Tài liệu Kỹ năng mềm cho học sinh và giáo viên

6/4/2009 KỸ NĂNG MỀM DÀNH CHO GIÁO VIÊN & HỌC SINH - CENTEA - ðây là ebook tập hợp một số bài viết về kỹ năng mềm ñã ñược ñăng tải trên website www.giaovien.net 1. 6 chiếc nón tư duy (6TKHs) ………………………………………………3 2. Giới thiệu kỹ thuật tư duy 5W1H …………………………………………7 3. Giới thiệu kỹ thuật phân tích SWOT……………………………………...10 4. Giảng dạy và học tập với công cụ Bản ñồ Tư duy………………………...14 5. Lập bản ñồ tư duy (Mind mapping)……………………………………….18 6. Huấn luyện kỹ năng hợp tác ñể thành công ………………………………21 7. Những chỉ dẫn giúp người học tham gia giờ học thảo luận hiệu quả……..24 8. 7 kỹ năng cơ bản ñể làm việc nhóm hiệu quả……………………………..29 9. Giới thiệu phương pháp học tập và ñọc tích cực SQ3R…………………...32 10.Học cách Tư duy tích cực………………………………………………….36 www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 1/40 6/4/2009 Ebook này ñược dành tặng cho các giáo viên, các nhà giáo dục và những ai quan tâm ñến giáo dục kỹ năng mềm cho học sinh! - CENTEA – www.giaovien.net www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 2/40 6/4/2009 6 chiếc nón tư duy (6TKHs) Kỹ thuật “6 chiếc nón tư duy” (6 Thinking Hats) là một kỹ thuật mạnh mẽ và ñộc ñáo ñược Edward de Bono phát triển vào năm 1985. Kỹ thuật này nhằm hướng mọi người cùng tập trung vào vấn ñề từ cùng một góc nhìn, do ñó sẽ triệt tiêu hoàn toàn các tranh cãi xuất phát từ các góc nhìn khác nhau. ðể có thể tập trung mọi suy nghĩ của mọi người vào cùng một khía cạnh của vấn ñề, Edward de Bono ñã ñưa ra một phương pháp ẩn dụ thông qua 6 chiếc nón với 6 màu khác nhau: trắng, ñỏ, vàng, ñen, xanh lá cây và xanh da trời. Lưu ý rằng, 6 chiếc nón này chỉ là một cách thức tượng trưng, không cần phải có 6 cái nón thật khi tiến hành kỹ thuật này. Ý nghĩa của 6 chiếc nón với 6 màu khác nhau này ñược trình bày bên dưới: Nón trắng: mang hình ảnh của một tờ giấy trắng, thông tin, dữ liệu. Khi chúng ta tưởng tượng ñang ñội chiếc nón trắng, chúng ta chỉ cần suy nghĩ về các thông tin, dữ kiện liên quan ñến vấn ñề ñang cần giải quyết. Một số câu hỏi có thể sử dụng: -Chúng ta có những thông tin gì về vấn ñề này? -Chúng ta cần có những thông tin nào liên quan ñến vấn ñề ñang xét? -Chúng ta thiếu mất những thông tin, dữ kiện nào? Nón ñỏ: mang hình ảnh của lửa ñang cháy trong lò, con tim, dòng máu nóng, sự ấm áp. Khi tưởng tượng ñang ñội chiếc nón ñỏ, chúng ta chỉ cần ñưa ra các cảm giác, cảm xúc, trực giác của mình về vấn ñề ñang giải quyết. Chỉ ñưa ra các cảm giác, không cần giải thích. www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 3/40 6/4/2009 Một số câu hỏi có thể sử dụng: -Cảm giác của tôi ngay lúc này là gì? -Trực giác của tôi mách bảo ñiều gì về vấn ñề này? -Tôi thích hay không thích vấn ñề này? Nón vàng: mang hình ảnh của ánh nắng mặt trời, sự lạc quan, các giá trị, các lợi ích, vàng 9999. Người ñội nón vàng sẽ ñưa ra các ý kiến lạc quan, có logic, các mặt tích cực, các lợi ích của vấn ñề, mức ñộ khả thi của dự án. Một số câu hỏi có thể sử dụng: -Những lợi ích khi chúng ta tiến hành dự án này là gì? -ðâu là mặt tích cực của vấn ñề này? -Liệu vấn ñề này có khả năng thực hiện ñược không? Nón ñen: Hãy liên tưởng ñến các ñiểm yếu, các lỗi, sự bất hợp lý, sự thất bại. Vai trò của chiếc nón ñen là giúp chỉ ra những ñiểm yếu trong quá trình suy nghĩ của chúng ta. Chiếc nón ñen ñể dùng cho “sự thận trọng”, nó chỉ ra các lỗi, các ñiểm cần lưu ý, các mặt yếu kém, bất lợi của vấn ñề hay dự án ñang tranh cãi. Chiếc nón ñen ñóng vai trò hết sức quan trọng, nó ñảm bảo cho dự án của chúng ta tránh ñược các rủi ro, nó ngăn chúng ta làm ñiều sai, bất hợp pháp hay nguy hiểm. Một số câu hỏi có thể sử dụng: -Những rắc