Tài liệu Hợp đồng kinh tế trong điều kiện cơ chế quản lý kinh tế hiện nay

Lêi nãi ®Çu BÊt kú mét h×nh th¸i kinh tÕ nµo, viÖc ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò cèt lâi thóc ®Èy x· héi ®ã ®i lªn còng nh ®¶m b¶o cho chÕ ®é ®ã tån t¹i lµ ph¸t triÓn do vËy môc tiªu ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ lµ rÊt quan träng (6/1986). Trong v¨n kiÖn §¹i héi §¶ng VI (6/1986) ®· ®Ò ra: "Giai ®o¹n nµy lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn mét nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn theo c¬ chÕ thÞ trêng, cã sù ®iÒu tiÕt cña Nhµ níc theo ®Þnh híng XHCN" vµ hµng lo¹t c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt ®Æc biÖt lµ trong lÜnh vùc kinh tÕ ®· ®îc Nhµ níc ta ban hµnh, trong ®ã cã ph¸p luËt H§KT ®îc Héi ®ång Nhµ níc ban hµnh (nay lµ UBTVQH) th«ng qua ngµy 25/9/1989. Cã hiÖu lùc tõ ngµy 19/9/1989. Cã thÓ nãi víi t c¸ch lµ kiÕn tróc thîng tÇng, ph¸p lÖnh H§KT n¨m 1989 ®· cã nh÷ng ®ãng gãp tÝch cùc trong c«ng cuéc xo¸ bá c¬ chÕ kinh tÕ cò thiÕt lËp c¬ chÕ kinh tÕ míi, lµ sù ph¸t triÓn chung cña nÒn kinh tÕ níc ta. Cho ®Õn nay chóng ta ®· ®i qua mét chÆng ®êng ph¸t triÓn h¬n mêi n¨m vµ ®· cã nhiÒu thay ®æi trong nÒn kinh tÕ vµ hÖ thèng ph¸p luËt. MÆt kh¸c, c¸c quan hÖ kinh tÕ ®ang ngµy cµng trë nªn ®a d¹ng ho¸ vµ phøc t¹p khiÕn cho nhiÒu quy ®Þnh ph¸p lÖnh H§KT vµ c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt híng dÉn thi hµnh trë nªn kh«ng cßn phï hîp. Bªn c¹nh ®ã sù ra ®êi cña nhiÒu v¨n b¶n ph¸p luËt quan träng ®· xuÊt hiÖn nhiÒu ®iÓm kh«ng thèng nhÊt víi nhau nh Bé LuËt d©n sù vµ LuËt Th¬ng m¹i. Nã lµm gi¶m hiÖu qu¶ viÖc ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt 1 ®èi víi c¸c quan hÖ x· héi vµ cßn mét sè vÊn ®Ò m©u thuÉn trong H§KT. Trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng, hÖ thèng ph¸p luËt nãi chung mµ tríc hÕt lµ hÖ thèng ph¸p luËt vÒ kinh tÕ nãi riªng cã vai trß t¹o ra khu«n khæ ph¸p lý nhÊt ®Þnh vµ lµ hµnh lang cho c¸c chñ thÓ kinh tÕ ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh. §ång thêi ph¸p luËt lµ c«ng cô ®Ó qu¶n lý nÒn kinh tÕ. Víi c«ng cuéc ®æi míi nÒn kinh tÕ nh hiÖn nay còng nh ®æi míi ph¸p luËt vÒ H§KT em ®· chän ®Ò tµi: "Hîp ®ång kinh tÕ trong ®iÒu kiÖn c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ hiÖn nay". B»ng ph¬ng ph¸p luËn CNXHKH, ph¬ng ph¸p duy vËt biÖn chøng, duy vËt lÞch sö cïng víi mét sè ph¬ng ph¸p nghiªn cøu so s¸nh ph©n tÝch, sÏ cè g¾ng chØ ra nh÷ng quan ®iÓm bÊt cËp trong ph¸p luËt H§KT hiÖn hµnh vµ mét sè kiÕn nghÞ ®èi víi viÖc söa ®æi ph¸p luËt vÒ H§KT. Trªn c¬ së ®ã b¶n b¸o c¸o nµy tËp trung vµo nh÷ng vÊn ®Ò sau: - Kh¸i qu¸t ph¸p luËt vÒ H§KT; - Yªu cÇu ®æi míi ph¸p luËt vÒ H§KT; - §æi míi ph¸p luËt vÒ H§KT. Tuy nhiªn ®· cã nhiÒu cè g¾ng trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu nhng ®©y lµ mét ®Ò tµi khã, ®ßi hái ngêi nghiªn cøu 2 ph¶i cã tr×nh ®é hiÓu biÕt réng vÒ mäi lÜnh vùc liªn quan ®Õn H§KT. Víi tr×nh ®é cßn h¹n hÑp cña mét sinh viªn, ch¾c ch¾n b¶n b¸o c¸o nµy sÏ cßn nhiÒu thiÕt sãt,... V× vËy rÊt mong c¸c thÇy c« gi¸o vµ c¸c b¹n sÏ bæ sung thªm ý kiÕn cïng t«i ®Ó hoµn thiÖn néi dung ®Ò tµi nµy. 3 Ch¬ng I Kh¸i qu¸t ph¸p luËt vÒ hîp ®ång kinh tÕ I. LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ph¸p luËt vÒ hîp ®ång kinh tÕ ë níc ta Ph¸p luËt vÒ H§KT nãi riªng hay hîp ®ång nãi chung kh«ng ph¶i ®¬ng nhiªn mµ cã, mµ nã ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi cña quan hÖ kinh tÕ. Ban ®Çu, hîp ®ång biÓu hiÖn mèi quan hÖ kinh tÕ gi÷a nh÷ng ngêi gi÷ hµng ho¸ tån t¹i mét c¸ch kh¸ch quan, sau ®ã mèi quan hÖ kinh tÕ ®ã trë thµnh mét quan hÖ ph¸p luËt khi ®îc ph¸p luËt t¸c ®éng vµo. Do ®ã ®Ó t×m hiÓu sù ra ®êi cña H§KT cÇn t×m hiÓu sù ra ®êi cña hîp ®ång nãi chung (hay chÝnh lµ Hîp ®ång d©n sù). Hîp ®ång kh«ng xuÊt hiÖn ngay tõ khi cã con ngêi, mµ phÇn lín qua nh÷ng bíc ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh th× míi cã ®ñ ®iÒu kiÖn cho sù ra ®êi cña Hîp ®ång. M¸c nãi: "Tù chóng hµng ho¸ kh«ng thÓ ®i tíi thÞ trêng vµ trao ®æi víi nhau ®îc. VËy chóng ta ph¶i quay sang phÝa nh÷ng ngêi sö dông hµng ho¸, hµng ho¸ lµ nh÷ng ®å vËt cho nªn ®øng tríc con ngêi chóng kh«ng cã c¸ch g× ®Ó chèi l¹i ®îc. NÕu hµng ho¸ kh«ng muèn ®i th× ngêi ta cã thÓ dïng tíi søc m¹nh tøc lµ n¾m lÊy nã. Muèn cho nh÷ng vËt ®ã quan hÖ 4 víi nhau nhng nh÷ng hµng ho¸ ph¶i ®èi xö víi nhau nh nh÷ng ngêi mµ ý chÝ n»m trong c¸c vËt ®ã nh thÕ nµo ®Ó ngêi nµy ph¶i do ý chÝ cña ngêi kia tøc lµ mçi ngêi trong 2 ngêi ®Òu ph¶i nhê vµo mét hµnh ®éng tù nguyÖn chung ®èi víi c¶ hai bªn míi cã thÓ chiÕm h÷u hµng ho¸ cña ngêi kh¸c - c¸ch nhîng l¹i hµng ho¸ cña m×nh". ý chÝ cña nh÷ng ngêi gi÷ hµng ho¸ ë ®©y lµ tù nguyÖn, tõ ®ã cã nguyªn t¾c tù do khÕ íc, nghÜa lµ nÕu kh«ng cã tù cho ý chÝ th× kh«ng cã hîp ®ång. Lµ mét lo¹i Hîp ®ång chuyªn biÖt, H§KT cã nguån gèc tõ hîp ®ång d©n sù, H§KT chØ xuÊt hiÖn trong chñ nghÜa x· héi khi cã nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. Thø nhÊt: Cã sù trao ®æi hµng ho¸ trªn c¬ së së h÷u toµn d©n vµ së h÷u tËp thÓ. Thø hai: Cã mét nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung. Hai ®iÒu kiÖn nµy kh«ng cßn ®¬n thuÇn mang tÝnh d©n sù vµ chóng ®îc ®iÒu chØnh b»ng mét ngµnh luËt míi ®ã lµ ngµnh luËt kinh tÕ. Hîp ®ång kinh tÕ ra ®êi sím nhÊt ë Liªn X«, sau ®ã lan ra c¸c níc XHCN kh¸c. ë níc ta H§KT ra ®êi cïng víi viÖc b¾t ®Çu kÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø nhÊt 1960 - 1965 x©y dùng CNXH. Cã thÓ nãi víi t c¸ch lµ thîng tÇng kiÕn tróc, ph¸p luËt vÒ H§KT cña níc ta ®· lu«n g¾n liÒn vµ ph¶n ¸nh ®îc bíc ph¸t triÓn kh¸c nhau cña nÒn kinh tÕ. 5 Trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ph¸p luËt vÒ H§KT ë níc ta cã thÓ ®îc chia lµm hai thêi kú. Thêi kú kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung vµ thêi kú ®æi míi kinh tÕ. 1. Thêi kú kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung Thêi kú nµy kÐo dµi tõ n¨m 1954 ®Õn n¨m 1989 lµ thêi kú ®¸nh dÊu c¸c bíc ph¸t triÓn cña ph¸p luËt vÒ H§KT ®Æc biÖt lµ 3 v¨n b¶n sau: - §iÒu lÖ t¹m thêi vÒ Hîp ®ång kinh doanh ban hµnh kÌm theo N§ 735/TTg (10/4/1957); - §iÒu lÖ t¹m thêi vÒ chÕ ®é H§KT ban hµnh kÌm theo N§04/TTg (4/1/1960); - §iÒu lÖ vÒ chÕ ®é H§KT ban hµnh kÌm theo NghÞ ®Þnh 54/CP (10/3/1975). ë níc ta cã thÓ nãi: B¶n ph¸p luËt ®Çu tiªn ®Ò cËp ®Õn H§KT ®ã lµ s¾c lÖnh 97 - S¾c lÖnh ngµy 22/05/1950 cña Nhµ níc ViÖt Nam D©n chñ Céng hoµ ban hµnh söa ®æi vÒ d©n sù xo¸ bá tuyÖt ®èi ho¸ quyÒn d©n sù t nh©n. §iÒu 12 s¾c lÖnh nµy quy ®Þnh "Khi lËp khÕ íc mµ cã sù tæn thÊt do bãc lét cña mét bªn v× ®iÒu kiÖn kinh tÕ cña hai bªn chªnh lÖch th× khÕ íc cã thÓ coi lµ v« luËn". B»ng quy ®Þnh nµy cña S¾c lÖnh, Nhµ níc ta ®· thõa nhËn viÖc ký kÕt hîp ®ång nãi chung, trong ®ã cã c¸c Hîp ®ång trong lÜnh vùc kinh tÕ nãi riªng, gi÷a t nh©n víi nhau cµng cÇn ph¶i cã sù can thiÖp cña Nhµ níc. 6 Vµo cuèi n¨m 1950 nÒn kinh tÕ níc ta lµ mét nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn. Kinh tÕ quèc doanh tuy gi÷ vai trß chñ ®¹o nhng cha lín m¹nh kinh tÕ tËp thÓ cßn yÕu. Kinh tÕ t b¶n cßn ë tr×nh ®é thÊp, kinh tÕ c«ng - n«ng nghiÖp vµ tiÓu thñ c«ng nghiÖp cßn rÊt réng lín. Kinh tÕ t b¶n vµ t doanh vÉn cßn tån t¹i ®Ó ®iÒu chØnh c¸c mèi quan hÖ kinh tÕ gi÷a c¸c doanh nghiÖp thuéc c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c nhau. ChÝnh phñ ®· ban hµnh ®iÒu lÖ t¹m thêi vÒ H§KT kinh doanh sè 735 TTg 10/4/1957. Theo ®iÒu lÖ nµy, H§KT ®îc ký kÕt nh»m môc ®Ých ph¸t triÓn kinh doanh c«ng th«ng nghiÖp gãp phÇn thùc hiÖn kÕ ho¹ch Nhµ níc trªn nguyªn t¾c tù nguyÖn hai bªn cïng cã lîi vµ cã lîi cho kinh tÕ ph¸t triÓn quèc d©n. Nh vËy, mÆc dï tù do c¸ nh©n trong giao kÕt hîp ®ång ®îc t«n träng song nhng vÉn lu«n ®Ò cao vai trß qu¶n lý cña m×nh, ®iÒu nµy ®îc thÓ hiÖn râ trong quy ®Þnh vÒ ®¨ng ký hîp ®ång "Hîp ®ång kinh doanh nÕu ký kÕt gi÷a 2 ®¬n vÞ kinh tÕ Nhµ níc víi nhau th× hîp ®ång ph¶i ®îc ®¨ng ký t¹i c¬ quan Nhµ níc cã thÈm quyÒn" c¬ quan c«ng th¬ng tØnh hoÆc c¬ quan hµnh chÝnh huyÖn. Cã thÓ nãi ®iÒu lÖ t¹m thêi vÒ H§KD lµ v¨n b¶n ®îc ®Æt nÒn mãng cho sù ra ®êi cña chÕ ®é H§KT. Trong chõng mùc nhÊt ®Þnh viÖc ban hµnh v¨n b¶n nµy ®· gãp phÇn huy ®éng kh¶ n¨ng cña mäi thµnh phÇn kinh tÕ vµo c«ng cuéc ph¸t triÓn kinh tÕ ®Êt níc theo híng thèng nhÊt cò t¹o quan hÖ s¶n xuÊt cò, tõng bíc x©y dùng quan hÖ s¶n xuÊt míi. 7 §Õn HiÕn ph¸p n¨m 1959 ®· x¸c ®Þnh môc tiªu x©y dùng chñ nghÜa x· héi cña níc ta. §¹i héi lÇn thø 3 cña §¶ng còng th«ng qua kÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø nhÊt 1960 - 1965 ®Ó x©y dùng c«ng nghiÖp ho¸. B¾t ®Çu c«ng cuéc c¶i t¹o c¸c thµnh phÇn kinh tÕ TBTN ®· c¬ b¶n hoµn thµnh kinh tÕ c¸ thÓ trong Nhµ níc ®· chuyÓn ho¸ dÇn thµnh kinh tÕ tËp thÓ th«ng qua phong trµo hÖ thèng ho¸ Nhµ níc, nÒn kinh tÕ chØ cßn l¹i 2 thµnh phÇn kinh tÕ chñ yÕu lµ kinh tÕ quèc doanh vµ kinh tÕ tËp thÓ. C¸c tiÒn ®Ò cho sù ra ®êi cña H§KT ®· cã, h¬n n÷a §iÒu lÖ t¹m thêi vÒ H§KD víi nguyªn t¾c ký kÕt hîp ®ång trªn c¬ së hoµn toµn tù nguyÖn ®ã kh«ng cßn phï hîp n÷a. Trong bèi c¶nh ®ã Thñ tíng ChÝnh phñ ®· ban hµnh ®iÒu lÖ t¹m thêi vÒ chÕ ®é H§KT kÌm theo NghÞ ®Þnh 04 TTg ngµy 4/1/1960. Theo ®iÒu lÖ nµy: H§KT cã 2 ®Æc ®iÓm c¬ b¶n: Thø nhÊt: H§KT ®îc x©y dùng trªn c¬ së kÕ ho¹ch Nhµ níc, nh»m thùc hiÖn chØ tiªu kÕ ho¹ch Nhµ níc. Thø hai: Chñ thÓ cña H§KT bÞ h¹n chÕ chØ trong ph¹m vi c¸c tæ chøc kinh tÕ quèc doanh vµ c¸c c¬ quan Nhµ níc, trong ®ã ®¹i diÖn c¸c c¬ quan Nhµ níc ®îc ký