Tài liệu Nghiên cứu thuật ngữ chỉ bệnh trong tiếng anh và cách chuyển dịch sang tiếng việt

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------------------------------------- NGUYỄN THỊ HOÀI NGHIÊN CỨU THUẬT NGỮ CHỈ BỆNH TRONG TIẾNG ANH VÀ CÁCH CHUYỂN DỊCH SANG TIẾNG VIỆT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC HÀ NỘI - 2018 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------------------------------------- NGUYỄN THỊ HOÀI NGHIÊN CỨU THUẬT NGỮ CHỈ BỆNH TRONG TIẾNG ANH VÀ CÁCH CHUYỂN DỊCH SANG TIẾNG VIỆT CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC SO SÁNH - ĐỐI CHIẾU MÃ SỐ: 62 22 02 41 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. NGUYỄN VĂN CHÍNH HÀ NỘI - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cảm đoan đây là công trình nghiên cứu do cá nhân tôi thực hiện. Các số liệu, kết quả nghiên cứu được nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được tác giả nào công bố. Tác giả luận án NGUYỄN THỊ HOÀI Lời cảm ơn Trước tiên, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS. TS. Nguyễn Văn Chính - người Thầy, nhà khoa học đã trực tiếp hướng dẫn tôi hoàn thành luận án này. Trong suốt quá trình nghiên cứu, Thầy đã tạo mọi điều kiện, trợ giúp và động viên tôi rất nhiều. Sự hiểu biết sâu sắc về khoa học, cũng như kinh nghiệm của Thầy chính là tiền đề giúp tôi đạt được những thành tựu và kinh nghiệm quý báu. Trong quá trình thực hiện đề tài luận án, tôi đã nhận được nhiều sự giúp đỡ, tạo điều kiện của tập thể lãnh đạo, các nhà khoa học, cán bộ, giảng viên, chuyên viên của Khoa Ngôn ngữ học, Khoa Sau Đại học, và các phòng, ban chức năng Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, ĐHQGHN. Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn chân thành về sự giúp đỡ đó. Tôi xin trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ tạo điều kiện của Ban lãnh đạo Học viện Quân y và Ban chủ nhiệm Bộ môn Ngoại ngữ. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô, các anh chị em đồng nghiệp đã và đang đang công tác tại Bộ môn Ngoại ngữ - Học viện Quân y đã luôn tạo điều kiện giúp đỡ, động viên để tôi hoàn thành luận án. Lời sau cùng, xin được bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới những người bạn, người thân trong gia đình và nhất là chồng và hai con, những người đã luôn kịp thời động viên, giúp đỡ, chia sẻ với tôi mọi khó khăn trong cuộc sống, và tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất để tôi hoàn thành tốt luận án. Xin trân trọng cảm ơn tất cả sự giúp đỡ quý báu này. Tác giả luận án NGUYỄN THỊ HOÀI MỤC LỤC Trang Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục..............................................................................................................1 Danh mục các chữ viết tắt.................................................................................6 Danh mục các bảng...........................................................................................7 Danh mục các biểu đồ.......................................................................................7 MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 8 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 8 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu............................................................... 10 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................. 11 4. Phƣơng pháp nghiên cứu............................................................................. 12 5. Ngữ liệu nghiên cứu ................................................................................... 13 6. Đóng góp của luận án .................................................................................. 13 7. Bố cục của luận án ...................................................................................... 