Tài liệu Quyền hưởng dụng theo pháp luật hoa kỳ và kinh nghiệm cho việt nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGUYỄN THỊ HOÀNG DIỆP NGUYỄN THỊ HOÀNG DIỆP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HỒ CHÍ MINH LUẬT DÂN SỰ VÀ TỐ TỤNG DÂN SỰ LUẬT DÂN SỰ VÀ TỐ TỤNG DÂN SỰ NGUYỄN THỊ HOÀNG DIỆP QUYỀN HƯỞNG DỤNG THEO PHÁP LUẬT HOA KỲ VÀ KINH NGHIỆM CHO VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH LUẬT DÂN SỰ VÀ TỐ TỤNG DÂN SỰ KHÓA 34 KHÓA 34 TP HỒ CHÍ MINH / 11 - 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH QUYỀN HƯỞNG DỤNG THEO PHÁP LUẬT HOA KỲ VÀ KINH NGHIỆM CHO VIỆT NAM CHUYÊN NGÀNH: LUẬT DÂN SỰ VÀ TỐ TỤNG DÂN SỰ MÃ SỐ CN: 8380103 Người hướng dẫn: PGS.TS LÊ MINH HÙNG Học viên: NGUYỄN THỊ HOÀNG DIỆP Khóa: 34 MSHV: 20340310024 Thành phố Hồ Chí Minh - 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan luận văn thạc sĩ “Quyền hưởng dụng theo pháp luật Hoa Kỳ và kinh nghiệm cho Việt Nam” là công trình nghiên cứu khoa học do bản thân tôi thực hiện, dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS Lê Minh Hùng. Những tài liệu được sử dụng trong luận văn bảo đảm tính khách quan, chính xác. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình khoa học nào khác. Tác giả Nguyễn Thị Hoàng Diệp DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT STT TỪ VIẾT ĐẦY ĐỦ TỪ VIẾT TẮT 1. Bộ luật dân sự BLDS 2. Quyền hưởng dụng QHD 3. Luật đất đai LĐĐ 4. Luật nhà ở LNƠ 5. Tòa án nhân dân TAND 6. Thành phố Hồ Chí Minh TP. HCM MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................1 2. Tình hình nghiên cứu đề tài ................................................................................2 3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu ....................................................7 4. Mục đích nghiên cứu ...........................................................................................8 5. Phương pháp nghiên cứu.....................................................................................8 6. Ý nghĩa khoa học và những điểm mới từ việc nghiên cứu đề tài .......................9 7. Kết cấu của luận văn .........................................................................................10 CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ QUYỀN HƯỞNG DỤNG THEO PHÁP LUẬT HOA KỲ...........................................................................................11 1.1. Khái niệm quyền hưởng dụng ........................................................................11 1.2. Phân loại quyền hưởng dụng..........................................................................18 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1......................................................................................24 CHƯƠNG 2. QUY ĐỊNH QUYỀN HƯỞNG DỤNG TRONG PHÁP LUẬT HOA KỲ HIỆN HÀNH ..........................................................................................25 2.1. Xác lập quyền hưởng dụng ............................................................................25 2.2. Đối tượng của quyền hưởng dụng ..................................................................31 2.3. Chủ thể, quyền và nghĩa vụ của các bên chủ thể ...........................................33 2.4. Chấm dứt quyền hưởng dụng .........................................................................47 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2......................................................................................54 CHƯƠNG 3. BÀI HỌC KINH NGHIỆM CHO VIỆT NAM TRONG VIỆC HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ QUYỀN HƯỞNG DỤNG .............................55 3.1. Hoàn thiện khái niệm quyền hưởng dụng trong Bộ luật Dân Sự 2015 ..........55 3.2. Cụ thể hóa đối tượng