rối, nguy hiểm nào có thể xảy ra? -Những khó khăn nào có thể phát sinh khi tiến hành làm ñiều này? -Những nguy cơ nào ñang tiềm ẩn? www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 4/40 6/4/2009 Nón xanh lá cây: Hãy liên tưởng ñến cây cỏ xanh tươi, sự nảy mầm, sự ñâm chồi, sự phát triển. Chiếc nón xanh lá cây tượng trưng cho sự sinh sôi, sáng tạo. Trong giai ñoạn ñội nón này, chúng ta sẽ ñưa ra các giải pháp, ý tưởng cho vấn ñề ñang thảo luận. Một số câu hỏi có thể sử dụng: -Có những cách thức khác ñể thực hiện ñiều này không? -Chúng ta có thể làm gì khác trong trường hợp này? -Các lời giải thích cho vấn ñề này là gì? Nón xanh da trời: Hãy nghĩ ñến bầu trời xanh lồng lộng, sự bao quát. Chiếc nón xanh da trời sẽ có chức năng giống như nhạc trưởng, nó sẽ tổ chức các chiếc nón khác- tổ chức tư duy. Nón xanh da trời sẽ kiểm soát tiến trình tư duy. ðây là chiếc nón của người lãnh ñạo hay trưởng nhóm thảo luận. Vai trò của người ñội nón xanh da trời là: - Xác ñịnh trọng tâm và mục ñích thảo luận cho nhóm (Chúng ta ngồi ở ñây ñể làm gì? Chúng ta cần tư duy về ñiều gì? Mục tiêu cuối cùng là gì?) - Sắp xếp trình tự cho các chiếc nón trong suốt buổi thảo luận. Người ñội nón xanh da trời cần bảo ñảm nguyên tắc vàng sau: “Tại một thời ñiểm nhất ñịnh, mọi người phải ñội mũ cùng màu”. - Cuối cùng, tập hợp mọi ý kiến, tóm tắt, kết luận và ra kế hoạch (Chúng ta ñã ñạt ñược gì qua buổi thảo luận? Chúng ta có thể bắt ñầu hành ñộng chưa? Chúng ta có cần thêm thời gian và thông tin ñể giải quyết vấn ñề này?) Chúng ta thấy rằng, với kỹ thuật 6 chiếc nón tư duy, mọi người sẽ cùng tập trung giải quyết vấn ñề từ cùng một góc nhìn do ñó sẽ không xảy ra xung ñột do những quan ñiểm khác nhau. Ngoài ra, một vấn ñề sẽ ñược xem xét từ nhiều khía cạnh trước khi ñược quyết ñịnh, ñiều này sẽ giúp chúng ta có các quyết ñịnh hiệu quả và ñúng ñắn. www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 5/40 6/4/2009 Sáu chiếc nón tư duy có nhiều ứng dụng cụ thể: -ðào tạo về sáng tạo, ñiều phối cuộc họp, quản lý cuộc họp. -Tăng năng suất làm việc và trao ñổi trong nhóm. -Cải tiến sản phẩm và quá trình và Quản lý dự án. -Tư duy phân tích, Giải quyết vấn ñề, và Ra quyết ñịnh. Kỹ thuật 6 chiếc nón tư duy ñã ñược sử dụng rất rộng rãi trên thế giới và trong nhiều công ty lớn thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau như kinh doanh, giáo dục, quản lý,… Ngày nay, hàng trăm ngàn người ñã ñược ñào tạo kỹ thuật Six Thinking Hats® và các tổ chức như Prudential Insurance, IBM, Federal Express, British Airways, Polaroid, Pepsico, DuPont, và Nippon Telephone and Telegraph cũng sử dụng Six Thinking Hats®. Nguồn: Tam Giang - www.giaovien.net www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 6/40 6/4/2009 Giới thiệu kỹ thuật tư duy 5W1H ðể bắt ñầu nghiên cứu, học hỏi hoặc viết về một vấn ñề nào ñó, chúng ta thường lúng túng vì không biết phải bắt ñầu như thế nào, tiến hành ra làm sao, tại sao chúng ta phải làm ñiều này, nó có ích lợi gì hay không, …? CENTEA ñã từng giới thiệu ñến Thầy Cô và các bạn những kỹ thuật tư duy như: 6 chiếc nón tư duy, kỹ thuật Bản ñồ tư duy, nay chúng tôi lại tiếp tục gửi ñến Thầy Cô và các bạn một kỹ thuật tư duy ñơn giản và hiệu quả: công cụ 5W1H. 5W1H viết tắt từ các từ sau: What? (Cái gì?) Where? (Ở ñâu?) When? (Khi nào?) Why? (Tại sao?) How? (Như thế nào?) Who? (Ai?) ðể trình bày một ý tưởng, tóm tắt một sự kiện, một cuốn sách hoặc bắt ñầu nghiên cứu một vấn ñề, chúng ta hãy tự ñặt cho mình những câu hỏi sau: WHAT? (Cái gì?) - Cái ñó là gì? - Nó ñề cập ñến vấn ñề gì? - Kế tiếp sự kiện này, thì cái gì khác xảy ra? (What else) - Cuốn sách này trình bày vấn ñề gì? - Bài học này