Tài liệu Nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN MẬU TUẤN NẠN NHÂN CỦA TÌNH HÌNH TỘI PHẠM XÂM PHẠM NHÂN THÂN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH QUẢNG TRỊ LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, năm 2018 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN MẬU TUẤN NẠN NHÂN CỦA TÌNH HÌNH TỘI PHẠM XÂM PHẠM NHÂN THÂN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH QUẢNG TRỊ Chuyên ngành : Tội phạm học và phòng ngừa tội phạm Mã số : 838.01.05 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: GS. TS. NGUYỄN NGỌC ANH HÀ NỘI, năm 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn thạc sĩ:“Nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị” là hoàn toàn trung thực và không trùng lặp với các đề tài khác trong cùng lĩnh vực. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này. Tác giả luận văn Nguyễn Mậu Tuấn MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NẠN NHÂN CỦA TÌNH HÌNH TỘI PHẠM XÂM PHẠM NHÂN THÂN ......................................... 7 1.1. Nạn nhân của tội phạm dưới góc độ tội phạm học .................................... 7 1.2. Nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân........................... 16 1.3. Vai trò của nạn nhân của tội phạm trong cơ chế hình thành hành vi phạm tội xâm phạm nhân thân .................................................................................. 22 1.4. Nguyên nhân trở thành nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân .................................................................................................................. 29 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG TÌNH HÌNH TỘI PHẠM XÂM PHẠM NHÂN THÂN VÀ NẠN NHÂN CỦA TỘI PHẠM NÀY TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH QUẢNG TRỊ....................................................................................... 37 2.1. Thực trạng tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị ........................................................................................................ 37 2.2. Thực trạng nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị .......................................................................................... 48 2.3. Nguyên nhân trở thành nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị ..................................................................... 54 CHƯƠNG 3. PHÒNG NGỪA NGUY CƠ TRỞ THÀNH NẠN NHÂN CỦA TÌNH HÌNH TỘI PHẠM XÂM PHẠM NHÂN THÂN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH QUẢNG TRỊ ............................................................................. 66 3.1. Dự báo tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân và nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị ................... 66 3.2. Giải pháp phòng ngừa nguy cơ trở thành nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân ....................................................................................... 69 KẾT LUẬN .................................................................................................... 78 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU Số hiệu Tên bảng bảng 2.1 Thống kê về số vụ phạm tội xâm phạm nhân thân và số bị cáo trên địa bàn tỉnh Quảng Trị từ năm 2013 - 2017 2.2 Tỷ lệ tội phạm xâm phạm nhân thân thực hiện trong tình hình tội phạm trên địa bàn tỉnh Quảng Trị từ năm 2013 - 2017 2.3 Các vụ án xâm phạm nhân thân đã đưa ra xét xử sơ thẩm trên địa bàn tỉnh Quảng Trị từ năm 2013 - 2017 2.4 Mức độ phạm tội đối với các tội danh thuộc nhóm các tội xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị giai đoạn từ năm 2013 - 2017 2.5 Diễn biến của các tội xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị giai đoạn từ năm 2013 - 2017 trong so