng trẻ thì sẽ tạo cho trẻ có cảm giác mình được tin tưởng, mình có giá trị với tư cách là một thành viên của gia đình. Từ đó trẻ rất tự tin, mạnh dạn và dễ dàng hoà nhập vào các mối quan hệ xã hội. Trẻ nhỏ học cách hợp tác qua việc quan sát người lớn xung quanh chúng như cho trẻ thấy sự hợp tác bằng cách làm mẫu. Vì vậy, bố mẹ hãy tập trung việc của mình thay vì tạo ra sự cạnh tranh bằng sự hợp tác. Sự tác động của bố mẹ sẽ phát huy cao độ và triệt để những điều kiện bên trong, giúp trẻ dễ dàng hoà nhập vào cuộc sống xã hội sau này. Trường mầm non là gia đình thứ hai của trẻ, ở đó trẻ có cô giáo, có rất nhiều bạn và có không gian, thời gian để hoạt động khám phá thế giới bí ẩn xung quanh. Tất cả những hành động của cô giáo, các bạn đều có tác động rất lớn đều phát triển toàn diện nhân cách của trẻ nói chung và quá trình hình thành kỹ năng hợp tác của trẻ nó riêng. Vì vậy, để thúc đẩy trẻ hợp tác với nhau, cô giáo cần làm mẫu hợp tác cho trẻ học theo và tạo cho trẻ cảm giác ấm áp, an toàn, được tôn trọng, được đối xử bình đẳng như đang ở gia đình mình. Đồng thời, cho phép trẻ được cùng bạn giải quyết vấn đề theo cách riêng của mình và phải tôn trọng ý kiến của trẻ, dù đó là ý kiến chưa đúng. Không gian lớp học cũng có ảnh hướng rất lớn đến sự hợp tác của trẻ. Vì vậy, nơi hoạt động của trẻ cần được chia thành các diện tích nhỏ có độ cách biệt tương đối để trẻ có thể hoạt động tập trung mà không bị ảnh hưởng phân tán sự chú ý, suy nghĩ bởi các nhóm khác. Các giá đựng đồ dùng phục vụ cho hoạt động của trẻ cần để vừa 13 và ở trạng thái mở để có thể khuyến khích trẻ sử dụng phù hợp với ý tưởng và cách làm của nhóm mình. Như vậy, môi trường giáo dục có hưởng rất lớn đến sự hình thành kỹ năng hợp tác của trẻ nhỏ, người lớn có thể giúp trẻ học cách không bạo lực để làm được điều mình muốn qua việc thực hiện nghệ thuật “đàm phán, thoả hiệp ngay chính trong môi trường sống của trẻ. Chính sự đàm phán, thoả hiệp đã giúp trẻ có sự mặc cả với nhau và cùng hợp tác. * Quy mô nhóm Hợp tác là một kỹ năng là một trong những kỹ năng sống quan trọng, nó giúp cho trẻ giải quyết các vấn đề một cách nhanh chóng và hợp lý. Qua quá trình nghiên cứu, nhiều nhà khoa học đã chứng minh trẻ chỉ hợp tác khi được hoạt động trong nhóm và quy mô nhóm lại có ảnh hưởng đến sự hình thành kỹ năng hợp tác của trẻ. Quy mô nhóm đã tạo cho trẻ các tuyến quan hệ giao tiếp và công việc giữa các cá nhân. Quy mô nhóm cũng tạo ra môi trường và tình huống xã hội hoá trong học tập. Đồng thời, quy mô nhóm đã tạo điều kiện thuận lợi thúc đẩy trẻ hợp tác trong các mối quan hệ giữa các học sinh như: thi đua, cạnh tranh, chia sẻ, đoàn kết, đấu tranh, phê bình và tự phê bình, đánh