trình bày vấn ñề gì? - E-learning là gì? - Những câu hỏi phụ của vấn ñề này là gì?... WHERE (Ở ñâu?) www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 7/40 6/4/2009 - Vấn ñề trình bày nằm trong lĩnh vực nào? - Sự kiện lịch sử này xảy ra ở ñịa ñiểm nào? - Vấn ñề này còn liên quan ñến các lĩnh vực nào khác? - Loại thảo dược này thường ñược trồng ở ñâu? - Bài báo này ñăng trên tạp chí nào? - Tìm hiểu kiến thức về việc ứng dụng ICT trong dạy học ở ñâu? - Bài thuyết trình này sẽ ñược trình bày trong nhóm hay trước lớp?... WHEN (Khi nào?) - Sự kiện này xảy ra khi nào? - Vấn ñề này, trước ñây ñã có ai nghiên cứu chưa, khi nào? - Khái niệm này bắt ñầu xuất hiện khi nào? - Khi nào thì cần ứng dụng ICT trong bài dạy? - Khi nào thì mình sẽ trình bày bài thuyết trình này? - Các bước nghiên cứu (ñề tài tốt nghiệp, luận văn, tiểu luận, …) sẽ ñược thực hiện theo thời gian nào, hoặc phải kết thúc từng bước khi nào?... WHY (Tại sao?) - Tại sao phải nghiên cứu vấn ñề này? - Tại sao tác giả cuốn sách lại lựa chọn cách sắp xếp như thế này? - Tại sao thí nghiệm này không diễn ra ñúng như dự kiến? (Why not) - Tại sao giáo viên truy cập nhiều vào website giaovien.net? - Tại sao cuộc khởi nghĩa này nổ ra? Tại sao nó thất bại? - Tại sao hồi nhỏ mình học trong trường thuộc loại khá giỏi mà bây giờ vẫn luôn chật vật về kinh tế?... HOW (Như thế nào?) - Chiếc máy này hoạt ñộng như thế nào? - Công việc này nên bắt ñầu như thế nào? - Dự án này sẽ tiêu tốn bao nhiêu? (How much) - Các sự kiện và nhân vật trong cuốn tiểu thuyết này ñược kết nối như thế nào? - Sự kiện lịch sự này ñã làm ñối phương thiệt hại bao nhiêu quân trang, vũ khí và người? (How many) - Phong cách của bài báo sắp tới nên như thế nào? WHO (Ai?) - Ai ñã nghiên cứu vấn ñề này? - Ai phụ trách dự án này? - Bài trình bày sắp tới dành cho ñối tượng nào? - Khi mình gặp khó khăn trong ứng dụng ICT, mình sẽ hỏi ai? - Ai sẽ hưởng lợi khi dự án này ñược tiến hành? Còn ai khác không? (Who else) - Ai là tác giả của cuốn sách ñang làm dư luận xôn xao? - Chính sách này của nhà nước hướng ñến ñối tượng nào? www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 8/40 6/4/2009 Công cụ 5W1H thoạt nhìn rất ñơn giản nhưng lại tỏ ra rất hiệu quả nếu chúng ta sử dụng nó ñúng ñắn, khéo léo và thông minh. Công cụ 5W1H còn có thể ñược sử dụng hiệu quả trong nhiều trường hợp khác như: thuyết trình, nghiên cứu khoa học, tóm tắt một cuốn sách, ghi nhớ một sự kiện,…5W1H cũng có thể sử dụng chung với Bản ñồ tư duy ñể giải quyết nhiều vấn ñề khác nhau trong giảng dạy, học tập, kinh doanh, ñàm phán,… Một chút thông tin về nguồn gốc của 5W1H Khái niệm 5W1H ñược cho là có nguồn gốc từ bài thơ “The Elephant's Child” của Rudyard Kipling. Bài thơ này như sau: I have six honest serving-men They taught me all I knew Their names are What and Where and When And How and Why and Who. Tạm dịch: Tôi có 6 người ñầy tớ trai trung thực Họ ñã dạy cho tôi biết mọi thứ Tên của họ là What và Where và When Và How và Why và Who. CENTEA hy vọng bài viết ñã ñưa ñến cho Thầy Cô và các bạn một công cụ mới, ñơn giản nhưng ñầy hiệu quả ñể giúp sức cho công việc của Thầy Cô và các bạn. Hãy luôn giữ bên mình 6 người ñầy tớ tận tụy và trung thành này. + Nguồn tham khảo: coe.jmu.edu Nguồn: Tam Giang - www.giaovien.net www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 9/40 6/4/2009 Giới thiệu kỹ thuật phân tích SWOT Nhiều lần trong cuộc sống, chắc bạn từng lúng túng khi ñứng trước các vấn ñề ñang ñối mặt. Bạn muốn hiểu rõ vấn ñề, muốn có cái nhìn từ nhiều phía ñể thấy rõ những ñiểm mạnh, ñiểm yếu, những nguy cơ và thách thức ñể có thể ñưa ra những quyết ñịnh sáng suốt nhất. Vậy bạn có thể thử sử