Tài liệu Hình sự hóa một số việc dân sự, kinh tế nguyên nhân, giải pháp khắc phục

Hình sự hóa một số việc dân sự, kinh tế nguyên nhân, giải pháp khắc phục Nguyễn Huy Tiế n Khoa Luật Luận văn ThS. ngành: Luâ ̣t kinh tế ; Mã số: 60 38 50 Ngƣời hƣớng dẫn: PGS.TS. Phạm Duy Nghĩa Năm bảo vệ: 2010 Abstract. Làm rõ khái niệm và những biểu hiện của hiện tƣợng hình sự hoá các vụ việc dân sự, kinh tế. Đánh giá thực trạng và nguyên nhân của hiện tƣợng hình sự hoá vụ việc dân sự, kinh tế trên hai phƣơng diện xây dựng pháp luật và áp dụng pháp luật. Phƣơng hƣớng và giải pháp khắc phục hiện tƣợng tiêu cực này góp phần bảo vệ các chủ thể và thúc đẩy giao lƣu dân sự, kinh tế. Keywords. Luật kinh tế; Hình sự; Kinh tế; Pháp luật Việt Nam Content MỞ ĐẦU 1. SỰ CẦN THIẾT CỦA ĐỀ TÀI Trong quá trình đổi mới, nền kinh tế thị trƣờng ở nƣớc ta đang diễn ra với tốc độ nhanh chóng và ngày càng hội nhập sâu rộng với nền kinh tế thế giới. Trƣớc xu thế đó, các cơ chế bảo vệ các giao lƣu dân sự, kinh tế ngày càng phát triển cùng với tiến trình cải cách tƣ pháp nhằm đảm bảo sự bắt nhịp với cải cách kinh tế; các trƣờng hợp oan sai trong các vụ việc kinh tế đã và đang đƣợc giảm thiểu đáng kể; việc giải quyết các tranh chấp về dân sự, kinh tế đã có sự linh hoạt hơn. Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đã đạt đƣợc, vẫn còn không ít sự bất cập giữa sự phát triển kinh tế với những thiết chế và yếu tố của thƣợng tầng kiến trúc mà cụ thể đó là nền tảng pháp luật cho sự phát triển của xã hội còn hạn chế; sự can thiệp theo chiều hƣớng tiêu cực của quan chức Nhà nƣớc mà nhất là của cơ quan tƣ pháp; cùng với ý thức pháp luật của một bộ phận chủ thể tham gia giao lƣu dân sự kinh tế còn chƣa cao dẫn đến những hệ lụy nhất định trong đời sống dân sự, kinh tế ở nƣớc ta mà chúng ta thƣờng gọi đó là hiện tƣợng hình sự hóa các giao dịch dân sự, kinh tế. Do đó, việc nghiên cứu, nhận diện hiện tƣợng pháp lý tiêu cực nêu trên, góp phần vào việc tìm lời giải cho việc hạn chế và giảm dần những hiện tƣợng này nhằm bảo vệ sự phát triển lành mạnh của các giao dịch dân sự, kinh tế, bảo vệ các chủ thể giao dịch là vấn đề cần thiết. Xuất phát từ nghề nghiệp và công việc của mình, tôi chọn đề tài “Hình sự hóa một số việc dân sự, kinh tế- nguyên nhân, giải pháp khắc phục”để thực hiện luận án thạc sỹ. 2. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU Đã có một số luật gia, học giả viết về vấn đề hình sự hóa các giao dịch dân sự, kinh tế dƣới góc độ khác nhau nhƣ từ vụ việc cụ thể hoặc trong từng lĩnh vực cụ thể nhƣ hình sự hóa các quan hệ về tín dụng, ngân hàng hoặc xem xét dƣới góc độ áp dụng pháp luật hình sự để giải quyết tranh chấp kinh tế nhƣ “Áp dụng pháp luật hình sự để giải quyết các tranh chấp kinh tế ở nƣớc ta hiện nay” luận án tiến sỹ luật học năm 2008 của Trần Minh Chất; “ Các giải pháp phòng chống hình sự hóa các giao dịch dân sự kinh tế” của