giá và tự đánh giá. TS. Trần Lan Hương cho rằng, hoạt động hợp tác là những hành động cần có ít nhất một người bạn. Nếu nhóm quá nhỏ (2 thành viên) thì trẻ sẽ có được ít cơ hội trẻ trao đổi ý kiến và tham khảo ý tưởng của nhiều người. Nếu quy mô nhóm quá lớn sẽ làm cho các mối quan hệ của trẻ trong nhóm trở nên quá phức tạp đối với trẻ. Và như vậy các mối quan hệ cũng trở nên lộn xộn và phức tạp hơn, trẻ sẽ gặp rất nhiều khó khăn khi thảo luận, đàm phán, xây dựng kế hoạch, phân công nhiệm vụ và thống nhất trong công việc. Theo nghiên cứu của TS. Đặng Thành Hưng sự hợp tác của trẻ có hiệu quả nhất khi trẻ được hoạt động trong nhóm nhỏ từ 3 đến 6 trẻ. Dựa trên quan điểm của TS. Đặng Thành Hưng, để hình thành kỹ năng hợp tác cho trẻ mẫu giáo 5 – 6 tuổi qua trò chơi dân gian, chúng tôi sẽ tổ chức hoạt động hợp tác cho trẻ theo nhóm nhỏ từ 3 đến 6 trẻ. * Yếu tố thi đua Việc thành kỹ năng hợp tác cho trẻ chỉ mang lại hiệu quả khi trẻ được khuyến khích cùng nhau trao đổi, đàm phán, thoả thuận, chia sẻ kinh nghiệm để cùng bạn trải nghiệm khi tham gia vào trò chơi dân gian. Không khí lớp học là rất quan trọng đối với tâm trạng của trẻ trong mối quan hệ đối với việc học. Sự tự tin phát triển tốt khi tất cả sự khác biệt của cá nhân được tôn trọng và chấp nhận. Các em phải hiểu được rõ cô giáo muốn gì ở cả lớp, ở các hành vi 14 và ở các mối quan hệ của trẻ. Đồng thời, cô giáo phải thừa nhận sự nỗ lực, sự đóng góp tích cực của trẻ vào trong các hoạt động của lớp. Việc thi đua với bạn khác để hoàn thành một sản phẩm giống nhau sẽ gây ra sự chán nản, thất vọng nhiều ở trẻ. Trong trò chơi dân gian, trẻ có thể thi đua để làm ra những sản phẩm khác nhau hoặc các sản phẩm thay thế phù hợp bằng nhiều cách khác nhau mà không có sự thất vọng chán nản vì những tình huống xảy ra cho phép nhiều sản phẩm ở mức độ khác nhau. Giáo viên có thể cung cấp cho trẻ cơ hội để trẻ có thể vừa tạo ra sản phẩm như hướng dẫn của cô giáo vừa làm theo cách sáng tạo riêng của mình. Trong lớp học, khi trẻ được kích thích tự đánh giá về thành quả của mình đã đạt được, chúng sẽ phát triển được cảm giác thi đua lành mạnh với chính thành quả của mình. Việc tổ chức thi đua không phải là để xem ai nhanh hơn, mạnh hơn, ai làm được nhiều sản phẩm hơn, ai thắng ai thua mà thi đua ở đây là để tìm ra ai tạo ra nhiều sản phẩm sáng tạo bằng nhiều cách thức khác nhau. Trò chơi dân gian nếu giáo viên biết tổ chức cho trẻ thi đua lành mạnh, công bằng, dân chủ với các bạn trong nhóm/ lớp thì sẽ kích thích ở trẻ hứng thú học tập và giúp trẻ hợp tác với nhau chặt chẽ và bền vững hơn. 2.3. Một số vấn đề về hoạt động ngoài trời 2.3.1. Khái niệm hoạt động ngoài trời Hoạt động ngoài trời là