dụng kỹ thuật phân tích SWOT! CENTEA xin giới thiệu ñến quý Thầy Cô và các bạn kỹ thuật phân tích SWOT. I. Làm quen với SWOT Chữ SWOT viết tắt từ các chữ cái ñầu tiên của các từ sau: Strengths: các ñiểm mạnh Weaknesses: các ñiểm yếu Opportunities: các cơ hội Threats: các ñe dọa, mối nguy Khi sử dụng kỹ thuật SWOT này, chúng ta sẽ vẽ ra trên một tờ giấy hoặc trên một chiếc bảng 4 khu vực ñược phân chia thành các mục S, W, O, T. Sau ñó dùng kỹ thuật ñộng não (brainstorming) ñể ghi các ý kiến hoặc nhận xét chủ quan của cá nhân hay nhóm vào các khu vực tương ứng. Cách thức bố trí khu vực phân tích trong SWOT www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 10/40 6/4/2009 Strengths - Các ñiểm mạnh: ñây là những yếu tố có giá trị hoặc ñiểm mạnh của tổ chức, cá nhân. Những yếu tố này là thuộc tính bên trong (internal) và hữu dụng (helpful) của ñối tượng ñang xem xét. - Tổ chức của chúng ta có những ưu ñiểm nào? - Những thành công của lớp trong năm học vừa qua là gì? - Chúng ta làm công việc nào có kết quả mỹ mãn nhất? - Cá tính và nhân cách của tôi có những nổi trội gì so với người khác? - Kiến thức nền tảng của tôi ñược xây dựng theo con ñường nào mà người khác không có? - Tổ Toán trường ta có những ñiểm mạnh gì? … Weaknesses - Các ñiểm yếu: ñây là những ñiểm còn chưa hoàn thiện, chưa tốt, các yếu tố yếu kém của cá nhân, tổ chức. ðây cũng là thuộc tính bên trong (internal) và có tính gây hại (harmful) của ñối tượng ñang xem xét. - Chúng ta yếu ở những ñiểm nào? - Yếu tố nào dẫn ñến sự thất bại của tổ chức? - Bản thân tôi còn có khuyết ñiểm gì? - Những yếu tố nào chúng ta có thể cải thiện? … Opportunities – Các cơ hội: ñây là những yếu tố có lợi, hoặc sẽ ñem lại lợi thế cho cá nhân và tổ chức. ðây là các yếu tố bên ngoài (external) và hữu ích (helpful) cho cá nhân hoặc tổ chức ñang xem xét. - Chủ trương sắp tới của Nhà nước sẽ ñem lại lợi thế gì cho tổ chức chúng ta? - Việc phụ huynh tin tưởng nhà trường sẽ giúp ích gì cho công tác giảng dạy học sinh của chúng ta? - Sự quan tâm của lãnh ñạo ñịa phương có giúp ích gì cho nhà trường hay không? - Những xu hướng giáo dục hoặc phương pháp giảng dạy mới nào mà chúng ta nhận thấy ñược? - Hình như khu ñất này sắp quy hoạch? … Các cơ hội thường ñến từ sự thay ñổi chính sách của cấp quản lý, sự thay ñổi về công nghệ, phương pháp, sự thay ñổi về lối sống, thói quen tiêu dùng, thị trường, … Bạn hay tổ chức của bạn hãy mở to mắt ñể quan sát, mở rộng tai ñể lắng nghe và dùng trí tưởng tượng của mình cùng các dữ liệu thu thập ñược ñể hình dung và dự ñoán các cơ hội ñang ñến. Threats - Các mối nguy: ñây là những tác ñộng tiêu cực từ bên ngoài (external) mà cá nhân hoặc tổ chức của bạn có thể phải ñối mặt. - Cuộc khủng hoảng kinh tế thế giới này liệu có cuốn phăng doanh nghiệp của mình? www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 11/40 6/4/2009 - Các quán xá internet hoặc karaoke gần trường có ảnh hưởng gì ñến học sinh trong trường hay không? - Xu hướng bạo lực học ñường có xâm nhập vào trường ta không? - ðường xá xuống cấp và kẹt xe có ảnh hưởng ñến việc học của học sinh hay không? … Thầy Cô và các bạn, các lãnh ñạo của tổ chức, trường học có thể thử sử dụng các gợi ý bên trên ñể có một bức tranh toàn diện về vấn ñề chúng ta ñang gặp phải. II. Cách dùng kỹ thuật SWOT Kỹ thuật phân tích SWOT ñược sử dụng rộng rãi trong lĩnh vực kinh doanh ñể phân tích tình hình công ty, nghiên cứu về các ñối thủ, …Tuy nhiên, ngày nay kỹ thuật này cũng ñược sử dụng nhiều trong các lĩnh vực khác như giáo dục, phát triển cá nhân, … SWOT có thể dùng cho cá nhân, tổ chức hay trong hoạt ñộng nhóm. Chúng ta có thể dùng giấy viết hoặc bảng. Một cách dùng khác là sử