PGS, TS Dƣơng Đăng Huệ; “Một số vấn đề về hình sự hóa, phi hình sự hóa các hành vi vi phạm trên lĩnh vực kinh tế trong chính sách hình sự hiện nay” của GS,TS Hồ Trọng Ngũ; “Về hiện tƣợng hình sự hóa các quan hệ kinh tế, dân sự trong lĩnh vực tín dụng ngân hàng” của TS Nguyễn Văn Vân; “ Mấy ý kiến về vấn đề hình sự hóa các vi phạm liên quan tới hoạt động ngân hàng và giải pháp khắc phục” của PGS.TS Phạm Hồng Hải…Ngoài ra, trên các tạp chí về chuyên ngành luật có nhiều bài viết liên quan đến vấn đề này. Các sản phẩm khoa học đó đã thể hiện những cách nhìn nhận, đánh giá về hiện tƣợng tiêu cực trong việc lạm dụng pháp luật hình sự để giải quyết các tranh chấp kinh tế trong thời gian qua ở nƣớc ta. Đây là những tƣ liệu rất quý cho luận án. Tuy nhiên cần nghiên cứu xem xét hiện tƣợng tiêu cực này dƣới góc độ từ việc xây dựng pháp luật đến việc áp dụng pháp luật. Trong xây dựng pháp luật có những kẽ hở và hạn chế nào dẫn đến vụ việc thuộc bản chất của giao dịch dân sự, kinh tế nhƣng có thể dễ dẫn đến bị “hình sự hóa”; về chính sách hình sự đối với các tội phạm về kinh tế hiện nay cũng cần nghiên cứu để có thể “mềm hóa” đối với một số loại tội nhất định nhƣ áp dụng các hình phạt bằng tiền thay thế hình phạt tù, mạnh dạn áp dụng cơ chế “mặc cả thú tội”, thẩm quyền truy tố hợp lý (cân nhắc truy tố hay miễn truy cứu trách nhiệm hình sự có điều kiện). Trong áp dụng pháp luật, có những nguyên nhân cơ bản thuộc về các chủ thể có thẩm quyền (điều tra viên, thẩm phán, kiểm sát viên); có những nguyên nhân thuộc chính từ các chủ thể tham gia giao dịch dân sự, kinh tế. Vì vậy cần nghiên cứu và đề xuất nnhững biện pháp hoàn thiện chính sách pháp luật, thể chế; nâng cao năng lực, phẩm chất và trách nhiệm của những ngƣời tiến hành tố tụng cũng nhƣ ý thức pháp luật của các chủ thể giao dịch và những biện pháp khác nhằm giảm thiểu hiện tƣợng hình sự hóa việc dân sự, kinh tế 3. MỤC ĐÍCH, NHIỆM VỤ CỦA ĐỀ TÀI 3.1.Mục đích nghiên cứu Hiện tƣợng hình sự hóa việc dân sự, kinh tế đang có xu hƣớng gia tăng, cần xem xét những khía cạnh pháp lý cũng nhƣ bản chất của hiện tƣợng pháp lý tiêu cực này; sự phân định giữa việc dân sự, kinh tế, hành chính với vi phạm pháp luật hình sự; những dạng, loại việc dân sự, kinh tế thƣờng bị hình sự hóa; tìm ra những nguyên nhân thuộc về khách quan (bao gồm chính sách, những thiết chế vận hành), những nguyên nhân thuộc về chủ quan (những chủ thể tham gia giao dịch dân sự, kinh tế; những ngƣời có thẩm quyền) và những nguyên nhân khác để từ đó có kiến nghị những giải pháp khắc phục góp phần bảo vệ và thúc đẩy các giao dịch dân sự, kinh tế 3.2.Nhiệm vụ: - Làm rõ khái niệm và những biểu hiện của hiện tƣợng: Hình sự hóa các vụ việc dân sự, kinh tế. - Đánh giá thực trạng và nguyên nhân của hiện tƣợng Hình sự hóa vụ việc dân sự, kinh tế trên hai phƣơng diện xây dựng pháp luật và áp dụng pháp luật. - Phƣơng hƣớng