của quyền hưởng dụng ................................................56 3.3. Bổ sung căn cứ xác lập quyền hưởng dụng ...................................................57 3.4. Bổ sung cơ chế đăng ký quyền hưởng dụng ..................................................58 3.5. Bổ sung quyền và nghĩa vụ của người hưởng dụng .......................................59 3.6. Bổ sung căn cứ chấm dứt quyền hưởng dụng và hậu quả pháp lý của việc chấm dứt quyền ...............................................................................................................60 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3......................................................................................62 KẾT LUẬN ..............................................................................................................63 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong hệ thống pháp luật Việt Nam, BLDS là một đạo luật có ý nghĩa to lớn không chỉ ở góc độ đảm bảo quyền con người, quyền công dân mà còn thể hiện rõ tư duy pháp lý ở nhiều góc độ, điều chỉnh các quan hệ xã hội đa dạng phát sinh dựa trên các nguyên tắc tự do, tự nguyện, bình đẳng; ghi nhận và bảo vệ quyền của các bên tham gia vào quan hệ dân sự - quan hệ luôn luôn biến động theo sự phát triển của xã hội dân sự và nền kinh tế thị trường. Ngoài ra, BLDS còn có quy định về quyền của người không phải là chủ sở hữu tài sản nhưng lại mang những thực quyền nhất định trong việc chiếm hữu, sử dụng, định đoạt tài sản của người khác. Điều này thể hiện rõ nét qua các chế định lần đầu tiên xuất hiện trong BLDS hiện hành, một trong số đó là “quyền hưởng dụng” - đặt viên gạch nền tảng tạo nên tạo bước ngoặt mới về tư duy lập pháp, góp phần vào công trình kiến trúc pháp luật dân sự, mở ra các giới hạn an toàn cho việc khai thác tài sản thuộc quyền sở hữu người khác một cách hiệu quả, triệt để mà không làm ảnh hưởng đến quyền của chủ sở hữu tài sản. Quyền hưởng dụng là một loại vật quyền xuất phát từ lý thuyết quyền trên vật (jus in re) trong Luật La Mã, và đã được ghi nhận trong pháp luật dân sự của nhiều quốc gia trên thế giới nhằm minh định rõ nét đó là một trong các loại quyền tài sản, cũng như bảo vệ các quyền tài sản hiện hữu. Dù rằng pháp luật Việt Nam đã ghi nhận quyền hưởng dụng như một thực quyền quan trọng trong thực tiễn giao dịch dân sự, nhưng quyền năng này vẫn còn khá mờ nhạt, chưa thực sự thể hiện hết vai trò nội tại của mình trong sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế thị trường ngày nay. Trước bối cảnh toàn cầu hóa, mở cửa hội nhập kinh tế quốc tế là một đòi hỏi mang tính khách quan và là nhu cầu nội tại của mỗi quốc gia. Để hòa vào sân chơi hội nhập mang tầm quốc tế, việc tìm hiểu, nghiên cứu kinh nghiệm từ các quốc gia trên toàn thế giới ngày càng được khẳng định và đóng vai trò quan trọng, thúc đẩy quá trình mở rộng quan hệ đa phương, tăng cường mối liên hệ, hợp tác cùng phát 2 triển. Học hỏi kinh nghiệm pháp luật nước ngoài nhằm tìm hiểu sâu bản chất cũng như đánh giá đúng ưu nhược điểm của các chế định pháp luật góp phần khắc phục những tồn tại, hạn chế, thiếu sót nhất định khi áp dụng vào thực tiễn đời sống xã hội được đề cao. Cùng với việc hoàn thiện pháp luật, xây dựng một nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, chủ động vươn mình ra thế giới như Việt Nam hiện nay, nhu cầu tham khảo pháp luật nước ngoài nhằm tìm kiếm những giá trị phù hợp hướng đến việc hoàn thiện nội luật là không ngoại lệ và ngày càng trở nên cấp thiết. Bằng việc nghiên cứu, tìm hiểu pháp luật Hoa Kỳ, cụ thể là Bộ Dân Luật Louisiana (Louisiana Civil Code) - một hình mẫu lập pháp hiện đại dựa trên tinh thần luật dân sự của Pháp và mang dáng dấp của Luật La Mã - nhằm mở rộng kiến thức và có cái nhìn sâu sắc