dụng các tờ giấy dính ñể phát cho các thành viên trong nhóm. Mỗi thành viên sẽ viết các thông tin mình biết vào tờ giấy rồi ñính lên bảng. Các giáo viên Mỹ ñang sử dụng công cụ SWOT Trong việc biên soạn và hình thành Dự thảo Chiến lược Phát triển Giáo dục 2009-2020, Bộ GD&ðT của chúng ta cũng từng sử dụng kỹ thuật này. ðây là một kỹ thuật ñơn giản và dễ hướng dẫn, các giáo viên có thể nhanh chóng giới thiệu cho các em học sinh của mình ñể các em biết cách sử dụng. III. Tư duy linh hoạt với SWOT www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 12/40 6/4/2009 Sau khi ñã nắm vững kỹ thuật phân tích này, chúng ta cần quay lại ñể nhìn ra một tầm nhìn mới trong kỹ thuật SWOT. Việc phân chia các yếu tố thành ñiểm mạnh, ñiểm yếu, cơ hội và các mối nguy không nhất thiết là một sự phân chia cứng nhắc. Chúng ta không nên có một cái nhìn cứng nhắc về Cơ hội và Mối nguy. Vì “cơ hội có thể chuyển thành mối nguy”, và ngược lại “mối nguy có thể chuyển thành cơ hội” ñúng như cụm từ “nguy cơ” (trong Nguy hiểm có Cơ hội). Ví dụ: - Trước nguy cơ học sinh của trường có kết quả thi kém, chúng ta có cơ hội nhìn lại những lý do tồn tại và các phương hướng cải thiện cho tương lai. - Trước cơ hội mở rộng nhà trường về mặt nhân sự, tổ chức, cơ sở vật chất, có thể chúng ta sẽ ñối mặt với các mối nguy về tài chính, bộ máy nhân sự thêm cồng kềnh, công việc phân chia không rõ ràng và chồng chéo. - Trong nguy cơ của cuộc khủng hoảng kinh tế thế giới hiện nay, nhiều công ty ñã tìm thấy cơ hội ñể tổ chức lại bộ máy, tìm kiếm các thị trường mới, … Do ñó, giữa Nguy và Cơ luôn là một quá trình, một sự chuyển biến qua lại, chúng ta hoặc tổ chức của chúng ta phải nhìn thấy ñược ñiều ñó ñể tìm kiếm một sự cân bằng hoặc chấp nhận các thách thức khi ñưa ra quyết ñịnh. Cuộc sống chứa ñựng một sự vận ñộng không ngừng và con người phải vận ñộng khéo léo theo dòng chảy ấy với một tư duy linh hoạt và tầm nhìn sắc sảo ñể không rơi vào bất cứ thái cực nào. Tam Giang – www.giaovien.net www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 13/40 6/4/2009 Giảng dạy và học tập với công cụ Bản ñồ Tư duy 1. Giới thiệu: Việc phát triển tư duy cho học sinh và giảng dạy kiến thức về thế giới xung quanh luôn là một trong những ưu tiên hàng ñầu của những người làm công tác giáo dục. Nhằm hướng các em ñến một phương cách học tập tích cực và tự chủ, chúng ta không chỉ cần giúp các em khám phá các kiến thức mới mà còn phải giúp các em hệ thống ñược những kiến thức ñó. Việc xây dựng ñược một “hình ảnh” thể hiện mối liên hệ giữa các kiến thức sẽ mang lại những lợi ích ñáng quan tâm về các mặt: ghi nhớ, phát triển nhận thức, tư duy, óc tưởng tượng và khả năng sáng tạo…Một trong những công cụ hết sức hữu hiệu ñể tạo nên các “hình ảnh liên kết” là Bản ñồ Tư duy. Bài viết này nhằm giới thiệu về Bản ñồ Tư duy, tóm lược nguyên lý nền tảng của Bản ñồ Tư duy, ứng dụng của loại bản ñồ này trong dạy học, và cuối cùng là giới thiệu về các phần mềm hiện có trên thị trường có thể giúp tạo ra các Bản ñồ Tư duy. 2. Bản ñồ Tư duy: Nguyên lý & Ứng dụng trong dạy học Bản ñồ Tư duy (Mind Map) là một hình thức ghi chép sử dụng màu sắc và hình ảnh, ñể mở rộng và ñào sâu các ý tưởng (1). Kỹ thuật tạo ra loại bản ñồ này ñược gọi là Mind Mapping và ñược phát triển bởi Tony Buzan vào những năm 1960. Ở vị trí trung tâm bản ñồ là một hình ảnh hay một từ khóa thể hiện một ý tưởng hay khái niệm chủ ñạo. Ý trung tâm sẽ ñược nối với các hình ảnh hay từ khóa cấp 1 bằng các nhánh chính, từ các nhánh chính lại có sự phân nhánh ñến các từ khóa cấp 2 ñể nghiên cứu sâu hơn. Cứ thế, sự phân nhánh cứ tiếp tục và các khái niệm hay hình ảnh luôn ñược nối kết với nhau. Chính sự