hîp ®ång dµi h¹n mang tÝnh nguyªn t¾c ®¹i diÖn tæ chøc kinh tÕ quèc doanh ký H§KT ng¾n h¹n cô thÓ. §iÒu nµy thÓ hiÖn mét c¬ chÕ qu¶n lý chñ yÕu theo chiÕn lÖnh chØ huy trÐm xuèng, b¸o c¸o díi lªn, l·i nép Ng©n s¸ch, lç xin trªn. 8 ViÖc xö lý vi ph¹m hîp ®ång vµ c¸c biÖn ph¸p b¶o ®¶m thùc hiÖn nghÜa vô kh«ng ®îc ®Ò cËp ®Õn. LÇn ®Çu tiªn kh¸i niÖm hîp ®ång kinh tÕ ®îc sö dông trong b¶n ®iÒu lÖ nµy cã thÓ coi lµ thêi ®iÓm ra ®êi cña H§KT ë níc ta. MÆc dï cã tªn gäi ®iÒu lÖ t¹m thêi, nhng b¶n ®iÒu lÖ nµy còng ®· ®îc sö dông trong 15 n¨m tõ 1960 1975 trong suèt thêi gian ®ã chóng ta ë trong ®iÒu kiÖn chiÕn tranh kh«ng tËp trung vµo viÖc x©y dùng vµ hÖ thèng ho¸ ph¸p luËt. §iÒu lÖ vÒ chÕ ®é H§KT ban hµnh kÌm theo NghÞ ®Þnh 54/CP - 10/3/1975). ë giai ®o¹n nµy H§KT ®· trë thµnh c«ng cô ph¸p lý chñ yÕu cña Nhµ níc ®Ó qu¶n lý nÒn kinh tÕ. H§KT theo ®iÒu lÖ nµy cã 2 ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau: Thø nhÊt: ViÖc ký kÕt Hîp ®ång ®· b¾t buéc, lµ kû luËt cña Nhµ níc. TÝnh b¾t buéc nµy do tÝnh ph¸p lÖnh cña kÕ ho¹ch Nhµ níc quy ®Þnh viÖc thay ®æi chØ tiªu kÕ ho¹ch Nhµ níc. V× vËy, c¸c vi ph¹m H§KT ®Òu bÞ xö lý hÕt søc nghiªm kh¾c. Thø hai: VÒ thÈm quyÒn xö lý tranh chÊp H§KT, b¶n ®iÒu lÖ nµy ®· giao cho hai c¬ quan: §ã lµ c¬ quan qu¶n lý cÊp trªn cña c¸c ®¬n vÞ kinh tÕ lµ c¬ quan träng tµi kinh tÕ. 9 Tõ c¸c ®Æc ®iÓm trªn ta cã thÓ thÊy H§KT trong giai ®o¹n nµy mang tÝnh kÕ ho¹ch, hµnh chÝnh, tËp trung bao cÊp râ nÐt. 2. Thêi kú ®æi míi kinh tÕ Ph¸p lÖnh vÒ H§KT do Héi ®ång Nhµ níc (nay lµ UBTVQH) th«ng qua ngµy 25/9/1989 cña HiÖu lùc 29/9/1989. Ph¸p lÖnh vÒ H§KT ra ®êi trong bèi c¶nh ®æi míi c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ do §¹i héi §¶ng lÇn thø VI ®Ò ra. X©y dùng mét nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn theo ®Þnh híng XHCN. Ph¸p lÖnh H§KT ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ H§KT ®îc thiÕt lËp gi÷a c¸c ®¬n vÞ kinh tÕ thuéc mäi thµnh phÇn kinh tÕ. Theo ph¸p lÖnh nµy, H§KT ®îc ký kÕt nh»m môc ®Ých kinh doanh vµ ®îc x©y dùng trªn c¬ së sù thèng nhÊt ý trÝ gi÷a c¸c bªn. Nh vËy, vÒ nguyªn t¾c, viÖc ký kÕt H§KT trong thêi kú nµy kh«ng ph¶i theo chØ tiªu ph¸p lÖnh, viÖc ký kÕt vµ thùc hiÖn H§KT theo chØ tiªu ph¸p lÖnh tu©n theo nh÷ng quy ®Þnh riªng. C¸c chñ thÓ cña H§KT còng ®îc më réng vµ c¸c chÕ tµi Ýt kh¾t khe h¬n, néi dung cña ph¸p lÖnh nµy sÏ ®îc nghiªn cøu ë c¸c phÇn sau. 10 II. Kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm cña hîp ®ång kinh tÕ 1. Kh¸i niÖm HiÖn nay, trong khoa häc ph¸p lý kh¸i niÖm hîp ®ång ®îc hiÓu theo hai nghÜa chñ quan vµ kh¸ch quan. a. Theo nghÜa kh¸ch quan (hay cßn gäi lµ nghÜa réng) H§KT lµ tæng hîp c¸c quy ph¹m ph¸p luËt ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ H§KT gi÷a c¸c ®¬n vÞ kinh tÕ (cßn gäi lµ chÕ ®é ph¸p lý vÒ H§KT). Trong ®ã quy ®Þnh c¸c nguyªn t¾c ký kÕt H§KT, ®iÒu kiÖn chñ thÓ cña H§KT, thñ tôc tr×nh tù ký kÕt H§KT, c¸c ®iÒu kiÖn vµ gi¶i ph¸p hËu qu¶ cña viÖc thay ®æi, huû bá, ®×nh chØ H§KT, tr¸ch nhiÖm vi ph¹m H§KT. Nh vËy, theo nghÜa kh¶ quan nµy th× ph¸p luËt nãi chung lµ chÕ ®é ph¸p luËt vÒ H§KT nãi riªng lu«n lu«n ph¶i cã nh÷ng thay ®æi theo kÞp vµ phï hîp víi sù ph¸t triÓn cña quan hÖ kinh tÕ hay chÝnh x¸c h¬n còng phï hîp víi sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt,... b. Theo nghÜa chñ quan (hay gäi lµ nghÜa hÑp) §iÒu 1: Ph¸p lÖnh H§KT ban hµnh ngµy 25/9/1989 quy ®Þnh: 11 "H§KT lµ sù tho¶ thuËn b»ng v¨n b¶n, tµi liÖu giao dÞch gi÷a c¸c bªn ký kÕt vÒ viÖc thùc hiÖn c«ng viÖc s¶n xuÊt trao ®æi hµng ho¸, dÞch vô, nghiªn cøu øng dông tiÕn bé khoa häc - kü thuËt vµ c¸c tho¶ thuËn kh¸c cã môc ®Ých kinh doanh víi sù quy ®Þnh râ rµng vÒ quyÒn vµ nghÜa vô cña mçi bªn ®Ó x©y dùng vµ thùc hiÖn kÕ ho¹ch cña m×nh". Nh vËy theo nghÜa nµy thùc chÊt H§KT lµ quan hÖ kinh tÕ gi÷a c¸c chñ thÓ ký kÕt, ®ã lµ mèi quan hÖ ý chÝ ®îc x¸c lËp mét c¸ch tù nguyÖn, b×nh ®¼ng th«ng qua c¸c h×nh thøc b»ng v¨n b¶n trong tµi liÖu giao dÞch gi÷a c¸c bªn nh c«ng v¨n, ®¬n chµo hµng, ®¬n ®Æt hµng, giÊy chÊp nhËn... §©y lµ mét ®iÓm kh¸c víi hîp ®ång d©n sù. Theo quy ®Þnh t¹i ®iÓm 400 BLDS (cã hiÖu lùc tõ ngµy 01/07/1996) th× h×nh thøc cña hîp ®ång d©n sù rÊt réng, cã thÓ giao kÕt b»ng lêi nãi, b»ng v¨n b¶n, b»ng nh÷ng hµnh vi cô thÓ... Khi ph¸p luËt kh«ng quy ®Þnh ®èi víi c¸c lo¹i hîp ®ång ®ã ph¶i ®îc giao kÕt b»ng mét h×nh thøc nhÊt ®Þnh. VËy tµi s¶n l¹i cã sù kh¸c nhau nµy? Nh chóng ta ®· biÕt nÕu bÊt kú mét lo¹i hîp ®ång nµo khi ®îc ký kÕt b»ng v¨n b¶n nã ®Òu cã thÓ lµ c¨n cø vµo c¸c bªn thùc hiÖn hîp ®ång vµ lµ c¨n cø ®Ó c¬ quan nhµ níc cã thÈm quyÒn kiÓm tra t c¸ch ph¸p nh©n khi ký kÕt hîp ®ång cña c¸c bªn, ®ång thêi còng lµ c¨n cø ®Ó c¬ quan tµi ph¸n gi¶i quyÕt tranh chÊp nÕu cã. MÆt kh¸c, ®èi víi H§KT thêng cã gi¸ trÞ lín vµ thËm chÝ rÊt lín, cho nªn, ®Ó tr¸nh t×nh tr¹ng c¸c chñ thÓ lîi dông viÖc ký kÕt ®Ó chiÕm ®o¹t cho b¶n th©n nªn chóng ta ph¶i quy ®Þnh 12 H§KT ®îc ký kÕt b»ng c¸c v¨n b¶n. H¬n n÷a, mét H§KT thêng t¬ng ®èi dµi vÒ mÆt thùc tÕ mµ nãi nÕu kh«ng ®îc thùc hiÖn b»ng c¸c lo¹i h×nh v¨n b¶n th× c¸c chñ thÓ còng cã thÓ sÏ quªn mÊt mét trong mét sè nh÷ng chi tiÕt nhá hay nh÷ng ®iÒu kho¶n nÕu cã trong Hîp ®ång, g©y thiÖt h¹i cho c¸c bªn gÆp khã kh¨n do viÖc thùc hiÖn Hîp ®ång dÉn ®Õn nh÷ng tranh chÊp ®¸ng tiÕc. 2. §Æc ®iÓm Khi nghiªn cøu c¸c quy ®Þnh nµy, chóng ta cã thÓ rót ra mét sè ®Æc ®iÓm cña H§KT sau: §Æc ®iÓm vÒ h×nh thøc: Hîp ®ång ph¶i ®îc thÓ hiÖn díi h×nh thøc v¨n b¶n tµi liÖu giao dÞch. §Æc ®iÓm vÒ môc ®Ých: Môc ®Ých cña hîp ®ång ph¶i lµ môc ®Ých kinh doanh. §Æc ®iÓm vÒ chñ thÓ: Chñ thÓ cña Hîp ®ång lµ ph¸p nh©n vµ c¸ nh©n cã ®¨ng ký kinh doanh, trong ®ã Ýt nhÊt mét bªn tham gia quan hÖ Hîp ®ång ph¶i lµ ph¸p nh©n. Ngoµi ra, §iÒu 42 vµ 43 Ph¸p lÖnh còng cho phÐp mét sè lo¹i chñ thÓ kh¸c cã thÓ giao kÕt H§KT ®ã lµ ngêi lµm c«ng t¸c khoa häc kü thuËt, nghÖ nh©n, hé gia ®×nh, hé n«ng d©n, ng d©n, c¸ thÓ vµ c¸c tæ chøc c¸ nh©n níc ngoµi t¹i ViÖt Nam. 13 Ch¬ng II Yªu cÇu ®æi míi ph¸p luËt vÒ hîp ®ång kinh tÕ I. C¬ së lý luËn cña viÖc söa ®æi ph¸p luËt vÒ hîp ®ång kinh tÕ Cïng víi sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn kinh tÕ c¸c quan hÖ x· héi vèn ®ang trë nªn ngµy cµng ®a d¹ng vµ phøc t¹p, nhiÒu quy ®Þnh cña ph¸p luËt vÒ hîp ®ång kinh tÕ ®· tá ra l¹c hËu, kh«ng cßn phï hîp n÷a. §©y lµ quy luËt tÊt yÕu trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña xÝ nghiÖp. §· ®Õn lóc ph¶i söa ®æi ph¸p luËt vÒ H§KT cho phï hîp víi giai cÊp thùc tÕ, t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c quan hÖ kinh tÕ ph¸t triÓn thuËn lîi vµ gãp phÇn thóc ®Èy sù ph¸t triÓn kinh tÕ. Ph¸p luËt lµ mét trong nh÷ng bé phËn c¬ b¶n kiÕn tróc thîng tÇng x· héi nã lu«n lu«n phï hîp víi c¬ së h¹ tÇng cña nÒn kinh tÕ. NÕu ph¸p luËt phï hîp víi c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ nã sÏ thóc ®Èy nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn vµ ngîc l¹i. Tuy nhiªn, ngoµi viÖc ph¶i phï hîp víi c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ - c¬ së h¹ tÇng, ph¸p luËt cßn ph¶i thèng nhÊt trong néi t¹i b¶n th©n nã. Nãi mét c¸ch ®¬n gi¶n th× trong mét chØnh thÓ ph¸p luËt, c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt ph¶i thèng nhÊt víi nhau, kh«ng ®îc m©u thuÉn hay chång chÐo víi nhau. Cã nh vËy ph¸p luËt míi ph¸t huy ®îc hiÖu qu¶ cña nã míi cã thÓ thi hµnh 14 trªn thùc tÕ, nÕu kh«ng ph¸p luËt chØ tån t¹i trªn giÊy tê mµ kh«ng cã gi¸ trÞ thùc tiÔn nµo. Qua ®ã chóng ta cã thÓ xem xÐt nh÷ng thay ®æi c¬ b¶n cña c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ, ph¸p luËt, nh÷ng tiÒn ®Ò cho sù h×nh thµnh ph¸p luËt vÒ H§KT so víi thêi gian ph¸p luËt vÒ H§KT trong c¬ chÕ míi h×nh thµnh (1989 - 1990). 1. §iÒu kiÖn kinh tÕ Tõ khi x©y dùng nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Õn nay chóng ta ®· ®i ®îc mét chÆng ®êng h¬n mêi n¨m vµ cã rÊt nhiÒu thay ®æi vÒ nÒn kinh tÕ, trong ®ã cã nh÷ng thay ®æi c¨n b¶n vµ cã ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn ph¸p luËt vÒ H§KT. VÒ lùc lîng s¶n xuÊt ®ã cã nh÷ng bíc ph¸t triÓn m¹nh mÏ, hµng ho¸ s¶n xuÊt vµ ngµy cµng nhiÒu, nhÞp ®é t¨ng tæng s¶n phÈm trong níc (GDP) b×nh qu©n hµng n¨m thêi kú 1991 - 1995 ®¹t 8,2%, l¹m ph¸t gi¶m tõ chç 67,1% n¨m 1991 xuèng cßn 12,7% n¨m 1995. Tõ ®ã kh«ng ®ñ l¬ng thùc cho tiªu dïng trong níc ®Õn nay chóng ta ®· cã thÓ xuÊt khÈu kho¶ng 2 triÖu tÊn g¹o mçi n¨m ®øng thø 2 trªn thÕ giíi (sau Th¸i Lan) viÖc c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ mang l¹i nhiÒu kÕt qu¶ to lín vµ nhiÒu c«ng tr×nh quan träng ®îc x©y dùng, t¹o ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn cho nÒn kinh tÕ. VÒ quan hÖ s¶n xuÊt còng ®· ®îc ®iÒu chØnh phï hîp ®· cã nh÷ng bíc tiÕn dµi trong viÖc thay ®æi c¬ chÕ qu¶n lý 15 nh÷ng tån t¹i cña c¬ chÕ kinh tÕ cò ®· ®îc xo¸ bá, ®îc biÓu hiÖn râ sù thay ®æi lín trong c¬ cÊu thµnh phÇn kinh tÕ. NÒn kinh tÕ thÞ trêng ®· ®îc h×nh thµnh nh thÞ trêng hµng ho¸, thÞ trêng søc lao ®éng vµ mét sè thÞ trêng kh¸c còng ®ang trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh nh thÞ trêng bÊt ®éng s¶n, thÞ trêng vèn, v.v... Nh÷ng chuyÓn biÕn nµy dÉn ®Õn mét hÖ qu¶ tÊt yÕu lµ c¸c quan hÖ kinh tÕ ®ang ngµy cµng trë nªn ®a d¹ng vµ phøc t¹p, ®ßi hái ph¸p luËt víi t c¸ch lµ kiÕn tróc thîng tÇng cÇn ph¶i ®iÒu chØnh cho phï hîp, tr¸nh c¶n trë sù ph¸t triÓn cña c¸c quan hÖ kinh tÕ, ®ång thêi ®¶m b¶o cho c¸c quan hÖ kinh tÕ ph¸t triÓn lµnh m¹nh theo ®Þnh híng cña Nhµ níc. 2. §iÒu kiÖn ph¸p luËt Cïng