hơn về QHD, từ đó giải thích được phần nào một số vướng mắc còn tồn tại xoay quanh vấn đề này khi vận dụng vào thực tiễn; đồng thời có cơ sở đề xuất những giải pháp nhằm hoàn thiện chế định pháp luật tại Việt Nam, đáp ứng nhu cầu giải quyết các tình huống phát sinh trong đời sống xã hội một cách hiệu quả, đặc biệt trong bối cảnh BLDS được xem như “luật gốc” của hệ thống luật tư. Ngoài mục đích nghiên cứu nhằm thực hiện luận văn cao học luật, đề tài còn có thể đóng góp một số kiến thức về đối tượng đa dạng, cụ thể của QHD theo kinh nghiệm pháp luật Hoa Kỳ vào nền khoa học pháp lý Việt Nam, từ đó nhận dạng các đối tượng của tài sản hưởng dụng nhằm vận dụng pháp luật hiệu quả hơn và phù hợp so với thực tiễn hiện nay. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài 2.1. Tình hình nghiên cứu tại Việt Nam Từ khi khi chế định QHD được ghi nhận, vấn đề làm rõ nội hàm khái niệm QHD, căn cứ xác lập quyền, hiệu lực quyền, căn cứ chấm dứt quyền, cũng như những quy định về quyền và nghĩa vụ của các bên tham gia quan hệ hưởng dụng… được quan tâm nghiên cứu, có thể kể đến một số các công trình như sau: 3 Giáo trình Pháp luật về Tài sản, Quyền sở hữu và Thừa kế của trường Đại học luật thành phố Hồ Chí Minh do tác giả Lê Minh Hùng chủ biên đã phác họa đầy đủ các cơ sở lý thuyết xoay quanh QHD, tạo tiền đề để từ đó đi sâu vào nhận diện quyền hưởng dụng cũng như nêu lên sự khác biệt giữa quyền này và quyền sở hữu. Cạnh đó, giáo trình cũng đề cập đến sự hạn chế về mặt thời gian và phạm vi các quyền mà người hưởng dụng được thực hiện đối với tài sản hưởng dụng. Đặc biệt, xây dựng nền tảng cho một góc nhìn toàn diện về bản chất của QHD, thể hiện qua việc xác định QHD là quyền đối vật, nhưng quyền sử dụng của người hưởng dụng với tài sản hưởng dụng lại mang bản chất của quyền đối nhân thông qua một số giao dịch chuyển giao tài sản và được đảm bảo bằng hành vi của chủ sở hữu tài sản, không phụ thuộc vào tài sản. Trong quyển Bình luận khoa học những điểm mới của Bộ luật Dân sự năm 2015 của tác giả Đỗ Văn Đại chủ biên đã dành không gian lớn cho việc phân tích những điểm mới của pháp luật dân sự hiện hành về QHD, góp phần khẳng định đây là một thực quyền hoàn toàn mới mẻ, phản ánh đúng vai trò của chế định này trong đời sống thực tiễn, đảm bảo quyền và lợi ích của chủ thể cụ thể. Theo đó, quan điểm nghiên cứu cũng chỉ ra nếu nhìn ở góc độ văn bản thì đối tượng của QHD là tài sản sẽ không giới hạn ở “vật”, mà tất cả “tài sản” nói chung đều có thể trở thành đối tượng của QHD. Những vấn đề lý luận và thực tiễn về QHD cũng được đề cập một cách cụ thể trong một chương của quyển sách chuyên khảo về Vật quyền trong pháp luật dân sự Việt Nam hiện đại của tác giả Nguyễn Minh Oanh. Tuy nhiên, việc phân tích QHD chỉ mang tính chất liệt kê, giới thiệu những nội dung cơ bản theo các chế định pháp luật mà chưa tiếp cận nhiều tình huống thực tế của đời sống xã hội. Bài viết “Quyền hưởng dụng theo quy định của Bộ luật dân sự năm 2015” trong Kỷ yếu hội thảo về Tài sản và quyền sở hữu của BLDS năm 2015, Trường Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh năm 2017, tác giả Lê Minh Hùng và Phạm Thị Hạnh cũng đã nêu một cách cụ thể các phạm trù của QHD, cạnh đó chỉ ra những thiếu sót về đối 4 tượng cụ thể của QHD, tiên liệu những tranh cãi có thể xảy ra xoay quanh vấn đề xác định đối tượng của QHD. Luận án Tiến sĩ luật học Hệ thống các vật quyền trong pháp luật dân sự Việt Nam của tác giả Lê Đăng Khoa được công bố năm 2018 tại Đại học Luật Hà Nội cũng nêu một số quan điểm liên quan đến QHD ở một phần của Chương 3, đồng thời đưa ra những kiến nghị hoàn thiện pháp luật về chế định QHD tại Chương 5. Công trình nghiên cứu đưa ra khái niệm, đặc trưng của QHD, căn cứ xác lập quyền và chỉ ra mối liên hệ giữa QHD với các