sánh định gốc 2.6 Diễn biến của các tội xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị giai đoạn từ năm 2013 - 2017 trong so sánh liên kế 2.7 Cơ cấu xét theo hình phạt ở cấp sơ thẩm áp dụng đối với các tội xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị 2.8 Cơ cấu của các tội xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị giai đoạn từ năm 2013 - 2017 xét theo giới tính của người phạm tội 2.9 Cơ cấu của các tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị giai đoạn từ năm 2013 - 2017 xét theo độ tuổi của người phạm tội 2.10 Cơ cấu của các tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị giai đoạn từ năm 2013 - 2017 xét theo trình độ học vấn của người phạm tội Số hiệu Tên bảng bảng 2.11 Mối quan hệ giữa người phạm tội và nạn nhân trong 100 vụ án xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị trong giai đoạn từ năm 2013 - 2017 2.12 Giới tính của nạn nhân trong 100 vụ án xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị trong giai đoạn từ năm 2013 - 2017 2.13 Độ tuổi của nạn nhân trong 100 vụ án xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị trong giai đoạn từ năm 2013 - 2017 Số hiệu biểu đồ 2.1 Tên biểu đồ So sánh tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị từ năm 2013 - 2017 2.2 Cơ cấu theo hình phạt trong 100 vụ án phạm tội xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị từ năm 2013 - 2017 2.3 Cơ cấu nạn nhân trong 100 vụ phạm tội xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị từ năm 2013 - 2017 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hiện nay cùng với sự phát triển kinh tế và xã hội thì tình hình tội phạm ở nước ta cũng có những diễn biến phức tạp. Số lượng vụ phạm tội ngày càng gia tăng, hậu quả gây ra cho xã hội ngày càng nghiêm trọng. Thực tế cho thấy, tính chất của tội phạm và hậu quả của tội phạm ngày càng nặng nề mà nguyên nhân có từ nhiều phía, trong đó không loại trừ những nguyên nhân từ phía nạn nhân của tội phạm. Một cơ chế thực hiện hành vi phạm tội đầy đủ và toàn diện (đối với các tội phạm có nạn nhân) là sự tác động qua lại giữa người thực hiện hành vi phạm tội và nạn nhân của tội phạm. Hành vi phạm tội gây thiệt hại về tính mạng, sức khoẻ, tinh thần, tài sản hoặc các quyền và lợi ích hợp pháp khác của nạn nhân. Ngược lại, nạn nhân trong nhiều trường hợp cũng có ảnh hưởng quyết định tới việc hình thành ý định phạm tội cũng như việc thực hiện tội phạm của người phạm tội. Nạn nhân có thể làm hạn chế hoặc triệt tiêu ý định phạm tội. Ngược lại, hành vi của nạn nhân trong nhiều trường hợp có thể củng cố thêm ý định phạm tội cũng như thúc đẩy chủ thể thực hiện hành vi phạm tội đến cùng. Nạn nhân có thể hạn chế đến mức thấp nhất thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra nhưng cũng có thể làm tăng mức độ xâm hại cũng như mức độ nghiêm trọng của hậu quả của hành vi phạm tội. Mặt khác là người liên quan trực tiếp đến hành vi phạm tội, nạn nhân là mắt xích quan trọng giúp cho quá trình điều tra, truy tố, xét xử người phạm tội nhanh chóng, thuận lợi, chính xác. Trong những năm gần đây, trên địa bàn tỉnh Quảng Trị tình hình tội phạm diễn ra khá nghiêm trọng và ngày càng phức tạp. Nhất là tình hình các tội xâm phạm nhân thân. Trong các vụ phạm tội này ngày càng có nhiều nạn nhân hơn, cũng như đối tượng trở thành nạn nhân trong các vụ phạm tội 1 ngày càng mở rộng. Gây ra ảnh hưởng rất lớn đến trật tự an toàn xã hội trên địa bàn tỉnh. Mặc dù đã áp dụng nhiều giải pháp phòng ngừa, hạn chế tuy nhiên tình hình tội phạm trên địa bàn tỉnh Quảng Trị nói chung, tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân nói riêng và nạn nhân của tình hình tội phạm này vẫn chưa có dấu hiệu cải thiện. Nguyên nhân của vấn đề này xuất phát từ việc chưa có nghiên cứu, đánh giá đúng về tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị và vấn đề nạn nhân của tội phạm, vai trò của nạn nhân trong cơ chế hình thành hành vi phạm tội để đưa ra các giải pháp phù hợp. Chính vì vậy, việc làm rõ và sâu sắc về vấn đề nạn nhân của tội phạm có ý nghĩa rất quan trọng cả trong lý luận cũng như trong thực tiễn để xây dựng các biện pháp, chính sách phòng ngừa và đấu tranh chống tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị, là một trong những vấn đề hết sức cần thiết. Bởi các lý do nêu trên, tác giả lựa chọn đề tài “Nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị” làm luận văn thạc sĩ. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Vấn đề nạn nhân của tội phạm là một trong những vấn đề quan trọng, phong phú và phức tạp của tội phạm học nên từ trước đến nay đã được một số nhà luật học, tội phạm học quan tâm nghiên cứu; nhờ đó, có một số bài viết, công trình nghiên cứu về vấn đề nạn nhân của tội phạm, có thể kể đến đó là: - Nạn nhân của tội phạm của tác giả Trần Hữu Tráng, Nhà xuất bản giáo dục Việt Nam, năm 2011; - Nạn nhân học trong tội phạm học Việt Nam - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn, Luận văn thạc sĩ luật học của tác giả Trần Hữu Tráng, Trường Đại học Luật Hà Nội, năm 2000; 2 - Nạn nhân học trong luật hình sự, luận án tiến sỹ của tác giả Nguyễn Văn Phong bảo vệ tại khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội; - Cơ chế pháp lý bảo vệ quyền và lợi ích của nạn nhân của tội phạm, đề tài nghiên cứu cấp trường của tác giả Trần Hữu Tráng; - Nạn nhân của các tội xâm phạm sức khoẻ, tính mạng, danh dự, nhân phẩm của con người trên địa bàn tỉnh Quảng Bình, Luận văn thạc sĩ luật học của tác giả Nguyễn Thị Tú Anh, năm 2013; - Nghiên cứu, sử dụng đặc điểm nhân thân người bị hại phục vụ phòng ngừa tội phạm xâm phạm tính mạng, sức khỏe con người của lực lượng Cảnh sát hình sự, luận án tiến sĩ luật học của tác giả Lê Minh Thanh, năm 2016. - Bàn về khái niệm của nạn nhân của tội phạm của tác giả Trần Hữu Tráng, Tạp chí Luật học, Số 1/2002; - Nạn nhân của tội phạm dưới góc độ tội phạm học của tác giả Dương Tuyết Miên, Tạp chí Toà án, Toà án nhân dân tối cao, Số 20/2005; - Nguy cơ trở thành nạn nhân của tội phạm của tác giả Trần Hữu Tráng, Tạp chí Luật học, Số 10/2011; - Trợ giúp nạn nhân của tội phạm ở Hàn Quốc và liên hệ với thực tế ở Việt Nam của tác giả Dương Tuyết Miên; Những công trình nghiên cứu này đã đề cập đến các lý luận chung về nạn nhân của tội phạm. Tuy nhiên các công trình trên chưa có công trình nào đánh giá cụ thể, chi tiết về nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị, do đó đề tài của học viên không trùng với các công trình đã công bố. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và thực tiễn vấn đề nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân dưới góc độ tội phạm học, dự báo về tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng 3 Trị, luận văn đưa ra những giải pháp khắc phục những yếu tố đóng vai trò là nguy cơ trở thành nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh. Qua đó góp phần nâng cao hiệu quả phòng ngừa tình hình tội phạm này trên địa bàn tỉnh Quảng Trị trong thời gian tới. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Phân tích làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận về vấn đề nạn nhân của tình hình tội phạm nói chung và nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân nói riêng theo các tiêu chí: khái niệm, đặc điểm và phân loại… - Phân tích chỉ ra vai trò của nạn nhân trong cơ chế làm phát sinh hành vi phạm tội của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân. - Đánh giá tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân và nạn nhân của tình hình các tội này trên địa bàn tỉnh Quáng Trị trong 5 năm gần đây (từ 2013 - 2017). - Phân tích những yếu tố đóng vai trò là nguy cơ trở thành nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân của con người. - Dự báo tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị trong tương lai. - Đề xuất các giải pháp nhằm khắc phục những yếu tố là nguy cơ trở thành nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân của con người. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu về vấn đề nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân của con người cả về lý luận và thực tiễn trên địa bàn tỉnh Quảng Trị dưới góc độ tội phạm học. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Về thời gian: luận văn nghiên cứu trong khoảng thời gian từ năm 2013 - 2017 - Về không gian: luận văn nghiên cứu trên địa bàn tỉnh Quảng Trị. 4 - Về đối tượng: Nạn nhân của các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của con người (thuộc chương XII Bộ luật Hình sự năm 1999; chương XIV Bộ luật Hình sự năm 2015). 5. Phương pháp luận vàn phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Đề tài được nghiên cứu dựa trên hệ thống phương pháp luận của chủ nghĩa Mác- Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh cũng như hệ thống các quan điểm của Đảng, Nhà nước ta về phòng ngừa và đấu tranh chống tội phạm. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như nghiên cứu điển hình, thống kê, lôgic, phân tích, so sánh, tổng hợp, xã hội học… Ngoài ra, trong quá trình nghiên cứu, tác giả tham khảo ý kiến chuyên gia liên quan đến đề tài. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Đây là công trình đầu tiên ở cấp độ luận văn thạc sĩ nghiên cứu có hệ thống vấn đề nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị; theo đó những kết quả nghiên cứu của luận văn có ý nghĩa lý luận và thực tiễn sau: 6.1. Ý nghĩa lý luận - Về lý luận: kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ đóng góp nhất định vào phát triển khoa học chuyên ngành nạn nhân học. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn - Về thực tiễn: kết quả của đề tài có thể được vận dụng trong thực tiễn phòng ngừa tội phạm cũng như bảo vệ, trợ giúp nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân ở Quảng Trị và trong phạm vi cả nước. Với ý nghĩa như vậy, luận văn có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo trong 5 việc nghiên cứu, học tập tại các cơ sở nghiên cứu và đào tạo chuyên ngành luật ở nước ta. Tính mới và những đóng góp của luận văn Luận văn “Nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị” là công trình nghiên cứu một cách hệ thống về các nội dung liên quan đến vấn đề nạn nhân của tội phạm xâm phạm nhân thân; do đó, những kết luận rút ra qua nghiên cứu của luận văn có tính mới và có đóng góp cho khoa học chuyên ngành; cụ thể là: Đã làm sáng tỏ những vấn đề lý luận cơ bản về nạn nhân; khái niệm, đặc điểm của nạn nhân nói chung và đặc điểm nạn nhân của tội phạm xâm phạm nhân thân của con người qua việc phân tích thực trạng vấn đề nạn nhân của tình hình tội phạm trên địa bàn tỉnh Quảng Trị. Đã khái quát được thực trạng về tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân của con người cũng như tình hình nạn nhân của những tội phạm này ở địa bàn tỉnh Quảng Trị; chỉ ra các nguy cơ trở thành nạn nhân của tình hình tội phạm đó. Dự báo được tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân và nạn nhân của nó trên địa bàn tỉnh Quảng Trị; qua đó đề xuất những giải pháp nhằm khắc phục những yếu tố đóng vai trò là nguyên nhân trở thành nạn nhân của tội phạm xâm phạm nhân thân. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1. Những vấn đề lý luận về nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân Chương 2. Thực trạng tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân và nạn nhân của tội phạm này trên địa bàn tỉnh Quảng Trị Chương 3. Phòng ngừa nguy cơ trở thành nạn nhân của tình hình tội phạm xâm phạm nhân thân trên địa bàn tỉnh Quảng Trị. 6 CHƯƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NẠN NHÂN CỦA TÌNH HÌNH TỘI PHẠM XÂM PHẠM NHÂN THÂN 1.1. Nạn nhân của tội phạm dưới góc độ tội phạm học 1.1.1. Khái niệm Ngày nay khái niệm nạn nhân được sử dụng với nhiều nghĩa khác nhau. Nạn nhân được sử dụng với nghĩa là những người bị thiệt hại. Theo Từ điển tiếng Việt, nạn nhân được hiểu là: “Người bị tai nạn” hoặc “Người, tổ chức gánh chịu hậu quả từ bên ngoài đưa đến”. [4, tr. 1165] Nạn nhân nói chung có thể được hiểu trong phạm vi rộng. Trong phạm vi này, nạn nhân có thể là cá nhân hoặc tổ chức chịu thiệt hại về về tính mạng, sức khoẻ, danh dự, nhân phẩm và tài sản ngày càng phong phú, đa dạng dưới nhiều hình thức như: nạn nhân của thiên tai, nạn nhân của tai nạn (giao thông, lao động), nạn nhân chiến tranh và nạn nhân của tội phạm. Nạn nhân của tội phạm là một vấn đề luôn được các nhà lập pháp đề cập đến trong các văn bản luật. Việc làm rõ khái niệm nạn nhân của tội phạm có ý nghĩa quan trọng cả trong lý luận cũng như trong thực tiễn xây dựng các biện pháp, chính sách đấu tranh, phòng ngừa tội phạm. Hiện nay đã có nhiều công trình nghiên cứu đưa ra những cách định nghĩa khác nhau về nạn nhân của tội phạm và vấn đề này đang gây nhiều tranh luận. Các tranh luận về nạn nhân của tội phạm tuy còn nhiều quan điểm chưa thống nhất nhưng nhìn chung đều xác định nạn nhân của tội phạm theo nghĩa hẹp và theo nghĩa rộng. Xu hướng xác định nạn nhân của tội phạm theo nghĩa hẹp đã được nhiều học giả trên thế giới đưa ra. Học giả Hans von Hentig - một trong những người tiên phong trong lĩnh vực nghiên cứu nạn nhân đã quan niệm nạn nhân là cá nhân con người. Theo ông, nạn nhân của tội phạm là những người bị hành vi phạm tội gây thiệt hại đối với các quyền và lợi ích họp pháp 7 và trên thực tế phải chịu những tổn hại về vật chất hoặc sức khỏe, tính mạng, tinh thần. [28] Theo quan điểm của Haiz Zipf thì nạn nhân của tội phạm trong tội phạm học là tất cả những người bị hành vi phạm tội xâm hại, bất kể người phạm tội có bị truy cứu trách nhiệm hình sự hay không bị truy cứu trách nhiệm hình sự, trong những trường hợp người bị hại không yêu cầu khởi tố vụ án. [29] Quan điểm này cũng đồng quan điểm với Willem Hendrik Nagel: nạn nhân của tội phạm là những người bị người phạm tội xâm phạm các quyền và lợi ích được pháp luật bảo vệ. [29] Theo Điểm a Khoản 1 Điều 2 Chỉ thị số 2012/29/EU của Nghị viện và Hội đồng châu Âu, nạn nhân được hiểu là: “Một người bình thường bị tổn hại, bao gồm các tổn hại về thể chất, tinh thần hoặc tổn hại về cảm xúc hoặc tổn thất về kinh tế do hành vi phạm tội trực tiếp gây ra; Các thành viên trong gia đình của một người bị chết do phạm tội hình sự trực tiếp gây ra và những người bị tổn hại do hậu quả là cái chết của người thân (đó).” [31] Như vậy các quan điểm này đều xác định nạn nhân theo nghĩa hẹp chỉ bao gồm các cá nhân con người với hai điều kiện cơ bản: nạn nhân của tội phạm phải là những cá nhân con người và nạn nhân của tội phạm phải là những người chịu những hậu quả trực tiếp do hành vi phạm tội gây ra về tính mạng, sức khoẻ, tinh thần hay tài sản. Nạn nhân của tội phạm không chỉ được xem xét theo nghĩa hẹp mà còn được xem xét theo nghĩa rộng. Theo nghĩa rộng, nạn nhân của tội phạm bao gồm cả các tổ chức bị hành vi phạm tội xâm hại. Fritz R. Paasch xác định nạn nhân của tội phạm bao gồm cả các tổ chức khi ông bàn đến nạn nhân của các tội phạm về kinh tế. Theo ông, nạn nhân của các tội phạm về kinh tế là các cá nhân con người (thể nhân) và các pháp nhân bị xâm hại các quyền và lợi ích được pháp luật ghi nhận. [29] 8 Tác giả Andrew Karmen trong bài viết “Crime Victims: An