hoạt động được tổ chức cho trẻ vui chơi, tham quan ngoài trời, nhằm tạo điều kiện cho trẻ được tiếp xúc thường xuyên với môi trường tự nhiên, qua đó giúp trẻ thỏa mãn nhu cầu vận động, nhu cầu được tìm tòi, khám phá. Hoạt động ngoài trời rất tốt đối với sức khỏe và việc học tập vui chơi của trẻ là nhu cầu không thể thiếu được đối với trẻ mẫu giáo trong trường mầm non. Nó mang lại cho trẻ không khí trong lành, trẻ được tắm nắng ban mai, thỏa mãn nhu cầu vận động, tiếp cận thông tin, khám phá sự vật hiện tượng thiên nhiên, xã hội dưới sự hướng dẩn của cô giáo. 2.3.2. Đặc điểm hoạt động ngoài trời - Khi tham gia hoạt động ngoài trời trẻ được thay đổi môi trường hoạt động, trẻ được tiếp xúc với thiên nhiên, được trực tiếp quan sát những hoạt động của xã hội, khám phá những điều mới lạ qua các hoạt động như: Quan sát hiện tượng thiên nhiên, môi trường sống của các sự vật, tiếp xúc với nước, cát, sỏi, nhặt lá cây cùng cô làm những đồ chơi đơn giản, chăm sóc vật nuôi, cây trồng của lớp của trường … - Điều này được thể hiện qua nhận thức của trẻ, trẻ tò mò ham hiểu biết, mạnh dạn nêu lên những gì trẻ đã được trải nghiệm, trẻ thường nêu lên những câu hỏi phức 15 tạp, số lượng câu hỏi nhiều hơn về các sự vật, hiện tượng theo từng chủ đề mà trẻ cần khám phá. - Hoạt động ngoài trời tạo cho trẻ nhiều cơ hội vận động toàn thân, phát triễn kỹ năng vận động thô như: đi, chạy, nhảy, leo trèo, giữ thăng bằng, sự kết hợp các giác quan và tiếp nhận cảm giác…, trẻ thể hiện được tính tự do tự nguyện, tính cộng đồng, biết thành lập theo nhóm làm đồ chơi, chơi các trò chơi vận động, dân gian, chơi tự do, cùng nhau làm những thí nghiệm đơn giản…đặc điểm tâm sinh lý của trẻ phát triển ngày càng hoàn thiện hơn. Để tổ chức tốt buổi hoạt động ngoài trời giáo viên phải có sự hiểu biết vững vàng về đặc điểm tâm sinh lý và sự phát triển của trẻ theo từng độ tuổi về những kiến thức liên quan đến chủ đề cần cho trẻ khám phá và phải có khả năng đánh giá trẻ đó, khả năng lập kế hoạch giáo dục giúp trẻ phát triển một cách toàn diện nhất. 2.3.3. Cách tổ chức hoạt động ngoài trời * Việc tổ chức hoạt động ngoài trời được tiến hành các bước như sau: Bước 1: Ổn định tổ chức, giới thiệu bài. - Giáo viên phải xác định chủ đề cần cho trẻ khám phá, từ chủ đề lớn đến chủ đề nhỏ, giới thiệu chủ đề, hướng dẫn trẻ tìm hiểu khám phá chủ đề. Bước 2: Tổ chức hoạt động chủ đích - Tổ chức cho trẻ đi dạo, quan sát các sự vật, hiện tượng thiên nhiên liên quan tới chủ đề. - Tổ chức ôn luyện, làm quen kiến thức sắp học. + Để thực hiện tốt buổi đi dạo giáo viên có thể áp dụng các biện pháp sau: - Tạo tình huống lôi cuốn trẻ vào hoạt động , sử dụng hệ thống câu hỏi gợi ý dẫn dắt trẻ tìm