14 CHƢƠNG 1 . T NG QU N T NH H NH NGH N CỨU V CƠ S U N .................................................................................. 15 1.1. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU THU T NG THU T NG CHỈ BỆNH TIẾNG ANH VÀ TIẾNG VIỆT ..................................................................... 15 1.1.1. Tình hình nghiên cứu thuật ngữ ......................................................... 15 1.1.1.1. Trên thế giới ................................................................................. 15 1.1.1.2. Ở Việt Nam .................................................................................18 1.1.2. Quá trình hình thành và phát triển thuật ngữ chỉ ệnh ...................... 20 1.1.2.1. Quá trình hình thành và phát triển TNCB tiếng Anh ................... 20 1.1.2.2. Quá trình hình thành và phát triển TNCB tiếng Việt................... 27 1.1.3. Tình hình nghiên cứu thuật ngữ chỉ bệnh .......................................... 29 1 1.1.3.1. Tình hình nghiên cứu thuật ngữ chỉ bệnh Tiếng Anh .................. 29 1.1.3.2. Tình hình nghiên cứu thuật ngữ chỉ bệnh Tiếng Việt .................. 32 1.2. CƠ SỞ LÝ LU N .................................................................................... 34 1.2.1. Thuật ngữ... ........................................................................................ 34 1.2.1.1. Khái niệm thuật ngữ .................................................................... 34 1.2.1.2. Tiêu chuẩn xây dựng thuật ngữ.................................................... 38 1.2.1.3. Cấu tạo thuật ngữ ......................................................................... 42 1.2.1.4. Khái niệm và đặc điểm của thuật ngữ chỉ bệnh ........................... 44 1.2.1.5. Phân biệt thuật ngữ và danh pháp ................................................ 49 1.2.2. Lý luận về dịch thuật và dịch thuật ngữ ............................................. 51 1.2.2.1. Dịch thuật ..................................................................................... 51 1.2.2.2. Dịch thuật ngữ .............................................................................. 52 1.2.2.3. Quan hệ giữa nghiên cứu đối chiếu và chuyển dịch thuật ngữ .... 53 1.2.2.4. Dịch thuật ngữ chỉ bệnh Anh - Việt ............................................. 54 1.3. TIỂU KẾT ................................................................................................ 55 CHƢƠNG 2. CẤU TẠO THU T NGỮ CHỈ BỆNH TIẾNG ANH VÀ CHUYỂN DỊCH TƢƠNG ĐƢƠNG TIẾNG VIỆT ................................... 57 2.1. CẤU TẠO THU T NG CHỈ BỆNH TIẾNG ANH ............................. 57 2.1.1. Thành tố cấu tạo trực tiếp thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh................... 60 2.1.1.1. Thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh là từ ............................................. 65 2.1.1.2. Thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh là ngữ .......................................... 67 2.1.1.3. Thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh là từ viết tắt ................................. 69 2.1.2. Các kiểu và mô hình cấu tạo thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh .............. 70 2.1.2.1. Các kiểu cấu tạo từ trong thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh ............. 70 2.1.2.2. Mô hình cấu tạo thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh............................73 2.2. CẤU TẠO THU T NG CHỈ BỆNH TIẾNG VIỆT ............................ 78 2.2.1. Thành tố cấu tạo thuật ngữ chỉ bệnh trong tiếng Việt........................ 78 2 2.2.2. Các kiểu và mô hình cấu tạo thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Việt .............. 