Introduction to Victimology”(1990), ông đã nêu khái niệm nạn nhân của tội phạm như sau: “Nạn nhân của tội phạm là bất kỳ tổ chức, cá nhân nào hoặc bất kỳ thực thể kinh doanh nào bị thiệt hại hoặc mất mát bởi hành vi phạm tội. Thiệt hại ở đây có thể là thiệt hại về thể chất, tâm lý hoặc kinh tế.” [27] Một văn bản vô cùng quan trọng làm cơ sở cho việc xác định nội hàm của khái niệm nạn nhân của tội phạm là Tuyên bố về các nguyên tắc cơ bản về tư pháp đối với nạn nhân của tội phạm và nạn nhân của sự lạm dụng sức mạnh của Liên hợp quốc ban hành ngày 29 tháng 11 năm 1985. Điều 1 của Tuyên bố xác định: “Nạn nhân của tội phạm là những cá nhân hay tổ chức bị hành vi phạm tội (theo quy định của luật hình sự của các nước thành viên) xâm phạm, gây thiệt hại về thể chất, tinh thần, tình cảm, kinh tế hoặc những thiệt hại đáng kể về các quyền cơ bản”. [32] Theo đó, nạn nhân của tội phạm không chỉ bao gồm các cá nhân mà bao gồm cả các tổ chức. Khoản 2 của Tuyên bố ghi nhận: “Nạn nhân của tôi phạm không chỉ bao gồm những người trực tiếp bị hành vi phạm tội xâm hại mà còn bao gồm cả những người thân trong gia đình, những người phụ thuộc vào nạn nhân và cả những người chịu thiệt hại trong quá trình trợ giúp nạn nhân.” [32] Theo đó, nội hàm của khái niệm nạn nhân đã được mở rộng không chỉ những người bị hành vi phạm tội trực tiếp xâm hại (nạn nhân trực tiếp) mà còn bao gồm cả những nạn nhân gián tiếp (những người chịu thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra). Đồng quan điểm này, Bernd-Dieter Meier cho rằng, cũng được coi là những người chịu các hậu quả trực tiếp do hành vi phạm tội gây ra là những người thân thích của các nạn nhân của các tội phạm vũ lực, thậm chí cả những người tuy không phải người thân thích của các nạn nhân mà chỉ là những người chứng kiến sự việc phạm tội nhưng do hành vi phạm tội rất nghiêm trọng đã tác động gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến tâm lý, tình cảm của những người này. 9 [26] Như vậy khái niệm nạn nhân không chỉ được mở rộng ra các tổ chức mà còn được mở rộng ra cả những nạn nhân gián tiếp. Việc xác định nạn nhân của tội phạm bao gồm cả nạn nhân trực tiếp và nạn nhân gián tiếp có ý nghĩa quan trọng. Điều đó trước hết giúp cho việc đánh giá chính xác hậu quả thiệt hại mà hành vi phạm tội gây ra, từ đó xác định chính xác tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội. Ngoài ra việc xác định nạn nhân gián tiếp còn có ý nghĩa trong việc xác định về bồi thường và trợ giúp cho nạn nhân của tội phạm. Thiệt hại mà nạn nhân phải gánh chịu rất đa dạng, có thể là thiệt hại về thể chất như thiệt hại về tính mạng, sức khoẻ; thiệt hại về tâm lý như làm nạn nhân khủng hoảng, lo sợ, bất an về tinh thần; thiệt hại về kinh tế như làm nạn nhân bị mất mát tài sản… Nếu nạn nhân là tổ chức thì thiệt hại có thể là mất mát về tài sản, uy tín, thương hiệu của tổ chức bị tổn hại, việc kinh doanh của tổ chức có thể bị đình trệ… Xác định thiệt hại của các nạn nhân gián tiếp còn khó khăn hơn nhiều. Một hành vi phạm tội gây ra những thiệt hại gián tiếp phải là những hành vi phạm tội có tính chất, mức độ đặc biệt nguy hiểm và do đó có thể gây ra những ảnh hưởng, những tác động rất xấu trong xã hội. Ví dụ: hành vi giết người bằng phương pháp tra tấn dã man hoặc giết trẻ em tác động rất lớn đến tâm lý, tình cảm của người thân của nạn nhân, của những người chứng kiến hành vi phạm tội… Ở Việt Nam, tác giả Trần Hữu Tráng trong đề tài luận văn thạc sĩ “Nạn nhân trong tội phạm học - Những vấn đề lý luận và thực tiễn” xác định: “Nạn nhân của tội phạm là những cá nhân, tổ chức phải chịu những thiệt hại trực tiếp về tính mạng, sức khoẻ, tinh thần, tình cảm, tài sản hoặc các quyền và lợi ích hợp pháp khác do hành vi phạm tội gây ra”. [18] Theo quan điểm này thì nạn