tòi khám phá, bày tỏ suy nghĩ của mình. Bước 3: Tổ chức trò chơi vận động Giáo viên chuẩn bị đồ dùng đồ chơi đầy đủ, bổ sung đồ dùng đồ chơi đúng lúc, động viên khuyến khích, hổ trợ trẻ kịp thời. Bước 4: Chơi tự do Giáo viên chuẩn bị nhiều trò chơi để trẻ tự chọn (Ví dụ: Trò chơi “Câu cá”, “Chơi xích đu, cầu trượt”….) * Từ việc phân tích cách tổ chức trò chơi dân gian, chúng tôi nhận thấy việc tổ chức trò chơi dân gian sẽ hiệu quả hơn khi đưa vào nội dung của bước 3. Tôi sẽ tổ chức trò chơi dân gian cho trẻ bằng cách lồng ghép trò chơi dân gian vào phần trò chơi vận động trong tiết hoạt động động ngoài trời (Ví dụ: Trò chơi “Rồng rắn lên mây”, “Kéo co”, Mèo đuổi Chuột”….) để trẻ được tiếp xúc với thiên nhiên, nhằm tăng cường sức khỏe và các tố chất về thể lực cho trẻ, tạo hứng thú hơn khi trẻ tham gia vào hoạt động. 16 2.4. Đặc điểm phát triển tâm sinh lý của trẻ 5-6 tuổi 2.4.1. Đặc điểm phát triển tâm lý của trẻ * Sự phát triển chú ý và ghi nhớ: - Cả hai dạng chú ý có chủ định và không có chủ định đều phát triển mạnh ở trẻ 5 - 6 tuổi, nhiều phẩm chất chú ý có chủ định phát triển nhanh do sự phát triển của ngôn ngữ và tư duy. Sức tập trung sự chú ý của trẻ cao, trẻ có thể vẽ, nặn một thời gian dài. Với các hoạt động tạo hình làm tăng khối lượng chú ý của trẻ. Mặc dù chú ý có chủ định phát triển mạnh, nhưng nhìn toàn bộ lứa tuổi thì tính ổn định chưa cao. * Sự phát triển ngôn ngữ: - Ngôn ngữ của trẻ mang tính chất hoàn cảnh, tình huống, nghĩa là ngôn ngữ của trẻ gắn liền với sự vật, hoàn cảnh, con người, hiện tượng đang xảy ra trước mắt trẻ. Ở cuối tuổi mẫu giáo, cơ quan phát âm đã trưởng thành trẻ có thể phát âm chuẩn các từ khó, sử dụng ngữ điệu một cách phù hợp với nội dung giao tiếp hay nội dung của câu chuyện mà trẻ kể. - Vốn từ của trẻ tăng lên không chỉ số lượng từ mà điều quan trọng là lĩnh hội được các cấu trúc ngữ pháp đơn giản. Trẻ tích luỹ được khá phong phú không những chỉ về danh từ mà cả về động từ, tính từ, liên từ… trẻ nắm được vốn từ trong tiếng me đẻ đủ để diễn đạt các mặt trong đời sống hằng ngày. Trong khi sử dụng ngôn ngữ trẻ đã bắt đầu hiểu nghĩa của từ và nguồn gốc của nó. - Ngôn ngữ phát triển mạch lạc: Trước đây trẻ giao tiếp chủ yếu dựa vào ngôn ngữ tình huống, lớn hơn ở độ tuổi 5 - 6 tuổi ngôn ngữ của trẻ phát triển cao hơn, rõ ràng khúc chiết hơn đó là ngôn ngữ ngữ cảnh, ngôn ngữ giải thích… càng lớn trẻ sử dụng ngôn ngữ để giao tiếp mach lạc hơn. Kiểu ngôn ngữ mạch lạc có ý nghĩa hết sức quan trọng đối với việc hình thành những mối quan hệ qua lại với những người xung quanh. Mặt khác chính ngôn ngữ mạch lạc là phương tiên làm cho tư duy của trẻ phát triển đến một chất lượng mới, đó là việc nảy sinh