82 2.2.2.1. Các kiểu cấu tạo thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Việt ........................... 82 2.2.2.2. Mô hình cấu tạo thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Việt............................ 83 2.3. SO SÁNH CẤU TẠO THU T NG CHỈ BỆNH TIẾNG ANH VÀ TIẾNG VIỆT ................................................................................................... 90 2.3.1. Những điểm giống nhau ..................................................................... 91 2.3.2. Những điểm khác nhau ...................................................................... 92 2.4. TIỂU KẾT ................................................................................................ 95 CHƢƠNG 3. ĐẶC ĐIỂM ĐỊNH DANH CỦA THU T NGỮ CHỈ BỆNH TIẾNG ANH VÀ CHUYỂN DỊCH TƢƠNG ĐƢƠNG TIẾNG VIỆT .... 97 3.1. KHÁI NIỆM CHUNG VỀ ĐỊNH DANH TRONG NGÔN NG THU T NG VÀ ................................................................................................. 97 3.1.1. Lý thuyết định danh ........................................................................... 97 3.1.2. Phân loại thuật ngữ chỉ bệnh .............................................................. 98 3.2. CÁCH PHÂN LOẠI TRONG ĐỊNH NH THU T NG CHỈ ỆNH ........... 99 3.2.1. Phân loại thuật ngữ chỉ bệnh dựa trên các đặc trƣng của bệnh .........99 3.2.1.1. Theo trạng thái bệnh .................................................................. 101 3.2.1.2. Theo đặc điểm màu sắc .............................................................. 104 3.2.1.3. Theo đặc điểm về số lƣợng ........................................................ 105 3.2.1.4. Theo đặc điểm về thời gian ........................................................ 105 3.1.2.5. Theo đặc điểm về vị trí .............................................................. 106 3.2.2. Phân loại thuật ngữ chỉ bệnh dựa trên các bộ phận cơ thể ngƣời .... 108 3.2.2.1. Thành tố liên quan đến các bộ phận thuộc về đầu. .................... 110 3.2.2.2. Thành tố liên quan đến bộ phận thuộc phần nửa thân trên ........110 3.2.2.3. Thành tố liên quan đến khoang bụng và hệ tiêu hóa ................. 111 3.2.2.4. Thành tố liên quan đến các bộ phận thuộc chi ........................... 111 3.2.2.5. Thành tố liên quan đến da, móng, lông tóc ................................ 112 3 3.2.2.6. Thành tố liên quan đến phổi và hệ hô hấp ................................. 113 3.2.2.7. Thành tố liên quan đến xƣơng sụn, khớp. ................................. 113 3.2.2.8. Thành tố liên quan đến tim, mạch, máu và hệ tuần hoàn. ......... 114 3.2.2.9. Thành tố liên quan đến thận và hệ tiết niệu ............................... 115 3.2.2.10. Thành tố liên quan đến hệ sinh dục, phụ khoa......................... 115 3.2.2.11. Thành tố liên quan đến cơ quan nội tiết ................................... 116 3.2.2.12. Thành tố liên quan đến mắt ...................................................... 116 3.2.2.13. Thành tố liên quan đến tai - mũi - họng ................................... 117 3.2.2.14. Thành tố liên quan đến tâm lý.................................................. 117 3.2.2.15. Thành tố liên quan đến hệ thần kinh ........................................ 118 3.2.2.16. Thành tố liên quan đến các giác quan ...................................... 118 3.2.2.17. Thành tố liên quan đến cơ ........................................................ 118 3.2.2.18. Thành tố liên quan đến huyết học ............................................ 119 3.3. TIỂU KẾT...........................................................................................122 CHƢƠNG 4. ĐÁNH GIÁ CHUYỂN DỊCH THU T NGỮ CHỈ BỆNH ANH - VIỆT.............................................................................................. 124 4.1. KHÁI NIỆM ĐƢỜNG HƢỚNG VÀ PHƢƠNG PHÁP ỊCH ........... 