liên kết này sẽ tạo ra một “bức tranh tổng thể” mô tả về ý trung tâm một cách ñầy ñủ và rõ ràng. (hình 1) Hình 1: Một ví dụ về một Bản ñồ Tư duy về sự xâm chiếm của người Viking. www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 14/40 6/4/2009 Bản ñồ Tư duy hiện là một công cụ ñang ñược sử dụng bởi hơn 250 triệu người trên thế giới trong ñó có các công ty lớn như HP, IBM, Boeing, …Các tổ chức giáo dục và giáo viên các nước cũng không phải là những người ñứng ngoài cuộc. Vậy những yếu tố nào ñã làm cho Bản ñồ Tư duy có tính hiệu quả cao và nền tảng của chúng là gì? ðó là: - Bản ñồ Tư duy ñã thể hiện ra bên ngoài cách thức mà não bộ chúng ta hoạt ñộng. ðó là liên kết, liên kết và liên kết. Mọi thông tin tồn tại trong não bộ của con người ñều cần có các mối nối, liên kết ñể có thể ñược tìm thấy và sử dụng. Khi có một thông tin mới ñược ñưa vào, ñể ñược lưu trữ và tồn tại, chúng cần kết nối với các thông tin cũ ñã tồn tại trước ñó. - Việc sử dụng các từ khóa, chữ số, màu sắc và hình ảnh ñã ñem lại một công dụng lớn vì ñã huy ñộng cả bán cầu não phải và trái cùng hoạt ñộng. Sự kết hợp này sẽ làm tăng cường các liên kết giữa 2 bán cầu não, và kết quả là tăng cường trí tuệ và tính sáng tạo của chủ nhân bộ não. Bản ñồ Tư duy là một công cụ hữu ích trong giảng dạy và học tập ở trường phổ thông cũng như ở các bậc học cao hơn vì chúng giúp giáo viên và học sinh trong việc trình bày các ý tưởng một cách rõ ràng, suy nghĩ sáng tạo, học tập thông qua biểu ñồ, tóm tắt thông tin của một bài học hay một cuốn sách, bài báo, hệ thống lại kiến thức ñã học, tăng cường khả năng ghi nhớ, ñưa ra ý tưởng mới, v.v… Một vài ví dụ về sử dụng Bản ñồ Tư duy trong dạy học: - ðể tóm tắt kiến thức về Giữ gìn vệ sinh cho học sinh, giáo viên có thể sử dụng một Bản ñồ Tư duy với từ khóa trung tâm là “Giữ gìn vệ sinh”, xung quanh từ khóa này là các từ khóa cấp 1 “Ăn sạch”, “Uống sạch”, “Giữ vệ sinh cơ thể”, v.v…sau ñó ñề nghị các em tiếp tục ñiền thêm các từ khóa cấp ñộ nhỏ hơn, v.v… - ðể giảng về các loại trái cây thường ñược dùng trong ñời sống hàng ngày, giáo viên có thể ñưa ra từ khóa “Trái cây”, sau ñó ñề nghị các em nêu tên các loại quả mà các em biết, kế tiếp mời một nhóm khác lên triển khai các ý tưởng xung quanh một loại quả ñã ñược nêu tên về các mặt: hình dáng quả, cấu tạo, thời ñiểm xuất hiện trong năm,v.v… - Sau khi học hết chương về cấu tạo của nguyên tử, giáo viên có thể yêu cầu học sinh trình bày lại cấu tạo của nguyên tử với các yếu tố: nhân, vỏ, ñiện tích, khối lượng, v.v…dưới dạng một Bản ñồ Tư duy. - Trong giờ chủ nhiệm lớp, giáo viên và học sinh có thể cùng thực hiện một Bản ñồ Tư duy về các công việc mà lớp phải thực hiện trong tuần kế tiếp như: trực trường, ôn bài theo nhóm, ñi lao ñộng, các môn sẽ có kiểm tra, các hoạt ñộng văn nghệ, thể thao, dã ngoại, các hội thi phải tham gia, v.v… www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 15/40 6/4/2009 Bên trên là vài ví dụ và gợi ý cho việc sử dụng Bản ñồ Tư duy trong dạy và học, nhiều môn học khác như ðịa lý, Lịch sử, Ngoại Ngữ, Vật lý, Sinh học,v.v… cũng có thể sử dụng công cụ này một cách dễ dàng và hiệu quả. 3. Giới thiệu một số phần mềm dùng ñể tạo Bản ñồ Tư duy: Một Bản ñồ Tư duy có thể ñược thực hiện dễ dàng trên một tờ giấy với các loại bút màu khác nhau, tuy nhiên, cách thức này có nhược ñiểm là khó lưu trữ, thay ñổi, chỉnh sửa. Một giải pháp ñược hướng ñến là sử dụng các phần mềm ñể tạo ra Bản ñồ Tư duy. Tôi xin giới thiệu một số phần mềm tiêu biểu trong thể loại “phần mềm mind mapping” (mind mapping software). - Phần mềm Buzan's iMindmap™: một phần mềm thương mại, tuy nhiên có thể tải bản dùng thử 30 ngày. Phần mềm do công ty