víi sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ, ph¸p luËt níc ta còng ®· cã nh÷ng bíc tiÕn lín, rÊt nhiÒu v¨n b¶n ph¸p luËt míi ®· ®îc h×nh thµnh trong ®ã tríc tiªn cÇn ph¶i kÓ ®Õn HiÕn ph¸p 1992 ®îc Quèc héi th«ng qua ngµy 14/4/1992. Cã hiÖu lùc tõ ngµy 17/4/1992, HiÕn ph¸p 1992 ®· quy ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò hÕt søc c¬ b¶n vµ quan träng ®èi víi c«ng cuéc ®æi míi kinh tÕ ®Êt níc thÓ hiÖn râ quan ®iÓm cña §¶ng vµ Nhµ níc vÒ kinh tÕ thÞ trêng thõa nhËn sù tån t¹i cña nhiÒu lo¹i h×nh chñ thÓ ®¹i diÖn cho c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c nhau (kinh tÕ quèc doanh, kinh tÕ tËp thÓ, kinh tÕ t b¶n, 16 t nh©n, kinh tÕ t b¶n Nhµ níc (§iÒu 16) HiÕn ph¸p. Ngoµi ra cßn quy ®Þnh t¹i c¸c §iÒu 58, 57, 22 cña HiÕn ph¸p 1992). V¨n b¶n quan träng thø 2 ph¶i kÓ ®Õn BLDS ®îc Quèc héi th«ng qua ngµy 28/10/1995 cã hiÖu lùc tõ ngµy 1/7/1996. §©y lµ Bé luËt ®å sé nhÊt cña níc ta tõ tríc ®Õn nay. Bao gåm 883 ®iÒu trong ®ã cã nhiÒu quy ®Þnh râ nÐt ®Õn Hîp ®ång. Nh kh¸i niÖm hîp ®ång d©n sù c¸c chñ thÓ cña hîp ®ång, tr×nh tù ký kÕt, c¸c biÖn ph¸p b¶o ®¶m nghÜa vô,... Cã thÓ nãi ®· lµ nh÷ng quy ®Þnh cã gi¸ trÞ ph¸p lý cao, thÓ hiÖn mét tr×nh ®é lËp ph¸p ®· ph¸t triÓn h¬n tríc rÊt nhiÒu ph¸p luËt vÒ H§KT hoµn toµn cã thÓ ¸p dông hay tham kh¶o nh÷ng quy ®Þnh nµy ®Ó x©y dùng c¸c quy ®Þnh cña m×nh. LuËt th¬ng m¹i ®îc quèc héi th«ng qua ngµy 10/5/1997 cã hiÖu lùc tõ ngµy 1/1/1998. §©y lµ lÇn ®Çu tiªn mét ®¹o luËt vÒ th¬ng m¹i ®îc Nhµ níc ta ban hµnh, nã thÓ hiÖn quan t©m x©y dùng mét nÒn kinh tÕ thÞ trêng cã sù ®iÒu tiÕt cña Nhµ níc, theo ®Þnh híng XHCN, LuËt Th¬ng m¹i ®· quy ®Þnh kh¸ chi tiÕt vÒ ho¹t ®éng th¬ng m¹i c¸c hµnh vi th¬ng m¹i. Trong ®ã cã Hîp ®ång th¬ng m¹i. MÆc dï cã nhiÒu tranh c·i xung quanh sù ra ®êi cña LuËt Th¬ng m¹i nhng cã thÓ nãi ®©y lµ nh÷ng quy ®Þnh cÇn thiÕt ®Ó ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ th¬ng m¹i, mét lo¹i quan hÖ ®Æc thï vµ rÊt ph¸t triÓn trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng. Ngoµi ra cßn kÓ ®Õn c¸c ®¹o luËt vµ c¸c v¨n b¶n híng dÉn trong hÖ thèng ph¸p luËt kinh tÕ nh. LuËt Doanh nghiÖp ®îc Quèc héi th«ng qua ngµy 12/06/1999 cã hiÖu lùc tõ ngµy 17 1/1/2000, luËt ®Çu t níc ngoµi, luËt khuyÕn khÝch ®Çu t trong níc, c¸c NghÞ ®Þnh cña ChÝnh phñ vÒ thÞ trêng chøng kho¸n, ®¨ng ký kinh doanh, giao dÞch b¶o ®¶m vµ ®¨ng ký giao dÞch b¶o ®¶m c¸c Th«ng t,... TÊt c¶ nh÷ng v¨n b¶n ph¸p luËt ®ã ®· ®îc gi¶i quyÕt phÇn nµo trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c quan hÖ kinh tÕ ngµy cµng ph¸t triÓn. Nhng mÆt kh¸c cÇn ph¶i ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®îc ®æi míi, gi¶i quyÕt ®Ó ®¶m b¶o c¸c quyÒn cña c¸c chñ thÓ trong kinh doanh, tr¸nh sù m©u thuÉn chång chÐo gi÷a c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt chuyªn ngµnh, n©ng cao hiÖu qu¶ ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt kinh tÕ. §Æc biÖt lµ gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a luËt kinh tÕ, luËt d©n sù, luËt th¬ng m¹i nãi chung vµ gi÷a hîp ®ång kinh tÕ, hîp ®ång d©n sù, hîp ®ång th¬ng m¹i nãi riªng. II. C¬ së thùc tiÔn cña viÖc söa ®æi ph¸p luËt vÒ hîp ®ång kinh tÕ Thùc tiÔn thi hµnh ph¸p luËt vÒ Hîp ®ång kinh tÕ t¹i thêi ®iÓm hiÖn nay cho thÊy cã nhiÒu quy ®Þnh ®· tá ra kh«ng cßn phï hîp. Mét sè quy ®Þnh ®· l¹c hËu, kh«ng theo kÞp sù ph¸t triÓn cña c¸c quan hÖ kinh tÕ, mÆt kh¸c xuÊt hiÖn nhiÒu quan ®iÓm kh«ng thèng nhÊt gi÷a ph¸p luËt vÒ H§KT vµ c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt kh¸c cã liªn quan. Do ®ã viÖc thùc hiÖn ph¸p luËt H§KT ®· gÆp nhiÒu víng m¾c, thËm chÝ cã nhiÒu trêng hîp chñ thÓ kinh doanh kh«ng ký kÕt H§KT theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt vÒ H§KT. 18 1. Thùc tiÔn ký kÕt vµ thùc hiÖn H§KT - Khi ký kÕt H§KT c¸c chñ thÓ kinh doanh thêng bÞ nhÇm lÉn gi÷a H§KT, Hîp ®ång d©n sù vµ Hîp ®ång th¬ng m¹i. - Quy ®Þnh vÒ h×nh thøc cña Hîp ®ång ph¶i b»ng v¨n b¶n hoÆc b»ng tµi liÖu giao dÞch gi÷a c¸c bªn, lµm cho nhiÒu Hîp ®ång ®· ký kÕt mang b¶n chÊt cña Hîp ®ång kinh tÕ l¹i bÞ coi lµ Hîp ®ång d©n sù. - C¸c quy ®Þnh vÒ chñ thÓ ký kÕt H§KT nhiÒu khi kh«ng tu©n thñ c¸c quy ®Þnh cña H§KT nguyªn nh©n mét phÇn lµ do c¸c chñ thÓ kinh doanh vµ còng cã trêng hîp lµ do nh÷ng bÊt cËp cña ph¸p luËt g©y nªn. * Ch¼ng h¹n nh ký kÕt H§KT kh«ng ®óng ph¹m vi kinh doanh theo ®¨ng ký kinh doanh. Vi ph¹m lo¹i nµy x¶y ra rÊt phæ biÕn hiÖn nay, ®Æc biÖt ®èi víi nh÷ng Hîp ®ång thuª nhµ, ®Þa ®iÓm kinh doanh mµ bªn cho thuª kh«ng cã chøc n¨ng kinh doanh trong lÜnh vùc nµy. * Ngêi ký kÕt kh«ng thÈm quyÒn ký kÕt, ®©y lµ trêng hîp ngêi ký kÕt Hîp ®ång kh«ng ph¶i lµ ®¹i diÖn ®¬ng nhiªn cña chñ thÓ cã quyÒn ký kÕt Hîp ®ång nhng l¹i kh«ng ®îc uû quyÒn b»ng v¨n b¶n. * Hîp ®ång kinh tÕ ®îc ký kÕt gi÷a hai bªn ®Òu kh«ng ph¶i lµ ph¸p nh©n, lo¹i vi ph¹m nµy thêng x¶y ra trong trêng hîp c¸c bªn ký kÕt lµ ®¬n vÞ thµnh viªn cña c¸c Tæng C«ng ty vµ c¸c Ng©n hµng chuyªn doanh vµ mét sè C«ng ty thµnh viªn 19 cã t c¸ch ph¸p nh©n vµ mét sè C«ng ty thµnh viªn kh«ng cã t c¸ch ph¸p nh©n do ®ã rÊt dÔ nhÇm lÉn khi ký kÕt H§KT. Khi ký kÕt d¹ng nµy còng kh«ng ®îc coi lµ H§KT theo quy ®Þnh cña §iÒu 2 Ph¸p lÖnh H§KT hiÖn hµnh. Tuy nhiªn nÕu coi lµ H§DS th× còng kh«ng ®óng, bëi v× C«ng ty thµnh viªn nµy mÆc dï kh«ng cã t c¸ch ph¸p nh©n nhng còng lµ chñ thÓ kinh doanh. §iÒu 22 HiÕn ph¸p 1992 quy ®Þnh quyÒn b×nh ®¼ng cña c¸c chñ thÓ tham gia kinh doanh tríc ph¸p luËt. V× vËy viÖc quy ®Þnh buéc 1 trong 2 bªn tham gia hîp ®ång ph¶i lµ ph¸p nh©n lµ kh«ng phï hîp víi thùc tiÔn vµ tr¸i víi quy ®Þnh cña HiÕn ph¸p. Tuy nhiªn nh÷ng trêng hîp trªn ngoµi vÊn ®Ò chñ thÓ cßn cã nh÷ng trêng hîp do sù thay ®æi chñ thÓ cña quan hÖ Hîp ®ång nªn ®· dÉn ®Õn cã nhiÒu c¸ch gi¶i thÝch kh¸c nhau vÒ luËt ¸p dông trong qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt tranh chÊp. - VÒ c¸c biÖn ph¸p b¶o ®¶m thùc hiÖn nghÜa vô H§KT, Ph¸p lÖnh H§KT hiÖn hµnh ®· quy ®Þnh 3 biÖn ph¸p b¶o ®¶m thùc hiÖn Hîp ®ång lµ cÇm cè, thÕ chÊp vµ b¶o l·nh, nhng l¹i quy ®Þnh ph¹t vi ph¹m lµ biÖn ph¸p tr¸ch nhiÖm tµi s¶n khi cã thiÖt h¹i x¶y ra mµ kh«ng quy ®Þnh nã lµ mét biÖn ph¸p b¶o ®¶m thùc hiÖn Hîp ®ång. Trªn thùc tÕ trong c¸c Hîp ®ång kinh tÕ c¸c bªn vÉn tho¶ thuËn víi nhau vÒ ph¹t vi ph¹m nh mét biÖn ph¸p b¶o ®¶m thùc hiÖn Hîp ®ång. 20