Tài liệu Kết quả Nghiên cứu đặc điểm hình thái , sinh học của mọt đục quả cà phê Stephanoderes hampei Ferriere

Báo cáo khoa học: Kết quả Nghiên cứu đặc điểm hình thái , sinh học của mọt đục quả cà phê Stephanoderes hampei Ferriere (Coleoptera : Scolytidae) KÕt qu¶ Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm h×nh th¸i , sinh häc cña mät ®ôc qu¶ cµ phª Stephanoderes hampei Ferriere (Coleoptera : Scolytidae) Study on morphological and biological characteristics of the coffee berry borer Stephanoderes hampei Ferriere (Coleoptera: Scolytidae) Hµ Quang Hïng, NguyÔn §øc ThuÊn summary An investigation was carried out to examine the morphological and biological characteristics of the coffee berry borer Stephanoderes hampei Ferriere occurring in Son La province. Stephanoderes hampei Ferriere is a holometaboluos insect. Their developmental stages include egg, first and second instar larvae, pupae and adult. Stephanoderes hampei Ferr is a key insect pest of Arabica coffee (Coffea arabica. L.) in Son La Province. The life cycle of Stephanoderes hampei Ferr lasts 44,68±0.33 days at temperature 25°C and humidity 83%; 35,10± 0,29 days at temperature 30°C and humidity 83%. The damage caused by Stephanoderes hampei Ferr was higher in mature fruits compared with the young ones, particularly 112-154 days after fruit set. Key words: Coffee berry borer (Stephanoderes hampei Ferriere), morphological, biological characteristics, life cycle. 1. §Æt vÊn ®Ò Mät ®ôc qu¶ cµ phª Stephanoderes hampei Ferr, tªn gäi kh¸c lµ Hyphothenemus hampei (Ferrarri, 1987) thuéc hä Scolytidae, bé Coleoptra. Chóng th−êng xuÊt hiÖn vµ g©y h¹i nÆng trªn cµ phª thêi kú kinh doanh, ®Æc biÖt giai ®o¹n qu¶ chÝn trªn nh÷ng v−ên c©y rËm r¹p kh«ng ®−îc ®èn t¹o, söa t¸n. NÕu kh«ng ®−îc ph¸t hiÖn vµ phßng trõ kÞp thêi sÏ lµm gi¶m n¨ng suÊt vµ phÈm chÊt cµ phª mét c¸ch ®¸ng kÓ (T«n N÷ TuÊn Nam & cs, 1997). Mät ®ôc qu¶ ®−îc ph¸t hiÖn trªn cµ phª chÌ ë c¸c tØnh phÝa B¾c, ViÖt Nam tõ nh÷ng n¨m 1990 – 1994 (TrÇn Huy Thä, 1994). Tuy nhiªn, c¸c nghiªn cøu vÒ mät ®ôc qu¶ cµ phª ch−a ®−îc quan t©m nhiÒu vµ tiÕn hµnh mét c¸ch hÖ thèng. §Ó cã thªm dÉn liÖu vÒ mät ®ôc qu¶ cµ phª, chóng t«i tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, sinh häc cña mät ®ôc qu¶ cµ phª Stephanoderes hampei Ferr t¹i S¬n La. §©y lµ c¬ së ®Ó x©y dùng vµ thùc hiÖn biÖn ph¸p qu¶n lý dÞch h¹i tæng hîp (IPM) trªn c©y cµ phª nh»m ®¹t hiÖu qu¶ kinh tÕ vµ m«i tr−êng (Hµ Quang Hïng, 1998). 2. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu TiÕn hµnh thu nhÆt nh÷ng qu¶ cµ phª cßn sãt l¹i trªn c©y, r¬i rông trªn v−ên sau vô thu ho¹ch t¹i Hua La, tØnh S¬n La, sau ®ã ®−a vÒ phßng thÝ nghiÖm nh©n nu«i theo ph−¬ng ph¸p nh©n nu«i c¸ thÓ (ViÖn BVTV- 1998, côc BVTV 1995, TCN .Bé NN & PTNT 2001, T.Lewis 1973) b»ng c¸ch th¶ tr−ëng thµnh vµo nh÷ng hép nhùa chøa nh÷ng qu¶ cµ phª ch−a bÞ mät ®ôc, ®Ó nghiªn cøu ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, sinh häc cña mät ®ôc qu¶ cµ phª. Hµng ngµy lÊy qu¶ cµ phª ®· tiÕp xóc víi mät ®Ó quan s¸t d−íi kÝnh lóp soi næi, ®o ®Õm, ghi chÐp, chôp ¶nh kÝch th−íc c¸c pha ph¸t dôc, ®ång thêi tÝnh thêi gian ph¸t dôc trøng ®Õn s©u non (tuæi 1, 2) nhéng vµ tr−ëng thµnh trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é, Çm ®é trung b×nh cña phßng thÝ nghiÖm sinh th¸i c«n trïng, Bé m«n C«n trïng, §H NNI. §Ó thÊy râ h¬n vÒ thêi gian ph¸t dôc c¸c pha cña mät Stephanoderes hampei, c¸c qu¶ cµ phª ®−îc bãc t¸ch trong 45 ngµy, mçi ngµy 20 qu¶ cµ phª (qu¶ thu tõ Hua La - S¬n La ngµy 28 th¸ng 2 1 n¨m 2005) trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é phßng thÝ nghiÖm. §Õm sè l−îng c¸c pha ph¸t dôc cña mät, dùa vµo cao ®iÓm cña c¸c pha cã thÓ tÝnh ®−îc thêi gian ph¸t dôc c¸c pha mét c¸ch gi¸n tiÕp vµ so s¸nh víi vßng ®êi nu«i ë 300C. Ph©n tÝch mÉu vËt theo ph−¬ng ph¸p cña Côc BVTV (1995, 1998). TiÕn hµnh thö nghiÖm tÝnh g©y h¹i cña mät trªn qu¶ cµ phª ë 5 ®é tuæi kh¸c nhau: 42 ngµy tuæi, 63 ngµy tuæi, 84 ngµy tuæi, 112 ngµy tuæi vµ qu¶ chÝn (154 ngµy tuæi ) ®Ó t×m hiÓu mèi liªn quan gi÷a tuæi qu¶ cµ phª quan hÖ vµ tû lÖ mät ®ôc. Mçi ®é tuæi cho 50 qu¶ vµo hép nhùa, sau ®ã th¶ 100 mät tr−ëng thµnh vµo hép chøa mÉu. Sau mét tuÇn kiÓm tra, theo dâi c¸c qu¶ bÞ mät ®ôc. 3. KÕt qu¶ vµ th¶o luËn 3.1. §Æc ®iÓm h×nh th¸i cña mät ®ôc qu¶ cµ phª (Stephanoderes hampei Ferr). Mät ®ôc qu¶ cµ phª lµ c«n trïng thuéc d¹ng