vật quyền khác nhưng lại không đi sâu vào vấn đề chấm dứt QHD cũng như quyền và nghĩa vụ của các bên tham gia vào quan hệ hưởng dụng. Ngoài ra cũng có nhiều tác giả nghiên cứu về chế định QHD ở các góc độ, khía cạnh khác nhau như tác giả Phùng Trung Tập với bài viết “Về quyền hưởng và quyền bề mặt” được đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 15 (319), tháng 8/2016, nêu lên lịch sử hình thành và phát triển chế định QHD, đồng thời nhận định quy định về QHD trong BLDS 2015 là một cải cách trong tư duy lập pháp tại Việt Nam. Với bài viết “Quyền hưởng dụng – từ góc độ pháp luật dân sự Pháp đến kinh nghiệm cho Việt Nam” của các tác giả Lê Minh Khoa và Nguyễn Thị Thúy được đăng trên Tạp chí Khoa học pháp lý, số 08 (111)/2017, trang 26-33 đã đưa ra các nguyên lý cũng như cách lý giải của các nhà làm luật của Cộng hòa Pháp về QHD, từ đó tiếp thu kinh nghiệm cho việc vận dụng có hiệu quả chế định này tại Việt Nam. Tác giả Đỗ Văn Đại và Nguyễn Nhật Thanh với bài viết “Đối tượng của quyền hưởng dụng trong pháp luật Việt Nam” được đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 23 (351), tháng 12/2017 cũng lý giải các thuật ngữ theo kinh nghiệm dưới góc độ của pháp luật nước ngoài về chế định đã tồn tại lâu đời này, cụ thể là theo BLDS Pháp 1804. Qua đó đưa ra nhận định đối tượng của QHD rất rộng, nó không giới hạn ở “vật” mà còn có thể là tài sản tiêu hao. Qua bài viết “Mối quan hệ giữa quyền hưởng dụng và quyền sở hữu tài sản dưới góc nhìn so sánh” của tác giả Đoàn Thị Phương Diệp và Nguyễn Thị Vy Quý 5 được đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 20 (420), tháng 10/2020, các tác giả nêu lên mối quan hệ giữa QHD và quyền sở hữu khi xác định QHD là một loại vật quyền được tách ra khỏi quyền sở hữu và làm giảm bớt phạm vi và nội hàm của quyền sở hữu. Với bài viết “Quyền hưởng dụng - một số vấn đề đặt ra sau 5 năm thi hành Bộ luật Dân sự 2015” được công bố trên Tạp chí Quản lý nhà nước, ngày 14/09/2021, tác giả Lê Thị Hoàng Thanh (Bộ Tư pháp) đã chỉ ra sự hạn chế của điều luật về QHD trong BLDS Việt Nam. Các chế định liên quan còn bao quát, mang tính chất định khung, chưa đồng bộ thống nhất, chưa thực sự đáp ứng yêu cầu thực tiễn. Nhìn chung, nghiên cứu so sánh pháp luật nước ngoài về QHD nhằm tìm ra nguyên lý, điểm tương đồng và khác biệt còn rất ít, chủ yếu dừng lại phân tích ở các chế định theo Bộ luật dân sự của Pháp và bộ luật dân sự Đức. 2.2. Tình hình nghiên cứu tại Hoa Kỳ Trên các tạp chí luật học và các chuyên luận về luật dân sự tại Hoa Kỳ, quyền hưởng dụng (Usufruct) được đề cập đến rất nhiều, có thể kể đến một số nghiên cứu sau: Tác phẩm “Usufruct: General Principles” được công bố tại Tạp chí luật học Louisiana (Louisiana Law Review) quyển 27, số 03 vào tháng 04 năm 1967, tác giả A.N.Yiannopoulos phác họa rõ nét về phạm trù QHD, khẳng định QHD là một thực quyền, phân biệt rõ với “quyền cá nhân” đối ứng với nghĩa vụ trong các quan hệ dân sự khác như cho thuê, cho mượn v.v…. Ngoài ra, tác giả còn đưa ra các khái niệm đặc thù về QHD, phân chia QHD thành hai nhóm “Perfect Usufruct” và “Imperfect Usufruct” (tạm dịch: “Quyền hưởng dụng hoàn hảo” và “Quyền hưởng dụng không hoàn hảo”) trong mối tương quan giữa khái niệm QHD theo truyền thống pháp luật dân sự tại Pháp, Đức, Hy Lạp và truyền thống dân sự tại tiểu bang Louisiana. Quan điểm của tác giả thường được các Tòa án địa phương, Tòa án Tối cao hay Tòa án 6 Liên bang trích dẫn nhằm giải thích pháp luật trong quá trình giải quyết vụ việc liên quan đến quan hệ hưởng dụng. Liên quan đến quyền của người hưởng dụng, tác giả Yiannopoulos phân tích chi tiết trong bài viết “Rights of the Usufructary” được công bố trên Tạp chí luật học Louisiana, số 04 vào tháng 06 năm 1967. Thông qua các quyền cụ thể của người