và giải pháp khắc phục hiện tƣợng tiêu cực này góp phần bảo vệ các chủ thể và thúc đẩy giao lƣu dân sự, kinh tế. 4. PHẠM VI NGHIÊN CỨU - Chính sách pháp luật hình sự đối với các tội phạm về kinh tế hiện hành (bộ luật hình sự , TTHS, các văn bản hƣớng dẫn thi hành) - Hiện tƣợng hình sự hóa các vụ việc dân sự, kinh tế trong thực tiễn áp dụng pháp luật ở nƣớc ta trong khoảng thời gian từ năm 2000 đến nay 5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU - Phƣơng pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử; - Trên cơ sở số liệu về những vụ việc hình sự hóa đã thu thập; số liệu thống kê tội phạm cũng nhƣ các báo cáo của ngành kiểm sát nhân dân hàng năm về các trƣờng hợp Tòa án tuyên không phạm tội; pháp luật của Việt Nam và của một số nƣớc; các tài liệu nghiên cứu khác; sử dụng phƣơng pháp thống kê, phân tích, so sánh, tổng hợp để đánh giá diễn biến thực trạng việc hình sự hóa nói chung và hình sự hóa các việc dân sự, kinh tế nói riêng; phân tích cơ cấu, tỷ lệ các vụ việc dân sự, kinh tế bị hình sự hóa với các loại việc khác; xu hƣớng vận động của nó theo từng năm; các loại tội và dạng hành vi dân sự, kinh tế thƣờng bị hình sự hóa; nguyên nhân của nó cũng nhƣ đề xuất các giải pháp trong đó có tiếp thu những nhân tố hợp lý của kinh nghiệm cải cách tƣ pháp của một số nƣớc. 6.Ý NGHĨA VÀ ĐIỂM MỚI CỦA LUẬN VĂN - Trên cơ sở nghiên cứu thực trạng đánh giá xu hƣớng vận động của hiện tƣợng này, tìm ra những nguyên nhân từ việc xây dựng pháp luật đến việc áp dụng pháp luật và đặc biệt chú trọng tới nguyên nhân từ phía những ngƣời thực thi pháp luật, đƣa ra những giải pháp khắc phục hiện tƣợng hình sự hóa góp phần lành mạnh hóa đời sống thực tiễn pháp lý. - Đƣa ra những kiến giải về chính sách hình sự đối với việc xử lý những tội phạm về kinh tế theo hƣớng “mềm hóa” kể cả về luật nội dung cũng nhƣ luật hình thức; cần mạnh dạn áp dụng cơ chế miễn truy cứu trách nhiệm hình sự có điều kiện đối với ngƣời có hành vi phạm tội trong lĩnh vực kinh tế và nhấn mạnh giải pháp quan trọng nhất vẫn là nâng cao năng lực, phẩm chất của những ngƣời tiến hành tố tụng nhất là đối với điều tra viên, nơi khởi đầu của những vụ việc oan, sai 7. CƠ CẤU CỦA LUẬN VĂN Luận văn gồm 3 chƣơng 8 tiết và danh mục các tài liệu tham khảo CHƯƠNG 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ XU HƯỚNG HÌNH SỰ HÓA VIỆC DÂN SỰ, KINH TẾ 1.1. Các quan niệm về hình sự hóa việc dân sự, kinh tế Ngƣời ta có thể hiểu khác nhau về khái niệm hình sự hóa. Hình sự hóa là một quy trình lập pháp thƣờng xuyên và bình thƣờng nhằm xác định loại hành vi nguy hiểm cho trật tự xã hội đƣợc xem là tội và cần đấu tranh nhằm trấn áp, phòng ngừa hoặc trừng trị. Theo quan niệm ấy của khoa học luật hình sự, hình sự hóa là quá trình nhận biết những hành vi nguy hại cho trật tự xã hội, từng bƣớc xác định dấu hiệu để coi chúng là vi phạm pháp luật hình sự, đƣợc coi