biÕn th¸i hoµn toµn, tr¶i qua c¸c pha: Trøng, s©u non (tuæi 1, tuæi 2), nhéng, tr−ëng thµnh. §Æc ®iÓm h×nh th¸i cña mät ®ôc qu¶ cµ phª ®−îc quan s¸t d−íi kÝnh lóp soi næi. KÕt qu¶ ph©n tÝch nh÷ng ®Æc ®iÓm c¸c pha thÓ hiÖn ë b¶ng 1 vµ h×nh 1. - Trøng: Cã h×nh elÝp, míi ®Î gi÷a qu¶ trøng cã mµu tr¾ng s÷a, hai ®Çu cã mµu tr¾ng trong vµ bãng, khi s¾p në cã mµu tr¾ng s÷a. Trøng ®−îc ®Î trong néi nhò h¹t cµ phª. - S©u non cã 2 tuæi, c¬ thÓ cong h×nh ch÷ C, mµu tr¾ng, bãng, ch©n kÐm ph¸t triÓn, trªn c¬ thÓ cã c¸c l«ng tr¾ng dµi vµ th−a, ®Çu mµu n©u, ngùc cã 3 ®èt, bông cã 9 ®èt, phÇn phô miÖng rÊt ph¸t triÓn. S©u non c¸i cã hai gai giao phèi rÊt râ ë phÝa cuèi bông. KÝch th−íc cña s©u non tuæi 2 lín h¬n rÊt nhiÒu so víi s©u non tuæi 1 (kho¶ng 1,5 lÇn). B¶ng 1. KÝch th−íc c¸c pha ph¸t dôc cña mät ®ôc qu¶ cµ phª (Stephanoderes hampei Ferr) (n=30) ChiÒu dµi (mm) ChiÒu réng (mm) Pha ph¸t dôc Ng¾n nhÊt Dµi nhÊt Trung b×nh Ng¾n nhÊt Dµi nhÊt Trung b×nh Trøng 0,55 0,80 0,68±0,04 0,25 0,40 0,31±0,03 Tuæi 1 0,65 1,00 0,82±0,05 0,20 0,40 0,30±0,03 S©u non Tuæi 2 1,65 2,20 1,88±0,07 0,50 0,85 0,69±0,05 §ùc 0,90 1,30 1,10±0,06 0,40 0,65 0,53±0,04 Nhéng C¸i 1,65 1,80 1,72±0,03 0,70 1,05 0,86±0,05 Tr−ëng Thµnh §ùc 1,00 1,30 1,16±0,05 0,50 0,70 0,58±0,03 C¸i 1,70 2,00 1,82±0,05 0,70 0,95 0,81±0,03 - Nhéng: Míi ho¸ nhéng cã mµu tr¾ng s÷a vµ bãng, hµm trªn, m¾t, r©u ®Çu, c¸nh cøng, c¸nh mµng ®Òu ph©n biÖt rÊt râ, cã thÓ nh×n thÊy ®−îc. 1-2 ngµy tr−íc vò ho¸ c¬ thÓ chuyÓn mµu vµng, mÇm c¸nh chuyÓn mµu ®en. Nhéng ®ùc nhá h¬n rÊt nhiÒu so víi nhéng c¸i. - Tr−ëng thµnh: Míi vò ho¸ c¬ thÓ cã mµu n©u vµng, sau mét vµi ngµy mÆt l−ng c¬ thÓ cã mµu ®en, mÆt bông vµ ch©n cã mµu n©u vµng, cã nhiÒu l«ng cøng mäc trªn c¸nh cøng. Roi r©u ®Çu cã 5 ®èt, ph×nh to h×nh chuú. Con ®ùc cã c¸nh mµng bÞ tho¸i ho¸ nªn kh«ng bay ®−îc, c¬ thÓ nhá, kÐm ph¸t triÓn. KÝch th−íc trung b×nh c¬ thÓ ë con ®ùc vµ con c¸i lµ rÊt kh¸c nhau, cã thÓ dÔ dµng ph©n biÖt. VÒ mµu s¾c: Mät tr−ëng thµnh cã mÆt l−ng mµu ®en, bãng vµ ch©n cã mµu n©u vµng. 3.2. Vßng ®êi vµ thêi gian ph¸t dôc c¸c pha cña mät S. hampei Ferr ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é 250C vµ 300C, Èm ®é trung b×nh 