hưởng dụng, có thể nhận dạng rõ nét các đối tượng của QHD được quy định trong BLDS Louisiana, Hoa Kỳ. Tác giả Gerald LeVan đề cập đến một phần nghĩa vụ của người hưởng dụng thông qua bài viết “The Usufructuary’s Obligation to Preserve the Property” được công bố trên Tạp chí luật học Louisiana, quyển 22, số 04 vào tháng 06 năm 1962. Qua bài viết, tác giả phân tích sâu về nghĩa vụ bảo quản, trông coi tài sản hưởng dụng của người hưởng dụng với tư cách là một người quản lý khôn ngoan. Bên cạnh đó cũng nêu lên quan điểm nhận xét rằng các Tòa án thông luật dường như đang tìm cách giới hạn những lợi ích được hình thành trong tương lai của chủ sở hữu tài sản khi tài sản đó là đối tượng của QHD. Trong một chuyên luận với tiêu đề “Reflections on The Bundle of Rights” của tác giả Denise R. Johnson được công bố trên Tạp chí luật học Vermont (Vermont Law Review), số 32 năm 2007, ý nghĩa về quyền tài sản với tư cách là một tập hợp quyền hay là một nhóm quyền (the bundle of rights) được nhìn nhận ở góc độ chấp nhận Luật Tài sản (Property Law) theo truyền thống thông luật. Trong đó có định nghĩa “quyền sử dụng” (The right to use) là quyền của một cá nhân khai thác, sử dụng tài sản của người khác, và thu được lợi ích từ việc khai thác, sử dụng tài sản đó; quyền sử dụng này có bản chất không phải xuất phát từ quyền quản lý và quyền thu nhập. Điều này biểu thị sự tương đồng về mặt nội hàm QHD, tuy nhiên được diễn đạt bằng một thuật ngữ khác. 7 3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Ngày nay, chế định “Quyền hưởng dụng” tại Hoa Kỳ được thể chế duy nhất tại tiểu bang Louisiana thông qua Bộ Dân Luật Louisiana. Do đó luận văn đi sâu nghiên cứu các chế định “Quyền hưởng dụng” theo pháp luật Hoa Kỳ, cụ thể là qua các điều luật chi tiết trong Bộ Luật Dân Sự Louisiana (Louisiana Civil Code) về các cơ sở lý luận chung như khái niệm, đối tượng, căn cứ xác lập và chấm dứt quyền, quyền và nghĩa vụ của các bên tham gia vào quan hệ hưởng dụng. Luận văn cũng hướng đến phân tích khía cạnh pháp lý trong một số án lệ của Hoa Kỳ liên quan đến chế định quyền hưởng dụng. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Quyền hưởng dụng là một trong các quyền khác đối với tài sản được nhiều quốc gia trên thế giới ghi nhận. Tại Hoa Kỳ, QHD được ghi nhận trong BLDS của tiểu bang Louisiana. Do đó, khuôn khổ luận văn tập trung vào nghiên cứu các quy định về QHD được ghi nhận tại Quyển II, Phần III, Chương 2, từ Điều 535 đến Điều 629 trong Bộ Luật Dân Sự Louisiana, Hoa Kỳ.(1) Về nội dung: luận văn phác họa đối tượng của QHD; quyền và nghĩa vụ của người hưởng dụng và chủ sở hữu; căn cứ xác lập quyền và hệ quả pháp lý khi chấm dứt QHD theo những quy định tại BLDS Louisiana, Hoa Kỳ. Về thời gian: cùng với việc nghiên cứu các chế định hiện hành về QHD trong BLDS Louisiana, luận văn đồng thời liên hệ một số vấn đề về quyền tài sản theo pháp luật Hoa Kỳ hiện hành. 1 Book II – Things and the different modifications of ownership – Vật và quyền khác đối với tài sản Title III – Personal servitudes – Dịch quyền thuộc người Chapter 2 – Usufruct – Quyền hưởng dụng Article 535 to Article 629 – Điều 535 đến Điều 629 8 Về lãnh thổ và khảo sát thực tiễn: bên cạnh cơ sở lý luận nêu trên, luận văn đồng thời lồng ghép một số án lệ điển hình được công nhận bởi các cấp Tòa án liên bang hoặc Tòa án tiểu bang ở Hoa Kỳ về thực tiễn áp dụng quy phạm pháp luật này trong đời sống xã hội. 4. Mục đích nghiên cứu Việc nghiên cứu kinh nghiệm pháp luật từ các truyền thống pháp luật khác nhau là rất quan trọng, giúp nhận diện các đối tượng cũng như các quan hệ xã hội một cách toàn diện và khách quan hơn hướng đến hài hòa pháp luật, phù hợp với các điều kiện phát triển mạnh mẽ của Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế. Qua tìm