là tội phạm và phải chịu trách nhiệm hình sự. Hình sự hóa là những vấn đề thuộc thẩm quyền của nhà lập pháp. Do đó, vấn đề hình sự hóa quan hệ dân sự, kinh tế theo nghĩa chặt chẽ của khoa học pháp lý là việc nhà lập pháp chọn khuynh hƣớng đƣa vào phạm trù hình sự những quan hệ pháp luật kinh tế hay dân sự nào đó hoặc quy định tăng nặng trách nhiệm hình sự, hình phạt đối với hành vi nào đó xâm hại là đến các quan hệ dân sự, kinh tế nhất định đã đƣợc luật hình sự bảo vệ. Hình sự hóa theo quan niệm của khoa học pháp lý là một tiến trình tích cực, hợp lý, và là công cụ thực hiện chính sách hình sự. Chủ thể thực hiện việc hình sự hoá chỉ có thể là cơ quan lập pháp. Về bản chất, đây là hoạt động thay đổi để phù hợp với nội dung chính trịxã hội của pháp luật hình sự. Tuy nhiên, dƣới góc độ nghiên cứu của luận văn này, “hình sự hóa” đƣợc xem xét là một hiện tượng tiêu cực đó là việc lạm dụng pháp luật hình sự để giải quyết việc dân sự, kinh tế, làm méo mó chức năng của pháp luật hình sự là bảo vệ trật tự công chứ không tham gia đòi thực thi các quyền tƣ. Phản ánh thực tế đó, trong ngôn ngữ phổ thông, ngôn ngữ báo chí và rải rác trong một số tham luận ở các hội thảo, tọa đàm, thuật ngữ “hình sự hóa” đƣợc hiểu là trường hợp những hành vi vi phạm nghĩa vụ trong các quan hệ kinh tế, dân sự được các cơ quan, cá nhân thực thi quyền điều tra, truy tố, xét xử chuyển hóa thành các hành vi phạm tội và áp dụng pháp luật hình sự để giải quyết [2]. Trong đó, thuật ngữ “hình sự hoá”, tồn tại nhiều cách hiểu khác nhau xuất phát từ các quan điểm sau: - Quan điểm thứ nhất: chấp nhận thuật ngữ “hình sự hoá” để chỉ một hiện tƣợng lạm dụng pháp luật hình sự để giải quyết các quan hệ kinh tế, dân sự. Đây là quan điểm chiếm đa số, thƣờng gặp trên báo chí và rải rác trong một số tài liệu pháp lý. Hình sự hoá theo nghĩa này chỉ tập trung ở giai đoạn áp dụng luật, là một hành vi mang tính tiêu cực, thể hiện sự yếu kém, tiêu cực trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử và xa hơn là sự lỏng lẻo của nhà nƣớc trong quản lý kinh tế, là sự tùy tiện, lộng hành của một nhóm ngƣời nắm trong tay các công cụ quyền lực nhà nƣớc. - Quan điểm thứ hai: cho rằng hiện tƣợng vẫn thƣờng đƣợc gọi là “hình sự hoá” theo quan điểm một cần phải đƣợc thay thế bằng thuật ngữ “lạm dụng pháp luật hình sự trong giải quyết các quan hệ kinh tế- dân sự”, xuất phát từ các lý do sau: + Thứ nhất: thuật ngữ này diễn tả đƣợc bản chất của hành vi: đây là hành vi tiêu cực, trong một số trƣờng hợp đó là hành vi vi phạm pháp luật và cần loại trừ. + Thứ hai: phân định sự khác nhau giữa hiện tƣợng hình sự hóa trong hoạt động xây dựng pháp luật hình sự với hiện tƣợng tùy tiện lạm dụng pháp luật hình sự giải quyết các vi phạm nghĩa vụ hợp đồng [3] Các quan điểm nêu trên, mỗi quan điểm cũng có những nhân tố hợp lý nhất định; việc đi tìm một thuật ngữ mới cho một hiện tƣợng