các yếu tố của tư duy lôgic, nhờ đó mà toàn bộ sự phát triển của trẻ được nâng lên một trình độ mới, cao hơn. * Sự phát triển tri giác: - Do tiếp xúc với nhiều đồ vật, hiện tượng con người… độ nhạy cảm phân biệt các dấu hiệu thuộc tính bên ngoài của chúng ngày càng chính xác và đầy đủ. - Một số quan hệ không gian và thời gian được trẻ tri giác hơn trong tầm nhìn, nghe của trẻ. - Khả năng quan sát của trẻ được phát triển không chỉ số lượng đồ vật mà cả các chi tiết, dấu hiệu thuộc tính, màu sắc. - Bắt đầu xuất hiện khả năng kiểm tra độ chính xác của tri giác bằng cách hành động thao tác lắp ráp, vặn mở… phù hợp với nhiệm vụ yêu cầu. Các loại tri giác nhìn, nghe, sờ mó… phát triển ở độ tin nhạy. 17 * Sự phát triển trí nhớ: - Trẻ đã biết sử dụng cơ chế liên tưởng trong trí nhớ để nhận lại và nhớ lại các sự vật và hiện tượng. - Trí nhớ có ý nghĩa đã thể hiện rõ nét khi gọi tên đồ vật, hoa quả, thức ăn. - Trí nhớ không chủ định của trẻ ở các dạng hoạt động phát triển khác nhau và tốc độ phát triển rất nhanh. * Sự phát triển tư duy: - Các loại tư duy đều được phát triển nhưng mức độ khác nhau. - Tư duy trực quan hình tượng, tư duy trực quan sơ đồ phát triển mạnh mẽ và chiếm ưu thế. - Trẻ ở lứa tuổi này đã xuất hiện loại tư duy trừu tượng. * Sự phát triển tưởng tượng: - Nhờ có sự phát triển các hoạt động tạo hình mà khả năng tưởng tượng của trẻ được nâng lên. - Tranh vẽ của trẻ vừa gần với hiện thực vừa mang tính chủ quan cảm xúc rõ nét. - Độ phong phú của các hình ảnh tưởng tượng cao nhờ có sự nhận thức được màu sắc trong thiên nhiên và qua các tiết nghệ thuật tạo hình. * Sự phát triển đời sống tình cảm: - Các loại tình cảm bậc cao của trẻ phát triển ngày càng rõ nét hơn so với mẫu giáo bé. - Tình cảm đạo đức ngày càng phát triển do lĩnh hội được các chuẩn mực hành vi, quy tắc ứng xử. Trẻ bối rối, cảm thấy có lỗi khi hành vi phạm sai lâm. Trẻ biết đòi người lớn đánh giá đúng mức hành vi đúng, sai, tốt, xấu của mình. - Tình cảm trí tuệ cũng phát triển theo hướng tìm hiểu các nguyên nhân, cội nguồn các hiện tượng tự nhiên và xã hội, cuộc sống xung quanh trẻ. - Tình cảm thẩm mỹ: Tổng hợp nhiều xúc cảm cùng loại khi rung cảm trước vẻ đẹp của thiên nhiên, con người, cỏ cây, hoa lá… Tình cảm thẩm mỹ xuất hiện ở trẻ. * Sự phát triển ý chí: - Có thể điều khiển được quá trình ghi nhớ và nhớ lại một “ tài liệu” nào đó do người lớn giao cho, ghi nhớ một bài thơ ngắn trẻ thích. - Do hiểu được nhiều hành vi ngôn ngữ và biết sử dụng những hành vi ngôn ngữ, trẻ có thể bước đầu vận dụng để lập kế hoạch hành động và chỉ đạo hành động, trẻ thường nói to khi hành động. 2.4.2. Đặc điểm phát triển sinh lý của trẻ Mỗi tháng cân nặng của trẻ tăng từ 100g – 150g, đến 6 tuổi cân nặng trung bình từ 18 kg – 20kg. Tỷ lệ mỡ trong cơ thể thấp nhất so với các lứa tuổi nên nhìn trẻ có vẻ 18 gầy ốm. Chiều cao mỗi tháng tăng từ 1cm – 1,5cm, đến 6 tuổi trẻ cao từ 105cm – 115 cm Tròn 6 tuổi, não của trẻ đạt khoảng 1300g như người lớn, sự biệt hóa và tăng trưởng não bộ đả hoàn thành. Hệ tiêu hóa trẻ đã hoàn thiện. Trẻ đã mọc đủ 8 răng hàm, trẻ cũng bắt đầu thay răng. Vận động của trẻ giai đoạn này đã hoàn thiện. Trẻ từ 5 tuổi trở đi đã có thể vận động toàn thân, hoặc làm các động tác phức tạp hơn như chơi đá cầu, nhảy dây, leo trèo, lộn xà đơn… Các ngón tay của trẻ 5 tuổi không những có thể hoạt động tự do, mà động tác còn nhanh nhẹn và hoàn chỉnh hơn, nên có thể cầm bút để viết hoặc vẽ, đồng thời còn thực hiện nhiều động tác mới và tinh tế hơn. Khi 5 - 6 tuổi, ngôn ngữ của trẻ phát triển mạnh, đạt chất lượng cao về phát âm, vốn từ và các hình thức ngữ pháp. Đây là điều kiện cơ bản để hoàn thiện chức năng tâm lý người. Trẻ luôn tò mò, hoạt động nhiều, ham học hỏi, thích tự làm việc, ham chơi hơn ăn. Trẻ có những hoạt động giao tiếp, trẻ tham gia vào trò chơi tập thể, dần dần chia tay tuổi thơ. Đặc biệt, giai đoạn này trẻ bắt đầu cắp sách đến trường, khả năng tiếp thu kiến thức mới thông qua việc phát triển ngôn ngữ và tư duy logic phát triển nhanh. Khi trẻ đi học trẻ sẽ hoàn thiện ngôn ngữ, phát triển trí tuệ, đi học trẻ biết ý thức hoàn thành nghĩa vụ, tạo được các quan hệ xã hội. 3. Sử dụng hệ thống trò chơi dân gian 3.1. Cơ sở xây dựng hệ thống trò chơi dân gian Trò chơi dân gian trẻ em không chỉ đơn thuần là một trò chơi của trẻ con mà nó còn chứa đựng cả nền văn hóa dân tộc Việt Nam độc đáo và giàu bản sắc. Nó không chỉ chắp cánh cho tâm hồn trẻ, giúp trẻ phát triển tư duy sáng tạo, mà còn giúp các em hiểu về tình bạn, quê hương, đất nước. Chính vì vậy, trò chơi dân gian rất cần thiết được lựa chọn, tổ chức trong trường mầm non. Qua từng thời kỳ phát triển của xã hội, các hình thức chơi của trẻ cũng thay đổi. Một số trò chơi dân gian truyền thống, dần bị mai một, thay thế bằng những trò chơi hiện đại với máy móc, công nghệ tiên tiến. Tuy nhiên, trò chơi dân gian có nhiều thế mạnh riêng. Giáo viên có thể sử dụng những vật liệu sẵn có, rẻ tiền, thậm chí không cần đồ dùng, dụng cụ mà chỉ cần trẻ chơi với nhau. Điều này rất phù hợp với tình hình thực tế của cấp học. Trẻ em được tiếp cận và trực tiếp tham gia chơi các trò chơi dân gian sẽ giúp cho trẻ sớm hình thành các thói quen hoạt động có hệ thống, tính tập thể giúp trẻ tự tin, linh hoạt hơn trong mọi hoạt động cũng như sự phát triển sau này của trẻ. Thông qua trò chơi dân gian, trẻ sẽ phát triển được các giác quan (thị giác, thính 19