hiểu, nghiên cứu các chế định về QHD theo pháp luật Hoa Kỳ, từ đó rút ra các bài học kinh nghiệm cho Việt Nam trong việc xây dựng và hoàn thiện pháp luật dân sự nhằm tương thích với các thông lệ quốc tế, góp thêm kiến thức lý luận và thông tin cần thiết cho việc vận dụng có hiệu quả chế định này tại Việt Nam. 5. Phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu chủ đạo như: - Phương pháp phân tích luật về nội dung: phân tích câu chữ từ các điều luật quy định về QHD trong BLDS Louisiana, Hoa Kỳ nhằm giải thích, làm rõ nghĩa của các thuật ngữ, tìm ra vấn đề cốt lõi từ hệ thống pháp luật hỗn hợp (Mixed Law) – một hệ thống pháp luật chứa đựng cả yếu tố Dân luật (Civil Law) và Thông luật (Common Law), từ đó, tổng hợp được các kiến thức về lý luận của QHD (Chương 1), thực trạng pháp luật Hoa Kỳ (hiện hành) về QHD (Chương 2). - Phương phân tích, tổng hợp: được sử dụng xuyên suốt toàn bộ các chương của luận văn nhằm đánh giá tổng thể các vấn đề lý luận và quy định pháp luật về QHD trong BLDS Louisiana, Hoa Kỳ, từ đó tổng hợp được các nội dung lý luận và những bài học kinh nghiệm về những quy định có tiến bộ, tương đồng với bối cảnh của Việt Nam để lựa chọn kinh nghiệm tốt cho việc hoàn thiện pháp luật Việt Nam hiện hành. 9 - Phương pháp so sánh luật học: được sử dụng ở Chương 2 và Chương 3 của luận văn nhằm tìm ra sự tương đồng và khác biệt của chế định QHD trong pháp luật thực định của Hoa Kỳ với pháp luật dân sự Việt Nam, từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm đáp ứng nhu cầu vận dụng vào thực tiễn tại Việt Nam. - Ngoài ra, Chương 2, Chương 3 còn sử dụng phương pháp bình luận án để hướng đến phân tích một số án lệ liên quan để chứng minh vấn đề vận dụng quy phạm pháp luật QHD trong thực tiễn áp dụng pháp luật của Hoa Kỳ và Việt Nam. 6. Ý nghĩa khoa học và những điểm mới từ việc nghiên cứu đề tài Các nghiên cứu và các bài viết học thuật so sánh luật nước ngoài về QHD tại Việt Nam hiện nay tương đối ít, chủ yếu căn cứ vào hệ thống pháp luật của Pháp, do mô hình pháp lý này phù hợp với tâm lý và thói quen tư duy pháp lý tại Việt Nam. Nghiên cứu chế định QHD theo pháp luật Hoa Kỳ nhằm học tập thêm kinh nghiệm nước ngoài, giúp có cái nhìn tổng quan hơn từ nhiều góc độ cho cùng một vấn đề pháp lý. Thông qua đó góp phần vào việc vận dụng pháp luật một cách linh hoạt, hiệu quả, kịp thời điều chỉnh các quan hệ tài sản càng lúc càng trở nên rất phong phú và đa dạng như ở Việt Nam hiện nay, từ đó chắt lọc những kinh nghiệm phù hợp cho hoạt động xây dựng và hoàn thiện pháp luật. Bên cạnh đó, luận văn cũng phát huy tầm quan trọng của luật so sánh, tìm ra những điểm tương đồng cũng như khác biệt hướng đến việc kéo gần khoảng cách của các hệ thống pháp luật khác nhau nhằm đáp ứng nhu cầu toàn cầu hóa, hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam thông qua học hỏi, tham khảo kinh nghiệm của các quốc gia trên thế giới. Thông tin, kiến thức trong luận văn có thể dùng làm tài liệu phục vụ công tác nghiên cứu chuyên sâu, làm tài liệu tham khảo cho sinh viên chuyên ngành luật Dân sự và chuyên ngành Luật So sánh cũng như phục vụ đối tượng thực hiện chuyên môn có liên quan. 10 7. Kết cấu của luận văn Ngoài Phần mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn bao gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề chung về quyền hưởng dụng theo pháp luật Hoa Kỳ Chương 2: Quy định về quyền hưởng dụng trong pháp luật Hoa Kỳ hiện hành Chương 3: Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam trong việc hoàn thiện pháp luật về quyền hưởng dụng 11 CHƯƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ QUYỀN HƯỞNG DỤNG THEO PHÁP LUẬT HOA KỲ 1.1. Khái niệm quyền hưởng dụng 1.1.1. Sơ lược về quyền hưởng dụng trong hệ thống thông luật Hoa Kỳ Từ thời La Mã cổ đại, phạm trù QHD đã được hình thành và được xem như một quyền năng có giá trị kinh tế, được nhìn nhận như một loại tài sản vô hình. Các nhà làm luật cho rằng QHD là một vật quyền có thời hạn trên tài sản của người khác, cho phép một người không phải là chủ sở hữu tài sản được phép sử dụng tài sản và hưởng hoa lợi, lợi tức sinh ra từ tài sản đó. Khi QHD được xác lập trên một tài sản nào đó thì sẽ đồng nghĩa với việc người chủ sở hữu tài sản phải chuyển giao quyền sử dụng tài sản; quyền hưởng hoa lợi, lợi tức trên tài sản, và chỉ giữ lại quyền định đoạt tài sản cho chính mình. Hoa Kỳ là quốc gia được hình thành trên nền tảng liên minh từ 13 khu vực thuộc địa của Anh ở Bắc Mỹ. Cùng với việc tuyên bố độc lập năm 1776, pháp luật Hoa Kỳ trở thành hệ thống pháp luật độc lập mang màu sắc riêng biệt trên nền tảng Thông luật (Common law). Trong hệ thống pháp luật tại Hoa Kỳ, văn bản quy định về quyền hưởng dụng chỉ được tìm thấy trong BLDS của bang Louisiana, một tiểu bang vẫn duy trì truyền thống Dân luật trong khi 49 tiểu bang còn lại đều đã thừa nhận một hệ thống pháp luật chung nhất là Thông luật, bao gồm những tiểu bang đã từng sử dụng hệ thống dân luật (Civil law) (2) trước đây. Nói cách khác, trong phạm vi 50 tiểu bang ở Hoa Kỳ chỉ duy nhất tiểu bang Louisiana có quy định cụ thể về quyền hưởng dụng “Usufruct” trong BLDS Louisiana. Do đó, trong quá trình xét xử các vụ việc dân sự (2) 15 tiểu bang từng sử dụng hệ thống pháp luật Dân sự (Civil law) là: Illinois, Indiana, Michigan, Ohio, Wisconsin, Alabama, Arizona, Arkansas, California, Florida, Louisiana, Mississippi, Missouri, New Mexico và Texas. 12 liên quan đến quyền mang đặc tính của QHD, các Tòa án Liên bang, Tòa án tối cao tại các tiểu bang thường sử dụng, viện dẫn các khái niệm QHD theo quy định tại BLDS Louisiana. Xem xét vụ việc POPE vs. KINMAN, 54 Cal.3 (1879), No.6542 của Tòa án Tối Cao bang California, Hoa Kỳ với nội dung tóm tắt như sau: “Công trình kênh đào Lytle Creek do Chính phủ thực hiện có dòng chảy qua vùng đất của nguyên đơn, nhưng bị đơn đã chuyển hướng dòng chảy nhằm mục đích sử dụng độc quyền dòng nước này cho khu đất của họ, hành động này đã cản trở việc hưởng lợi ích của nguyên đơn trong việc sử dụng dòng nước. Phán quyết của Tòa án hạt San Diego xác định rằng: quyền của những bị đơn là quyền của chủ sở hữu ven sông, và đã thực hiện quyền trong suốt một khoảng thời gian dài. Đồng thời phán quyết cũng tuyên bố rằng: “nguyên đơn không có quyền, không được hưởng lợi ích đối với dòng chảy, cũng như đối với bất kỳ phần nào của dòng chảy.” Tuy nhiên, Tòa Tối cao bang California đã sửa lại phán quyết của Tòa hạt San Diego dựa vào việc xác định rằng: “người chủ đất ven sông hoàn toàn có quyền hưởng dụng dòng chảy qua vùng đất của anh ta.”(3), từ đó bác bỏ những yêu cầu của bị đơn, cũng như buộc bị đơn không được phép cản trở việc thực hiện quyền và hưởng lợi ích của nguyên đơn bằng hành vi chuyển hướng nhằm sử dụng độc quyền dòng chảy của kênh đào Lytle Creek. Các bị đơn có vùng đất tiếp giáp kênh đào cũng có quyền hưởng dụng dòng chảy nói trên như của nguyên đơn.” Tiểu bang California, Hoa Kỳ không có văn bản quy định về QHD, nhưng QHD là một loại thực quyền pháp lý nói chung, quyền tài sản nói riêng luôn được pháp luật bảo vệ và các Tòa án thừa nhận. Tương tự với bang California, thuật ngữ “usufruct” không được sử dụng thông thường ở các tiểu bang trên đất nước Hoa Kỳ, nhưng thuật ngữ này luôn được các cấp Tòa án viện dẫn và sử dụng đối với các vụ việc có tính (3) POPE vs. KINMAN, 54 Cal.3 (1879), No.6542 – “it is enough to say that under settled principles, both of the civil law and common law, the riparian proprietor has a usufruct in the stream as it passes over his land.” 13 chất của QHD. “Usufruct” - quyền hưởng