124 4.1.1. Khái niệm ......................................................................................... 124 4.1.2. Đƣờng hƣớng và phƣơng pháp dịch ................................................ 125 4.2. TƢƠNG ĐƢƠNG TRONG LÝ LU N DỊCH THU T ....................... 126 4.3. THỰC TIỄN DỊCH THU T NG CHỈ BỆNH ANH - VIỆT ............. 127 4.3.1. Đặc điểm từ vựng của thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh và tiếng Việt .............129 4.3.2. Tƣơng đƣơng cấu tạo trong dịch thuật ngữ chỉ bệnh Anh - Việt .................130 4.3.2.1. Thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh và chuyển dịch tƣơng đƣơng tiếng Việt ........130 4.3.2.2.Thuật ngữ chỉ bệnh viết tắt tiếng Anh và chuyển dịch tƣơng tƣơng tiếng Việt..131 4.4. TƢƠNG ĐƢƠNG TRONG CHUYỂN DỊCH THU T NG CHỈ BỆNH ANH - VIỆT .................................................................................................. 132 4 4.4.1. Tƣơng đƣơng 1:1 .............................................................................. 133 4.4.2. Tƣơng đƣơng 1:2 .............................................................................. 133 4.3.3. Tƣơng đƣơng 1:3 .............................................................................. 133 4.4.4. Tƣơng đƣơng 1:4 .............................................................................. 134 4.5. TIÊU CHUẨN ĐỂ CHUẨN HÓA TRONG DỊCH THU T NG CHỈ BỆNH ANH - VIỆT ...................................................................................... 135 4.5.1. Khái niệm về chuẩn và chuẩn hóa trong chuyển dịch thuật ngữ ..... 135 4.5.2. Lý thuyết điển mẫu và việc chuẩn hóa hệ thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Việt..................138 4.5.3. Một số vấn đề trong quá trình chuyển dịch thuật ngữ chỉ bệnh Anh - Việt..............139 4.5.4. Một số đề xuất hƣớng tới việc chuẩn hóa hệ thống thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Việt....... ..141 4.6. TIỂU KẾT ........................................................................................... 145 KẾT LU N .................................................................................................. 147 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG Ố LIÊN QU N ĐẾN LU N ÁN ..................................................................................................... 150 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 151 PHỤ LỤC 1: Căn tố tham gia cấu tạo thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh………-1PHỤ LỤC 2: Tiền tố tham gia cấu tạo thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh………-7PHỤ LỤC 3: Hậu tố tham gia cấu tạo thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh………-9PHỤ LỤC 4: Thuật ngữ chỉ bệnh viết tắt trong tiếng Anh và tƣơng đƣơg trong tiếng Việt ........................................................................….…....................-11PHỤ LỤC 5: Danh mục ngữ liệu khảo sát (thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh và tƣơng đƣơng trong tiếng Việt)…………………………………………......-17- 5 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TRONG LU N ÁN TN: Thuật ngữ TNCB: Thuật ngữ chỉ bệnh TT: Thành tố TA: Tiếng Anh TV: Tiếng Việt 6 DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1. Thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh là từ................................................66 Bảng 2.2. Thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh là ngữ ............................................. 68 Bảng 2.3. Các kiểu cấu tạo từ trong thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh ................ 73 Bảng 2.4. Các mô hình cấu tạo thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh là từ ............... 76 Bảng 2.5. Các mô hình cấu tạo thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh là ngữ ............ 