83%. Vßng ®êi lµ chØ tiªu quan träng phôc vô cho c«ng t¸c phßng trõ. Vßng ®êi cña mät cµng ng¾n th× tèc ®é ph¸t triÓn cña mät cµng nhanh, khi ®iÒu kiÖn thuËn lîi mät dÔ ph¸t triÓn thµnh dÞch vµ g©y h¹i lín. 2 Qua nghiªn cøu chóng t«i thÊy vßng ®êi vµ thêi gian ph¸t dôc c¸c pha cña mät Stephanoderes hampei phô thuéc nhiÒu vµo nhiÖt ®é (b¶ng 2 vµ b¶ng 3). Tr−ëng thµnh míi vò ho¸ Tr−ëng thµnh ®ùc vµ c¸i Sù ph¸ h¹i cña tr−ëng thµnh Mät ®ôc qu¶ cµ phª xanh, chÝn vµ vÞ trÝ lµm tæ cña chóng C¸c h×nh ¶nh vÒ mät ®ôc qu¶ cµ phª stephanoderes hamphei Ferr, hä Scolytidea, bé Coleoptra (¶nh GS.TS. Hµ Quang Hïng vµ NguyÔn §øc ThuÊn) 3 B¶ng 2. Thêi gian ph¸t dôc cña mät Stephanoderes hampei F (ë nhiÖt ®é 250C, Èm ®é trung b×nh 83%) Pha ph¸t dôc Sè c¸ thÓ ThÊp nhÊt Cao nhÊt Trung b×nh (n) (ngµy) (ngµy) (ngµy) Trøng 20 6,95 ± 0.39 7,0 ± 0,37 6,98 ± 0,38 S©u non tuæi 1 20 12,05 ± 0,42 12,25 ± 0,26 12,15 ± 0,34 S©u non tuæi 2 20 6,4 ± 0,24 6,6 ± 0,24 6,5 ± 0,24 Nhéng 20 6,45 ± 0,24 6,55 ± 0,24 6,5 ± 024 TiÒn ®Î trøng 20 12,4 ± 0,44 12,7 ± 0.46 12,55 ± 0,45 Vßng ®êi 44,25 ± 0,35 45,1 ± 0,31 44,68 ± 0,33 B¶ng 3. Thêi gian ph¸t dôc cña mät Stephanoderes hampei F. (ë nhiÖt ®é 300C, Èm ®é trung b×nh 83%) Pha ph¸t dôc Sè c¸ thÓ (n) Trung b×nh ThÊp nhÊt (ngµy) Cao nhÊt (ngµy) (ngµy) Trøng 20 6,25 ± 0,34 6,4 ± 0,28 6,33 ± 0,31 S©u non tuæi 1 20 9,1 ± 0,30 9,25 ± 0,30 9,17 ± 0,30 S©u non tuæi 2 20 4,75 ± 0,21 4,8 ± 0,19 4,77 ± 0,20 Nhéng 20 5,65 ± 0,23 5,7 ± 0,22 5,68 ± 0,22 TiÒn ®Î trøng 20 9,1 ± 0,40 9,2 ± 0,45 9,15 ± 0,42 Vßng ®êi 34,85 ± 0,30 35,15 ± 0,29 35,1 ± 0,29 ë nhiÖt ®é 250C, Èm ®é 83%, thêi gian ph¸t dôc cña c¸c pha biÕn ®éng kh«ng nhiÒu. Vßng ®êi cña mät ®ôc qu¶ lµ 44,68 ± 0,33 ngµy, kho¶ng 45 ngµy (b¶ng 2). ë nhiÖt ®é 300C, Èm ®é 83%, thêi gian ph¸t dôc cña mät ®ôc qu¶ cµ phª ng¾n h¬n so víi ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é 250 C, t−¬ng øng víi c¸c pha ph¸t dôc, ®Æc biÖt lµ pha s©u non vµ pha tr−ëng thµnh. Vßng ®êi cña mät ®ôc qu¶ lµ 35,10 ± 0,29 ngµy, kho¶ng 35 ngµy (b¶ng 3). Nh− vËy, cïng ®iÒu kiÖn ®é Èm nh−ng ë nhiÖt ®é kh¸c nhau 300C & 250C, vßng ®êi chªnh lÖch 10 ngµy. NhiÖt ®é cµng cao th× thêi gian ph¸t dôc cµng ng¾n. Trong pha s©u non cña mät cã hai tuæi. ë tuæi 1 thêi gian ph¸t dôc kh¸ dµi (ë 250C trung b×nh trªn 12 ngµy, ë 300C trung b×nh h¬n 9 ngµy), chuyÓn sang s©u non tuæi 2 thêi gian ph¸t dôc ng¾n h¬n nhiÒu (ë 250C trung b×nh trªn 6 ngµy, ë 300C trung b×nh gÇn 5 ngµy). B¶ng 4. Thêi gian ph¸t dôc cña mät Stephanoderes hampei F. ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é kh¸c nhau §iÒu kiÖn nu«i Chªnh lÖch C¸c pha ph¸t Nu«i tù nhiªn ë Nu«i ë nhiÖt ®é ( ngµy) dôc nhiÖt ®é 22,50C 0 30 C (ngµy) (ngµy) Trøng 12 6,33 ± 0,31 5,67 ± 0,31 S©u non 1 7 9,17 ± 0,30 -2,17 ± 0,30 S©u non 2 12 4,77 ± 0,20 7,23 ± 0,20 Nhéng 7 5,68 ± 0,22 1,32 ± 0,22 TiÒn ®Î trøng 4 Tr−ëng thµnh 5 9,15 ± 0,42 -4,15 ± 0,42 Vßng ®êi 48 35,1 ± 0,29 12,9 ± 0,29 4 Trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn (tõ 1/3 – 15/4 n¨m 2005), thêi gian ph¸t dôc cña trøng lµ 12 ngµy, s©u non tuæi 1: 7 ngµy, tuæi 2: 12 ngµy, nhéng: 7 ngµy, tr−ëng thµnh: 5 ngµy vµ tiÒn trøng: 4 ngµy, tæng vßng ®êi: 48 ngµy (b¶ng 4). So s¸nh sè liÖu trªn víi ®iÒu kiÖn nu«i nh©n t¹o, ë nhiÖt ®é 300C, thêi gian ph¸t dôc cña c¸c pha cã sù chªnh lÖch: Pha trøng dµi h¬n 5,67 ngµy, s©u non tuæi 1 ng¾n h¬n 2,17 ngµy, s©u non tuæi 2 dµi h¬n 7,23 ngµy, nhéng dµi h¬n 1,32 ngµy vµ tr−ëng thµnh ng¾n h¬n 4,15 ngµy, tæng vßng ®êi dµi h¬n 12,9 ngµy. Nh− vËy, ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é ¶nh h−ëng lín ®Õn thêi gian ph¸t dôc c¸c pha cña mät ®ôc qu¶. KÕt qu¶ nµy phï hîp víi kÕt qu¶ nu«i ë 2 ng−ìng nhiÖt ®é 250C vµ 300C. 3.4. Mèi liªn quan gi÷a tuæi qu¶ cµ phª vµ tû lÖ mät Stephanoderes hampei F. g©y h¹i. B¶ng 5. Kh¶ n¨ng ®ôc cña mät S.hampei F.vµo tuæi qu¶ cµ phª kh¸c nhau §é tuæi cña qu¶ Tû lÖ qu¶ cµ phª Tû lÖ qu¶ cµ phª cã Tû lÖ qu¶ cµ phª cã cµ phª (ngµy) cã 1 mät ®ôc (%) 2 mät ®ôc (%) 3 mät ®ôc (%) 42 2,40 0,00 0,00 63 4,12 0,28 0,12 84 5,20 0,40 0,28 112 7,08 0,52 0,40 154 9,32 1,72 0,80 Tæng 28,12 2,92 1,60 Tû lÖ qu¶ cµ phª bÞ mét mät ®ôc t¨ng dÇn theo ®é tuæi qu¶ cµ phª, ë 42 ngµy tuæi cã 2,4% qu¶ bÞ ®ôc, 63 ngµy tuæi cã 4,12% qu¶ bÞ ®ôc, 84 ngµy tuæi cã 5,20% qu¶ bÞ ®ôc, 112 ngµy tuæi cã 7,08% qu¶ bÞ ®ôc vµ ë qu¶ chÝn (154 ngµy tuæi) cã 9,32% qu¶ bÞ ®ôc. Tû lÖ qu¶ cµ phª cã 2 vµ 