dụng được ghi nhận một cách cụ thể trong BLDS Louisiana, từ đó làm cơ sở viện dẫn cho Tòa án thực hiện chức năng giải thích pháp luật thông qua việc giải quyết các tranh chấp phát sinh trong xã hội. Khi đề cập đến bản chất chế định tài sản, các nhà lập pháp Hoa Kỳ sớm nhận thức tầm quan trọng của quyền tài sản, xem đó là nền tảng của sự tự do và hưng thịnh. Do vậy, quyền tài sản luôn được Hiến pháp Hoa Kỳ ghi nhận thông qua hệ thống thông luật nói chung, các luật tiểu bang nói riêng… đặc biệt là quyền tài sản này được bảo vệ một cách tuyệt đối. 1.1.2. Khái niệm quyền hưởng dụng theo theo Bộ luật Dân sự Louisiana “Quyền sở hữu là động cơ phát triển của xã hội, chính trị và kinh tế”(4), cho nên quyền sở hữu luôn được xem là vật quyền cốt lõi. Pháp luật các quốc gia theo truyền thống dân luật ghi nhận quyền của chủ sở hữu tài sản bao gồm: quyền sử dụng tài sản (usus), quyền hưởng lợi từ tài sản (fructus), và quyền định đoạt tài sản (abusus). Ba yếu tố cấu thành quyền sở hữu này được hình thành trên nền tảng của pháp luật La Mã. Theo tinh thần của luật La Mã, bên cạnh quyền sở hữu còn có “quyền đối với tài sản của người khác” (jus in re aliena), đây là quyền được trao cho những người không phải là chủ sở hữu tài sản. Các quyền này được gọi là dịch quyền hay còn được gọi là quyền dụng ích (servitutes), các quyền dụng ích này được phân chia thành 2 nhóm: quyền dụng ích đối vật (servitutes praediorum), còn gọi là dịch quyền thuộc vật; và quyền dụng ích đối nhân (servitutes personarum), còn gọi là dịch quyền thuộc người. Theo nguyên lý đó, BLDS Louisiana có sự phân biệt nhóm quyền khác đối với tài sản tại Điều 533 và 534, tạm dịch như sau: (4) Theo Lê Nết – Chương V, Mục III. Quyền đối vật, Luật La Mã - dịch từ nguyên bản giáo trình luật La Mã của Đại học Tổng hợp Warszawa, Ba Lan, Đại học Luật TP Hồ Chí Minh. 14 “Điều 533. Các loại quyền dụng ích - Quyền dụng ích được chia làm hai nhóm: quyền dụng ích thuộc người (personal servitudes) và quyền dụng ích thuộc vật (predial servitudes); Điều 534. Quyền dụng ích thuộc người - Quyền dụng ích thuộc người là một quan hệ liên quan đến tài sản nhằm phục vụ cho lợi ích của một người, bao gồm: quyền hưởng dụng (usufruct), quyền ngụ cư (habitation) và quyền sử dụng (rights of use).”(5) Thomas Jefferson(6) nói rằng “The earth belongs in usufruct to the living” tạm dịch là “trái đất là tài sản mà con người đang hưởng dụng”. Ông cho rằng khi một người nắm giữ một thứ có giá trị sử dụng, người đó sẽ đạt được thứ gì đó giá trị đáng kể nhưng đó chỉ là tạm thời. QHD được nhắc đến như một thuật ngữ chỉ quyền hợp pháp của một người trong việc sử dụng, khai thác và thu về những lợi ích từ tài sản của người khác. Bất kỳ quyền hưởng dụng nào được xác lập thì cũng phải kết thúc tại một thời điểm cụ thể. Điều 535 BLDS Louisiana quy định: “Usufruct is a real right of limited duration on the property of another. The features of the right vary with the nature of the things subject to it as consumables or nonconsumables.” (5) Nguyên gốc: “Art. 533. Kinds of servitudes - There are two kinds of servitudes: personal servitudes and predial servitudes.” “Art. 534. Personal servitude - A personal servitude is a charge on a thing for the benefit of a person. There are three sorts of personal servitudes: usufruct, habitation, and rights of use.” (6) Thomas Jefferson (1743 - 1826) là chính khách, nhà ngoại giao, luật sư, kiến trúc sư, nhà triết học người Mỹ. Ông chính là vị Tổng thống thứ 3 của Hoa Kỳ và là tác giả của Bản Tuyên ngôn độc lập Hoa Kỳ. Qua nhiệm kỳ Tổng Thống của ông Jefferson, lãnh thổ Hoa Kỳ đã tăng gấp hai diện tích nhờ mua lại vùng đất Louisiana và Hoa Kỳ đã ở vị thế trung lập. Ông cũng là người duyệt lại rất nhiều đạo luật, công bố nhiều tu chính án tại Hoa Kỳ.