Buzan Online Ltd. thực hiện. Trang chủ tại www.imindmap.com - Phần mềm Inspiration: sản phẩm thương mại của công ty Inspiration Software, Inc. Sản phẩm có phiên bản dành cho trẻ em (các em từ mẫu giáo ñến lớp 5) rất dễ dùng và nhiều màu sắc. Có thể dùng thử 30 ngày. Trang chủ tại www.inspiration.com - Phần mềm Visual Mind: sản phẩm thương mại của công ty Mind Technologies. Phần mềm dễ sử dụng và linh hoạt trong sắp xếp các nút chứa từ khóa. Có thể dùng thử 30 ngày. Trang chủ tại www.visual-mind.com - Phần mềm FreeMind: sản phẩm hoàn toàn miễn phí, ñược lập trình trên Java. Các icon chưa ñược phong phú, tuy nhiên chương trình có ñầy ñủ chức năng ñể thực hiện mind mapping. Trang chủ tại: http://freemind.sourceforge.net/wiki/index.php/Main_Page - Ngoài ra, chúng ta còn có thể tham khảo một danh sách các phần mềm loại mind mapping tại ñịa chỉ sau: http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_mind_mapping_software 4. Kết luận Sử dụng thành thạo và hiệu quả Bản ñồ Tư duy trong dạy học sẽ mang lại nhiều kết quả tốt và ñáng khích lệ trong phương thức học tập của học sinh và phương pháp giảng dạy của giáo viên. Học sinh sẽ học ñược phương pháp học tập, tăng tính chủ ñộng, sáng tạo và phát triển tư duy. Giáo viên sẽ tiết kiệm ñược thời gian, tăng sự linh hoạt trong bài giảng, và quan trọng nhất sẽ giúp học sinh nắm ñược kiến thức thông qua một “bản ñồ” thể hiện các liên kết chặt chẽ của tri thức. Việc sử dụng các phần mềm mind mapping sẽ làm cho công việc lập bản ñồ Tư duy dễ dàng và linh hoạt hơn, ñồng thời, ñây cũng là một bước tiến trong việc ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học nhằm nâng cao hiệu quả của công tác dạy học. Tài liệu tham khảo www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 16/40 6/4/2009 (1) Bản ñồ Tư duy trong công việc – Tony Buzan – NXB Lao ñộng – Xã hội. (2) www.mind-map.com (trang web chính thức của Tony Buzan). (3) www.peterussell.com/mindmaps/mindmap.html (4) Bài giảng của ThS Trương Tinh Hà về Mind Mapping và các Kỹ năng giải quyết vấn ñề. ThS. Trương Tinh Hà – www.giaovien.net www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 17/40 6/4/2009 Lập bản ñồ tư duy (Mind mapping) Lập bản ñồ tư duy (hoặc bản ñồ ý tưởng) là việc bắt ñầu từ một ý tưởng trung tâm và viết ra những ý khác liên quan tỏa ra từ trung tâm. Bằng cách tập trung vào những ý tưởng chủ chốt ñược viết bằng từ ngữ của bạn, sau ñó tìm ra những ý tưởng liên quan và kết nối giữa những ý tưởng lại với nhau hình thành nên một bản ñồ tư duy. Tương tự, nếu bạn lập một sơ ñồ kiến thức, nó sẽ giúp bạn hiểu và nhớ những thông tin mới và nắm kiến thức sâu hơn. Ví dụ: Hãy sử dụng những ñường thẳng, màu sắc, mũi tên, nhánh rẽ hoặc những cách khác ñể thể hiện kết nối giữa những ý tưởng ñược ñưa ra trong bản ñồ tư duy của bạn. Những mối quan hệ này sẽ quan trọng khi bạn ñang tìm hiểu những thông tin mới hoặc xây dựng cấu trúc của một kế hoạch viết bài luận. Bằng cách cá nhân hoá bản ñồ với những ký hiệu và thiết kế riêng của bạn, bạn sẽ xây dựng ñược những mối quan hệ trực quan và có ý nghĩa giữa những ý thưởng; ñiều này sẽ hỗ trợ bạn rất nhiều trong việc gợi nhớ và hiểu. Ý tưởng của bản ñồ tư duy là suy nghĩ sáng tạo và liên kết bằng một cách thức phi tuyến tính. Có rất nhiều thời gian ñể chỉnh sửa thông tin sau này nhưng ở bước ñầu tiên, việc ñưa mọi khả năng vào bản ñồ là rất quan trọng. ðôi khi một trong những khả năng tưởng như là không thể ấy lại trở thành ý tưởng chủ chốt ñưa bạn ñến kiến thức ñó. www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 18/40 6/4/2009 Vài sinh viên phát hiện rằng sử dụng những kí tự viết hoa sẽ thu hút họ chỉ chú ý vào những ñiểm