nhân của tội phạm có ba đặc điểm: - Nạn nhân của tội phạm có thể là cá nhân hoặc tổ chức; 10 - Nạn nhân của tội phạm có thể chịu những thiệt hại trực tiếp về tính mạng, sức khoẻ, tinh thần, tình cảm, tài sản hoặc các quyền và lợi ích hợp pháp khác; - Hậu quả thiệt hại mà nạn nhân của tội phạm phải gánh chịu phải là những hậu quả trực tiếp do hành vi phạm tội gây ra. Điều đó có nghĩa giữa hành vi phạm tội và hậu quả thiệt hại phải có mối quan hệ nhân quả với nhau. Thiệt hại mà nạn nhân phải gánh chịu là hậu quả trực tiếp do hành vi phạm tội gây ra và ngược lại, hành vi phạm tội phải là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến hậu quả thiệt hại cho nạn nhân. Như vậy nạn nhân của tội phạm hiểu theo nghĩa rộng bao gồm hai đặc điểm cơ bản sau đây: - Nạn nhân của tội phạm có thể là cá nhân hay tổ chức. Con người là nạn nhân của tội phạm phải là những người đang tồn tại vào thời điểm hành vi phạm tội xảy ra. Nghĩa là hành vi phạm tội phải xâm hại đến một người đang tồn tại trong thế giới khách quan để gây thiệt hại hoặc đe doạ gây thiệt hại. Mỗi con người đều có thời điểm bắt đầu và thời điểm kết thúc cuộc sống. Nạn nhân là tổ chức phải là những tổ chức hợp pháp có tài sản. Những tổ chức bất hợp pháp không thể là nạn nhân của tội phạm vì bản thân sự tồn tại của tổ chức đó đã bất hợp pháp vì vậy không được pháp luật thừa nhận và bảo vệ. Tổ chức là nạn nhân của tội phạm phải là những tổ chức vẫn còn tồn tại vào thời điểm hành vi phạm tội xảy ra. - Nạn nhân là cá nhân, tổ chức phải chịu những hậu quả thiệt hại trực tiếp do hành vi phạm tội gây ra về tính mạng, sức khoẻ, tinh thần, tình cảm hay tài sản. Nạn nhân là cá nhân là những người phải chịu những hậu quả trực tiếp do hành vi phạm tôi gây ra về tính mạng, sức khoẻ, tinh thần, tình cảm hay tài sản. Nạn nhân là cá nhân có thể là nạn nhân bị hành vi phạm tội trực tiếp tác động (nạn nhân trực tiếp), có thể bị hành vi phạm tội gián tiếp tác động gây 11 thiệt hại (nạn nhân gián tiếp). Tuy nhiên các thiệt hại mà hành vi phạm tội gây ra cho nạn nhân dù là nạn nhân trực tiếp hay nạn nhân gián tiếp đều phải là những hậu quả thiệt hại trực tiếp do hành vi phạm tội gây ra. Điều đó có nghĩa là giữa hành vi phạm tội với hậu quả thiệt hại mà nạn nhân gánh chịu phải có mối quan hệ nhân quả. Nếu không tồn tại mối quan hệ nhân quả này giữa hành vi phạm tội và hậu quả thiệt hại thì không thể được coi là nạn nhân của tội phạm. Nạn nhân là tổ chức chỉ chịu những hậu quả thiệt hại về kinh tế (thiệt hại tài sản). Tổng hợp, đánh giá những quan điểm nêu trên, tác giả đánh giá quan điểm về nạn nhân của tội phạm của tác giả Trần Hữu Tráng trong đề tài “Nạn nhân trong tội phạm học - Những vấn đề lý luận và thực tiễn” là một trong những quan điểm tổng hợp và chính xác nhất. Như vậy nạn nhân của tội phạm được hiểu như sau: “Nạn nhân của tội phạm là những cá nhân, tổ chức phải chịu những thiệt hại trực tiếp về tính mạng, sức khoẻ, tinh thần, tình cảm, tài sản hoặc các quyền và lợi ích hợp pháp khác do hành vi phạm tội gây ra” Cần phải lưu ý rằng không phải bất kỳ tội phạm nào cũng có nạn nhân. Thực tế cho thấy có những tội có nạn nhân và có những tội không có nạn nhân. Các tội phạm không có nạn nhân bao gồm các tội mà khi hành vi phạm tội đã thỏa mãn đầy đủ các dấu hiệu của cấu thành tội phạm mà không gây ra thiệt hại nào về thể chất, tinh thần hoặc tài sản cho cá nhân, tổ chức. Các tội phạm có thể có nạn nhân bao gồm các tội mà khi hành vi phạm tội xảy ra có thể có cá nhân, tổ chức bị xâm hại về thể chất, tinh thần, tài sản. Trong các nhóm tội này, có thể chia làm hai trường hợp. Trường hợp thứ nhất bao gồm các tội mà khi hành vi phạm tội đã thỏa mãn đầy đủ các dấu hiệu của cấu thành tội phạm nhưng hành vi phạm tội đó chưa gây ra hoặc đe dọa gây ra thiệt hại