3 con mät ®ôc t−¬ng ®èi thÊp, sè qu¶ bÞ 1 con mät ®ôc chiÕm ®a sè (28,12%). Qu¶ chÝn lµ tuæi qu¶ mµ mät thÝch ®ôc nhÊt, tû lÖ mät ®ôc trªn qu¶ chÝn (154 ngµy tuæi) lµ lín nhÊt. 4. KÕt luËn - Mät ®ôc qu¶ cµ phª Stephanoderes hampei Ferr lµ c«n trïng biÕn th¸i hoµn toµn, c¸c pha ph¸t dôc cña chóng: trøng, s©u non (tuæi 1,2), nhéng vµ tr−ëng thµnh. - Vßng ®êi cña mät ®ôc qu¶ cµ phª Stephanoderes hampei Ferr ë nhiÖt ®é 250C, Èm ®é 83%, lµ 44,68 ± 0,33 ngµy. ë nhiÖt ®é 300C, Èm ®é 83%, vßng ®êi cña mät ®ôc qu¶ lµ 35,10 ± 0,29 ngµy. - Khi bÞ x©m nhiÔm mçi qu¶ cµ phª th−êng bÞ 1 mät tr−ëng thµnh tÊn c«ng. Qu¶ cµ phª cã tuæi cµng cao cµng bÞ tÊn c«ng nhiÒu, qu¶ tõ 16-22 tuÇn tuæi (t−¬ng øng 112-154 ngµy sau ®Ëu qu¶) bÞ mät h¹i nhiÒu nhÊt. Tµi liÖu tham kh¶o Bé m«n c«n trïng (2004). Gi¸o tr×nh c«n trïng n«ng nghiÖp - Tr−êng §¹i häc N«ng nghiÖp I. Nxb N«ng nghiÖp, Hµ Néi. Côc B¶o vÖ thùc vËt (1995). Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra s©u bÖnh h¹i c©y trång N«ng nghiÖp, Nxb N«ng nghiÖp, Hµ Néi. Hµ Quang Hïng (1998). Phßng trõ dÞch h¹i tæng hîp c©y trång N«ng nghiÖp (Qu¶n lý dÞch h¹i tæng hîp – IPM), Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp I, Hµ Néi. NguyÔn V¨n Huúnh & Lª ThÞ Sen (2003). "PhÇn B: S©u h¹i c©y trång chÝnh ë §ång B»ng s«ng Cöu Long". Gi¸o tr×nh c«n trïng n«ng nghiÖp, Tr−êng §¹i häc CÇn Th¬, tr 216 – 218. TrÇn Kim Loang (2003). "S©u bÖnh h¹i cµ phª vµ biÖn ph¸p phßng trõ". C©y cµ phª ViÖt Nam, Nxb N«ng NghiÖp, tr. 325 5 T«n N÷ TuÊn Nam, Tr−¬ng Hång, TrÞnh Xu©n Hång (1997). "§iÒu tra mét sè biÖn ph¸p kü thuËt canh t¸c cµ phª chÌ Catimor ë mét sè tØnh n−íc ta". KÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc n¨m 1996 cña ViÖn nghiªn cøu cµ phª, Nxb N«ng nghiÖp, tr. 287 - 297. TrÇn Huy Thä (1994). "S©u h¹i cµ phª vµ biÖn ph¸p phßng trõ". KÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc cña ViÖn BVTV 1990-1994. Nxb N«ng nghiÖp, tr.55-58 ViÖn B¶o vÖ thùc vËt (1998). KÕt qu¶ ®iÒu tra c«n trïng vµ bÖnh c©y ëc¸c tØnh miÒn Nam 19771978, nxb N«ngnghiÖp, tr. 92-197. Lewis (1973). Agricultural insect pests of the tropic and their control. Cambridge Universirty Pres. Melbourne Sydney, tr. 495- 552. 6