chính. Chữ viết hoa cũng dễ ñọc hơn trong một sơ ñồ. Tuy nhiên, bạn có thể viết vài ghi chú, giải thích bằng chữ viết thường. Một số sinh viên làm thế ñể khi họ cần xem lại bản ñồ tư duy một thời gian sau, trong lúc số khác lại dùng ñể ghi lại những ñánh giá, phê bình. Hầu hết sinh viên ñều thấy tiện dụng khi lật ngang trang giấy và vẽ bản ñồ tư duy của họ theo chiều ngang. ðặt ý tưởng hoặc chủ ñề chính vào chính giữa trang giấy, ta sẽ có có không gian tối ña cho những ý khác tỏa ra từ trung tâm. Vài bản ñồ tư duy hữu dụng nhất thường ñược bổ sung trong một khoảng thời gian dài. Sau lần vẽ ban ñầu, bạn có thể muốn làm nổi bật vài thứ, thêm thông tin hoặc thêm vài câu hỏi. Vì vậy, ñể trống nhiều chỗ trên bản ñồ là một ý hay ñể sau ñó bạn có thể thêm vào những ý tưởng mới. Hướng dẫn làm bản ñồ tư duy ðây là những thành phần cấu tạo nên một bản ñồ tư duy, mặc dù chúng có thể ñược chỉnh sửa tự do theo ý muốn cá nhân. 1. Bắt ñầu ở trung tâm với một bức ảnh của chủ ñề, sử dụng ít nhất 3 màu. 2. Sử dụng hình ảnh, ký hiệu, mật mã, mũi tên trong bản ñồ tư duy của bạn. 3. Chọn những từ khoá và viết chúng ra bằng chữ viết hoa. 4. Mỗi từ/hình ảnh phải ñứng một mình và trên một dòng riêng. 5. Những ñường thẳng cần phải ñược kết nối, bắt ñầu từ bức ảnh trung tâm. Những ñường nối từ trung tâm dày hơn, có hệ thống và bắt ñầu ốm dần khi toả ra xa. 6. Những ñường thẳng dài bằng từ/hình ảnh. 7. Sử dụng màu sắc - mật mã riêng của bạn - trong khắp bản ñồ. 8. Phát huy phong cách cá nhân riêng của bạn. 9. Sử dụng những ñiểm nhấn và chỉ ra những mối liên kết trong bản ñồ của bạn. 10. Làm cho bản ñồ rõ ràng bằng cách phân cấp các nhánh, sử dụng số thứ tự hoặc dàn ý ñể bao quát các nhánh của bản ñồ. Nâng chất Bản ñồ tư duy của bạn Bản ñồ tư duy của bạn là tài sản riêng của bạn: một khi bạn hiểu cách tạo ra những ghi chú trong Bản ñồ tư duy, bạn có thể phát huy các quy tắc của riêng mình ñể làm cho nó tốt hơn. Những ñề nghị sau ñây có thể giúp bạn tăng hiệu quả của việc ñó: + Sử dụng những từ ngữ ñơn giản thể hiện thông tin: Hầu hết các từ trong cách viết bình thường ñều là nhồi nhét, bởi vì chúng ñảm bảo rằng thông tin ñược chuyển tải ñúng ngữ cảnh và trong một dạng thức dễ ñọc. Trong Bản ñồ tư duy của bạn, những từ khóa có ý nghĩa có thể chuyển tải cùng ý nghĩ như thế một cách rõ ràng hơn. Những từ dư thừa chỉ làm bản ñồ lộn xộn. www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 19/40 6/4/2009 + Chữ in: Cách viết dính nhau hoặc không rõ ràng sẽ khó ñọc hơn. + Sử dụng màu sắc ñể tách các ý khác nhau: ðiều này sẽ giúp bạn tách các ý ra khi cần thiết. Nó cũng giúp bạn làm bản ñồ trực quan hơn ñể gợi nhớ lại. Màu sắc cũng giúp cho việc sắp xếp các chủ ñề. + Sử dụng những ký hiệu và hình ảnh: Khi một ký hiệu hoặc hình ảnh có ý nghĩa gì ñó với bạn, hãy sử dụng chúng. Hình ảnh có thể giúp bạn nhớ thông tin hiệu quả hơn là từ ngữ. + Sử dụng liên kết ñan chéo: Thông tin trong một phần của bản ñồ có thể liên quan ñến phần khác. Khi ñó, bạn có thể vẽ những ñường thẳng ñể chỉ ra sự liên quan ñan chéo. Việc này sẽ giúp cho bạn thấy mức ảnh hưởng một phần trong chủ ñề ñến các phần khác. Chú ý Lập bản ñồ tư duy là một cách thức cực kỳ hiệu quả ñể ghi chú. Các bản ñồ tư duy không chỉ cho thấy các thông tin mà còn cho thấy cấu trúc tổng thể của một chủ ñề và mức ñộ quan trọng của những phần riêng lẻ trong ñó ñối với nhau. Nó giúp bạn liên kết các ý tưởng và tạo các kết nối với các ý khác. Nếu bạn làm bất kỳ biểu mẫu nghiên cứu nào hoặc làm ghi chú, hãy thử dùng Bản ñồ tư duy. Bạn sẽ thấy chúng hiệu quả ñến ngạc nhiên! T.L.V.K. - www.giaovien.net www.giaovien.net --//-- www.center4teachers.com [email protected] Trang 20/40