78 Bảng 2.6. Cấu tạo thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Việt là ngữ ................................. 82 Bảng 2.7. Mô hình cấu tạo thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Việt...............................89 Bảng 3.1. Thành tố cấu tạo thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh dựa theo đặc trƣng của bệnh.......... .100 Bảng 3.2. Thành tố cấu tạo thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh dựa trên các bộ phận cơ thể ngƣời ..109 Bảng 3.3. Ví dụ về thuật ngữ chỉ bệnh liên quan đến thận ........................... 121 Bảng 3.4. Ví dụ về thuật ngữ chỉ bệnh liên quan đến huyết học .................. 122 Bảng 4.1. Các kiểu tƣơng đƣơng cấu tạo thuật ngữ chỉ bệnh Anh - Việt.....131 Bảng 4.2. Các kiểu tƣơng đƣơng trong dịch thuật ngữ chỉ bệnh Anh - Việt................135 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ iểu đồ 2.1. Cấu tạo thuật ngữ chỉ ệnh tiếng Anh và tiếng Việt...................90 iểu đồ 2.2. Cấu tạo thuật ngữ chỉ ệnh là từ trong tiếng Anh và tiếng Việt .............. .90 iểu đồ 2.3. Cấu tạo thuật ngữ chỉ ệnh là ngữ trong tiếng Anh và tiếng Việt ................91 7 M ĐẦU 1. ý do chọn đề tài Trong xu thế hội nhập và phát triển, Việt Nam đã và đang từng ƣớc khẳng định vị thế của mình trên trƣờng quốc tế thông qua các mối quan hệ về kinh tế, xã hội, văn hóa giáo dục, y tế… Trong đó y tế là một trong những ngành mũi nhọn đã và đang đƣợc Đảng và Nhà nƣớc quan tâm nhằm phát triển để tiếp cận với nền y học hiện đại trên thế giới. Hàng năm nhiều cán bộ y tế của Việt Nam đƣợc cử ra nƣớc ngoài học tập, nghiên cứu để nâng cao trình độ chuyên môn và lĩnh hội những thành tựu y học hiện đại. Đồng thời các tài liệu chuyên môn y học bằng tiếng nƣớc ngoài, chủ yếu là tiếng Anh cũng đƣợc các cơ quan nghiên cứu các cơ sở đào tạo y dƣợc khoa trong nƣớc nhập về. Chính nhu cầu trao đổi học thuật, chuyên môn là một trong những động lực cơ ản khiến giới khoa học, trí thức, giảng viên, học viên ngành y quan tâm tới tiếng Anh nói chung và tiếng Anh trong y học nói riêng. Y học nói chung và bệnh học nói riêng là một trong những ngành hình thành và phát triển sớm, ngôn ngữ y học có bề dày lịch sử phát triển khá lâu đời. Thuật ngữ y học nói chung và thuật ngữ chỉ bệnh nói riêng rất phong phú đa dạng, có nhiều điểm đồng nhất, nhƣng cũng rất nhiều sự khác biệt giữa các ngôn ngữ. Nhờ những thành tựu đã đạt đƣơc y học Việt Nam ngày càng có uy tín trên thế giới. Vì vậy, việc quốc tế hóa trong trao đổi, hợp tác và đào tạo chuyên ngành y ngày càng đƣợc mở rộng và tăng cƣờng, nên nhu cầu học tập nghiên cứu tiếng Anh trong giới chuyên môn y học ngày càng cao. Làm chủ đƣợc vốn từ ngữ tiếng Anh y học trong giao tiếp trao đổi và cập nhật thông tin khoa học là công việc nhiều khó khăn đối với các nhà nghiên cứu trong ngành y ở Việt Nam. Việc tìm kiếm những biểu thức ngôn 8 ngữ tƣơng đƣơng trong tiếng Việt để chuyển dịch các đơn vị từ vựng chuyên ngành cũng đang đặt ra nhiều vấn đề và chƣa có sự thống nhất trong giới nghiên cứu và thực hành y học. Chẳng hạn ngƣời dùng tiếng Anh, ở một trình độ nào đó có thể biết và sử dụng trong giao tiếp thông thƣờng tất cả các từ trong trƣờng nghĩa chỉ bộ phận trên cơ thể ngƣời nhƣng các từ ngữ bệnh học liên quan đến các bộ phận đó lại hoàn toàn khác về cấu trúc cũng nhƣ nguồn gốc (từ tiếng Hy Lạp hoặc Latin), ví dụ nhƣ từ “muscle” mọi ngƣời học tiếng Anh đều biết nghĩa trong tiếng việt là “cơ ắp thịt” nhƣng các ệnh liên quan đến cơ lại xuất phát từ gốc từ là “myo” (myopathy: ệnh về cơ myoma: u cơ myosarcoma: u cơ ác tính myositis: viêm cơ …). Khi chuyển dịch tƣơng đƣơng sang tiếng Việt ngƣời nghiên cứu cũng gặp phải không ít vấn đề khi tiếng Việt đồng thời tồn tại nhiều hơn một các biểu thức ngôn ngữ có thể sử dụng để chỉ cùng một tên