cho các cá nhân, tổ chức. Trường hợp này tội phạm không có nạn 12 nhân. Chỉ khi các hành vi phạm tội thỏa mãn các dấu hiệu của một cấu thành tội phạm tăng nặng của các tội này thì mới gây ra những thiệt hại cho cá nhân, tổ chức, khi đó tội phạm mới có nạn nhân. Trường hợp thứ hai bao gồm các trường hợp chuẩn bị phạm tội và phạm tội chưa đạt. Đây là những trường hợp hành vi phạm tội chỉ thỏa mãn một số dấu hiệu của cấu thành tội phạm cơ bản của một tội nhưng trong sự tổng hợp những dấu hiệu của cấu thành tội phạm cơ bản này với các dấu hiệu của chế định chuẩn bị phạm tội hoặc những dấu hiệu của chế định phạm tội chưa đạt thì hành vi đó đủ yếu tố cấu thành tội phạm. Các tội luôn luôn có nạn nhân bao gồm các tội phạm khi hành vi phạm tội xảy ra dù là hành vi đó thỏa mãn các dấu hiệu của một cấu thành tội phạm cơ bản hay hành vi thỏa mãn các dấu hiệu của cấu thành tội phạm của hành vi chuẩn bị phạm tội hoặc của cấu thành tội phạm của hành vi phạm tội chưa đạt thì đều gây ra hoặc đe dọa gây ra thiệt hại về thể chất, tinh thần, tài sản cho cá nhân, tổ chức nào đó. 1.1.2. Phân loại Trong tội phạm học có nhiều cách phân loại nạn nhân của tội phạm. Những căn cứ khác nhau phục vụ cho những mục đích nghiên cứu khác nhau cho ra những cách phân loại nạn nhân của tội phạm khác nhau. Trong đó có những cách phân loại phổ biến là: - Căn cứ vào địa vị pháp lý của nạn nhân, có thể chia nạn nhân thành hai nhóm: + Nhóm nạn nhân là cá nhân (thể nhân): đây là nhóm nạn nhân phổ biến của tội phạm. Nhóm nạn nhân này có thể bị hành vi phạm tội xâm hại về cả tính mạng sức khoẻ, nhân phẩm, danh dự, tinh thần, tình cảm, tài sản và các quyền, lợi ích hợp pháp khác. Nhóm nạn nhân là cá nhân không chỉ bao gồm những nạn nhân trực tiếp mà bao gồm cả những nạn nhân gián tiếp. Nạn nhân là cá nhân thường được chia thành các nhóm nạn nhân đặc thù để nghiên cứu nhằm đề ra các biện pháp phòng ngừa khả năng trở thành nạn nhân của 13 tội phạm như nhóm nạn nhân là nữ giới, nhóm nạn nhân là trẻ em, người già, người tàn tật, người mắc bệnh tâm thần… + Nhóm nạn nhân là tổ chức: đây là nhóm nạn nhân chỉ có thể bị hành vi phạm tội xâm hại về tài sản hoặc kinh tế. Vì vậy, nhóm nạn nhân này chỉ có các nạn nhân trực tiếp chứ không có các nạn nhân gián tiếp. Nhóm nạn nhân là tổ chức phải là những tổ chức hợp pháp và phải còn tồn tại vào thời điểm hành vi phạm tội xảy ra. - Căn cứ vào cơ chế tác động của hành vi phạm tội đến nạn nhân, nạn nhân được chia thành 3 nhóm: + Nhóm nạn nhân trực tiếp là những cá nhân hay tổ chức bị hành vi phạm tội trực tiếp tác động gây thiệt hại về thể chất, tinh thần, tài sản hay các quyền và lợi ích hợp pháp khác. Nhóm nạn nhân trực tiếp là nhóm nạn nhân chủ yếu trong các nạn nhân của tội phạm. Trong các tội phạm có nạn nhân, hành vi phạm tội trước hết tác động, gây thiệt hại cho các nạn nhân trực tiếp. + Nhóm nạn nhân thứ cấp (nạn nhân gián tiếp): nạn nhân thứ cấp là những cá nhân mà tuy hành vi phạm tội không trực tiếp tác động đến họ nhưng do họ có mối quan hệ đặc biệt đối với nạn nhân trực tiếp nên hành vi phạm tội đã gián tiếp tác động đến họ, gây ra những tổn hại về tinh thần, tình cảm, sức khoẻ và thậm chí là những thiệt hại về kinh tế cho những người này. Nạn nhân thứ cấp là những người mà nạn nhân trực tiếp của tội phạm có ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với họ như cha, mẹ, vợ, chồng, con hay những người thân thích khác. + Nhóm nạn nhân mở rộng (nạn nhân thứ ba): là khái niệm để chỉ phạm vi rộng hơn những người chịu ảnh hưởng, tác động sâu sắc của hành vi phạm tội. Đây là những người tuy không phải là những người thân thích của nạn nhân nhưng sự kiện phạm tội đã tác động trực tiếp đến những người này và gây ra những tổn thất nặng nề về tinh thần, tình cảm cho họ. Những người này 14