bệnh trong tiếng Anh, ví dụ bệnh “hypertension” trong tiếng Việt có các tên gọi nhƣ tăng huyết áp, cao huyết áp, tăng xông…; “osteosarcoma” trong các tài liệu tiếng Việt vừa gọi là u xương ác tính và sarcoma xương… Từ nào là tên gọi chuẩn? Bệnh “Eczema” “Parkinson” “ lzheimer” không đƣợc dịch sang tiếng Việt mà chỉ phiên theo cách viết tiếng Việt. Rõ ràng, việc tìm ra một cơ chế chuyển dịch hữu hiệu cũng nhƣ việc thống nhất các tên gọi chỉ một loại bệnh sao cho vừa có sự thống nhất trong giới chuyên môn lại vừa mang tính phổ dụng trong cộng đồng là một trong những việc cần thiết của khoa học y học nói riêng, của mọi ngành khoa học công nghệ nói chung. o điều kiện kinh tế, xã hội và khoa học ngày càng phát triển, do hoàn cảnh môi trƣờng hiện nay có rất nhiều bệnh mới phát sinh, vấn đề nghiên cứu chữa bệnh cứu ngƣời, nâng cao sức khỏe con ngƣời trở thành một nhu cầu cấp thiết. Các loại bệnh đƣợc phát hiện ngày càng nhiều trƣớc đây có một số 9 bệnh ngƣời ta không biết, giờ đây nhờ có giao lƣu quốc tế và sự phát triển tri thức khoa học ngƣời ta biết nhiều hơn về số lƣợng các loại bệnh tƣơng ứng với mỗi bệnh là một thuật ngữ quốc tế, thuật ngữ định danh có tính quốc tế mà trƣớc hết bằng tiếng Anh. o vậy chúng tôi thấy cần thiết phải nghiên cứu về thuật ngữ y học nói chung và thuật ngữ chỉ ệnh riêng nhằm làm r thêm một số đặc điểm riêng iệt của nhóm thuật ngữ này. Y học hiện đại ngày càng phát triển ệnh và các phác đồ điều trị bệnh đƣợc cập nhật trao đổi giữa các nhà khoa học diễn ra hàng ngày trên toàn cầu. Vấn đề khảo sát chuyển dịch và tạo các thuật ngữ chỉ tên ệnh sang tiếng Việt chƣa có những tiêu chuẩn thống nhất. Vì vậy rất cần xây dựng và đƣa ra các tên gọi bệnh theo một hệ thống thống nhất trong tiếng Việt đó chính là hệ thống thuật ngữ chỉ bệnh. Ngƣời nghiên cứu mong muốn xây dựng cuốn từ điển thuật ngữ chỉ bệnh Anh - Việt, nên cần nghiên cứu về cơ sở lý luận và những đặc điểm riêng biệt của nhóm thuật ngữ này. Vì vậy, chúng tôi chọn “Nghiên cứu thuật ngữ chỉ bệnh trong tiếng Anh và cách chuyển dịch sang tiếng Việt” làm đề tài nghiên cứu cho luận án tiến sĩ. Thực hiện đề tài này, mục tiêu trƣớc mắt là nghiên cứu một cách có hệ thống thuật ngữ chỉ bệnh trong tiếng Anh trên phƣơng diện cấu tạo và ngữ nghĩa nhằm tìm ra các cách chuyển dịch tƣơng tƣơng trong tiếng Việt hƣớng tới cho ngƣời học và dạy tiếng Anh trong y học tiếp cận dễ dàng hơn trong quá trình học tập, giảng dạy và nghiên cứu tài liệu chuyên ngành y, có cái nhìn khái quát về nguồn gốc cấu tạo thuật ngữ chỉ bệnh trong tiếng Anh và tiếng Việt, từ đó có thể chuẩn hóa cách gọi tên bệnh trong tiếng Việt, dùng từ ngữ chính xác hơn trong quá trình dịch thuật, nghiên cứu tài liệu y học. 10 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của luận án là các thuật ngữ chỉ bệnh trong tiếng Anh và tiếng Việt và các phƣơng thức chuyển dịch nhóm thuật ngữ này từ tiếng nh sang tiếng Việt. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của luận án là các thuật ngữ chỉ ệnh cụ thể là các thuật ngữ đƣợc tập hợp từ các từ điển y học Anh - Việt có đối chiếu và so sánh với các từ điển giải thích tiếng Anh và tiếng Việt, nhằm nghiên cứu các phƣơng thức chuyển dịch nhóm thuật ngữ này từ tiếng nh sang tiếng Việt của các nhà chuyên môn từ đó xác định những đặc điểm trong dịch thuật cũng nhƣ phân tích đánh giá những vấn đề trong dịch thuật ngữ chỉ bệnh Anh - Việt hiện nay. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu Mục đích chính của luận án là nghiên cứu hệ thống thuật ngữ chỉ bệnh trong tiếng Anh nhằm xác định đặc điểm cấu tạo và định danh của ộ phận thuật ngữ này đồng thời tìm ra các đơn vị tƣơng đƣơng trong tiếng Việt hƣớng tới việc tìm hiểu cách chuyển dịch thuật ngữ chỉ ệnh từ tiếng nh sang tiếng Việt. Trên cơ sở đó luận án sẽ đề xuất một số giải pháp chuyển dịch, xây dựng và chuẩn hóa thuật ngữ chỉ bệnh trong tiếng Việt thỏa mãn với tiêu chuẩn và yêu cầu của thuật ngữ nhằm nâng cao chất lƣợng trong quá trình giảng dạy, nghiên cứu, học tập và lĩnh hội kiến thức ằng tiếng nh trong lĩnh vực y học. Nhiệm vụ nghiên cứu Nhằm đạt đƣợc mục đích đề ra luận án sẽ hƣớng đến giải quyết những nhiệm vụ sau: 11 - Khái quát tình hình nghiên cứu về thuật ngữ thuật ngữ y học nói chung và thuật ngữ chỉ bệnh nói riêng trên thế giới và ở Việt Nam đồng thời xác định cơ sở lý luận về thuật ngữ, thuật ngữ chỉ bệnh và các vấn đề về đối chiếu chuyển dịch thuật ngữ từ đó xây dựng khung l thuyết cho luận án. - Khảo sát hệ thống thuật ngữ chỉ bệnh trong tiếng Anh, từ đó tìm ra các đặc điểm mô hình cấu tạo và các đơn vị tƣơng đƣơng trong tiếng Việt. - Tiến hành miêu tả đặc điểm định danh của ộ phận thuật ngữ này trên phạm vi bệnh có tính chất phổ biến và hiện hành trên thế giới hiện nay. - Nghiên cứu các vấn đề về chuyển dịch thuật ngữ chỉ bệnh Anh - Việt, đồng thời đƣa ra một số đề xuất cụ thể liên quan đến dịch thuật ngữ và chuẩn hóa các thuật ngữ chỉ bệnh trong tiếng Việt. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Để nghiên cứu đề tài, luận án sử dụng các phƣơng pháp và thủ pháp nghiên cứu chủ yếu sau đây: - Phƣơng pháp phân tích thành tố cấu tạo trực tiếp nhằm tìm ra các mô hình cấu trúc của thuật ngữ chỉ bệnh trong tiếng Anh và tiếng Việt. - Phƣơng pháp mô tả và so sánh đối chiếu nhằm nghiên cứu các điểm tƣơng đồng và khác biệt giữa thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh và tiếng Việt về mặt cấu tạo và định danh. - Phƣơng pháp phân tích ngữ nghĩa để xác định đặc điểm định danh của thuật ngữ chỉ bệnh trong tiếng Anh và tìm ra cách chuyển dịch tƣơng đƣơng tiếng Việt. - Phƣơng pháp đối dịch dùng để nghiên cứu những vấn đề chuyển dịch thuật ngữ đồng thời tìm hiểu các phƣơng thức chuyển dịch biểu thức ngôn ngữ chỉ bệnh từ tiếng Anh sang tiếng Việt. 12 - Ngoài ra luận án sẽ sử dụng một số thủ pháp nghiên cứu thƣờng dùng khác nhƣ: thủ pháp thống kê, phân loại định lƣợng trong quan hệ phân tích định tính, thủ pháp mô hình hóa và lập bảng biểu sơ đồ để biểu diễn kết quả nghiên cứu. 5. Ngữ liệu nghiên cứu Để thực hiện nghiên cứu đề tài “Nghiên cứu thuật ngữ chỉ bệnh trong tiếng Anh và cách chuyển dịch sang tiếng Việt” luận án dựa vào ngữ liệu trong cuốn từ điển “Y học Anh - Pháp - Nga - Latin - Nhật - Việt” (NXB khoa học và kĩ thuật, 2001) đồng thời có so sánh, tham khảo với ngữ liệu trong những cuốn từ điển y học Anh - Việt, từ điển y học Oxford, trong bảng phân loại quốc tế bệnh tật Việt - nh trong một số tài liệu tiếng nh chuyên ngành y. Luận án đã tập hợp đƣợc 1949 thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh và phần đối dịch tiếng Việt (phụ lục 5). 6. Đóng góp của luận án Về mặt khoa học: Luận án là ƣớc khởi đầu nghiên cứu một cách tƣơng đối toàn diện và có hệ thống các thuật ngữ chỉ bệnh trong tiếng Anh và tƣơng đƣơng chuyển dịch sang Việt. Bên cạnh đó luận án sẽ hƣớng tới việc đề xuất một số cách thức, giải pháp chuyển dịch thuật ngữ chỉ bệnh từ tiếng Anh sang tiếng Việt sao cho phù hợp, chính xác, vừa có tính hệ thống vừa tính quốc tế, nhằm xây dựng và góp phần chuẩn hóa bộ phận thuật ngữ chỉ bệnh trong tiếng Việt. Về thực tiễn: Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ góp phần phục vụ cho công tác xử l iên dịch các tài liệu y học tiếng Anh, biên soạn và chỉnh lý tài liệu giảng dạy và nghiên cứu tiếng Anh trong y học cũng nhƣ việc thống nhất cách chuyển dịch ộ phận thuật ngữ này từ tiếng 13 nh sang tiếng Việt. Từ đó góp phần nâng cao hiệu quả chất lƣợng dạy và học tiếng Anh trong y khoa tại các cơ sở giáo dục trong nƣớc. Đặc biệt là, dựa vào kết quả nghiên cứu của luận án, chúng tôi có thể xây dựng cuốn từ điển thuật ngữ chỉ bệnh Anh Việt. 7. Bố cục của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, luận án bao gồm 4 chƣơng: Chƣơng 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở l luận. Chƣơng 2: Cấu tạo thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh và chuyển dịch tƣơng đƣơng tiếng Việt. Chƣơng 3: Đặc điểm định danh của thuật ngữ chỉ bệnh tiếng Anh và chuyển dịch tƣơng đƣơng tiếng Việt. Chƣơng 4: Đánh giá chuyển dịch thuật ngữ chỉ bệnh Anh - Việt. 14 CHƢƠNG 1 T NG QU N T NH H NH NGH N CỨU V CƠ S U N 1.1. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU THU T NG THU T NG CHỈ ỆNH TIẾNG NH VÀ TIẾNG VIỆT 1.1.1. Tình hình nghiên cứu thuật ngữ 1.1.1.1. Trên thế giới Xu thế toàn cầu hóa và sự phát triển nhanh chóng của khoa học công nghệ cũng nhƣ các ngành nghề lƣợng thông tin cần trao đổi giữa các quốc gia trên thế giới ngày càng nhiều giữa các ngành nghề đòi hỏi cần có một hệ thống thuật ngữ chuẩn cho mỗi ngành nghề. Vì vậy, các nhà ngôn ngữ học đã quan tâm tới vấn đề này từ rất sớm. Vào thế kỷ 18 và 19, giới khoa học đã luôn quan tâm nghiên cứu thuật ngữ. Tuy nhiên, họ chủ yếu chỉ tìm cách phát triển thêm các thuật ngữ mới. Họ chỉ quan tâm đến sự đa dạng của hình thức và mối quan hệ giữa hình thức với khái niệm, mà bỏ qua bản chất của khái niệm cũng nhƣ cơ sở để tạo ra các thuật ngữ mới [Dagmar Sageder 2010]. Đến thế kỷ 20, sự tiến bộ và phát triển nhanh chóng của khoa học và công nghệ không chỉ đặt ra yêu cầu đối với việc đặt tên các khái niệm mới mà còn phải thống nhất về các thuật ngữ đã đƣợc sử dụng. Kết quả là công tác nghiên cứu thuật ngữ đã ắt đầu đƣợc tổ chức ở một số lĩnh vực chuyên môn nhất định. Trong nửa đầu của thế kỷ 20, các nhà ngôn ngữ học và khoa học xã hội không phải chƣa dành sự quan tâm đặc biệt cho thuật ngữ. Thuật ngữ học bắt đầu đƣợc hình thành vào những năm 1930. Công trình của Eugen Wüster, nhà ngôn ngữ học ngƣời Áo đƣợc coi là cha đẻ của thuật ngữ học, có vai trò hết 15 sức quan trọng đối với sự phát triển của thuật ngữ học hiện đại. Trong luận án tiến sĩ của mình vào năm 1930 ông đã trình ày luận cứ cho việc hệ thống hóa phƣơng pháp tiếp cận thuật ngữ, thiết lập một số nguyên tắc nghiên cứu và vạch ra những điểm chính của phƣơng pháp xử lý dữ liệu thuật ngữ. Theo Wüster có bốn học giả có thể đƣợc coi là cha đẻ của lý thuyết thuật ngữ: " lfred Schlomann ngƣời Đức ngƣời đầu tiên xem xét bản chất hệ thống các thuật ngữ đặc biệt; nhà ngôn ngữ học ngƣời Thụy Sĩ Ferdinand de Saussure ngƣời đầu tiên đề cập đến bản chất hệ thống của ngôn ngữ; E. resen ngƣời Nga ngƣời đầu tiên nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tiêu chuẩn hóa thuật ngữ; và J. E. Holmstrom, học giả ngƣời Anh tại UNESCO, ngƣời có công phổ biến các thuật ngữ trên quy mô quốc tế" [dẫn theo Cabré, 1992]. Công trình của Eugen Wüster đƣợc coi là cơ sở đầu tiên của khoa học thuật ngữ. a trƣờng phái thuật ngữ cổ điển Áo (Viên), Liên Xô và Cộng hòa Séc (Praha) đều xuất phát từ công trình này. Công trình của Wüster cũng là cơ sở của lý thuyết chung về thuật ngữ và sau này đƣợc những ngƣời kế nhiệm ông phát triển và nâng lên một tầm cao mới. Nửa sau thế kỷ 20, những tiến bộ và sự phát triển nhanh chóng của khoa học kĩ thuật đòi hỏi cần phải đặt tên cho các đối tƣợng và khái niệm liên quan đến các lĩnh vực mới và phát triển cao của hoạt động con ngƣời. Quá trình đặt tên là cần thiết và tất yếu. Nhƣ lain Rey đã phát iểu: "Thế kỷ 20 đã cho thuật ngữ một định hƣớng khoa học đồng thời đã coi thuật ngữ là một hoạt động xã hội quan trọng"[dẫn theo Cabré, 1992]. Sự phát triển công nghệ trong nửa sau của thế kỷ 20 đã mang đến những đổi mới quan trọng nhất trong lĩnh vực thuật ngữ. Cũng trong giai đoạn này ngân hàng dữ liệu đầu tiên xuất hiện và các phƣơng pháp tiếp cận an đầu đã đƣợc thực hiện để chuẩn hoá thuật ngữ trong ngôn ngữ. 16