đã tồn tại không thể hoàn toàn giải quyết những vấn đề đặt ra và bao hàm ý nghĩa thực tiễn, điều quan trọng là cần phải phân tích các qui định pháp luật hiện hành, đi tìm nguyên nhân, bản chất của hiện tƣợng nhằm khắc phục. Xuất phát từ góc độ này theo chúng tôi, hình sự hóa vụ việc dân sự, kinh tế là việc cơ quan tư pháp hình sự hoặc một số cơ quan có thẩm quyền thực hiện một số hoạt động mang tính chất tư pháp hình sự (sau đây gọi chung là cơ quan tư pháp hình sự) lạm dụng pháp luật hình sự để giải quyết những vụ việc dân sự, kinh tế mà bản chất của chúng thuần túy là các quan hệ dân sự, kinh tế. Luận văn này nhận định đây là hiện tƣợng tiêu cực có thật trong đời sống pháp lý ở nƣớc ta, cần đƣợc nghiên cứu và lý giải các nguyên nhân và tìm cách khắc phục. Nếu hiểu nhƣ vậy, khái niệm này có một số đặc trƣng sau: - Đó là việc áp dụng pháp luật không đúng nên không thể coi đó là hoạt động áp dụng pháp luật. Có quan điểm đồng nhất hiện tƣợng này với việc “áp dụng pháp luật hình sự để giải quyết các tranh chấp kinh tế” [4]. Quan điểm này có yếu tố hợp lý nhất định nhƣng dễ dẫn đến việc nhầm lẫn với hoạt động áp dụng pháp luật của chủ thể có thẩm quyền theo nghĩa thông thƣờng chứ không phải là hiện tƣợng có tính tiêu cực cần khắc phục. - Đó là hành vi vi phạm pháp luật do áp dụng pháp luật hình sự để điều chỉnh các quan hệ kinh tế, dân sự. Bản chất của hiện tƣợng này chính là áp dụng pháp luật một cách sai trái. Việc vi phạm pháp luật này có thể là do cố ý (do có vụ lợi) hoặc cũng có thể do vô ý, do nhầm lẫn (không có yếu tố vụ lợi) - Hình sự hóa việc dân sự, kinh tế là “hiện tƣợng xã hội-hành chính, dân sự tiêu cực cần đƣợc khắc phục, chứ không phải là hiện tƣợng chính trị –pháp lý, bởi nó không có cơ sở tƣ tƣởng chính trị cũng nhƣ không đƣợc quy phạm hóa về mặt pháp lý, một hiện tƣợng cần phê phán chứ không phải là một phạm trù, một chế định pháp lý, nhƣ một vài tác giả đã giải thích. Đồng thời nghiên cứu hiện tƣợng này chỉ có thể để bàn đến giải pháp khắc phục, loại trừ mà không thể nói tới khía cạnh cải tiến hay hoàn thiện” [5] Để làm rõ hơn bản chất của hiện tƣợng hình sự hóa việc dân sự, kinh tế cần xem xét đặc trƣng cơ bản của việc dân sự, kinh tế và phân biệt với hành vi vi phạm pháp luật hình sự và những biểu hiện của việc hình sự hóa việc dân sự, kinh tế. 1.2. Đặc trưng của việc dân sự, kinh tế và phân biệt với vi phạm pháp luật hình sự. Trong xã hội, vi phạm pháp luật diễn ra khá đa dạng. Dựa vào tính chất của các quan hệ xã hội đƣợc Nhà nƣớc bảo vệ, vi phạm pháp luật bao gồm nhiều loại khác nhau: Vi phạm pháp luật dân sự, kinh tế; vi phạm hành chính; vi phạm kỷ luật và vi phạm pháp luật hình sự (tội phạm). Khi chủ thể thực hiện hành vi vi phạm pháp luật, họ phải chịu trách nhiệm pháp lý. Trách nhiệm pháp lý mà Nhà nƣớc áp dụng có nhiều loại tƣơng ứng với các loại vi phạm pháp luật, bao gồm: Trách nhiệm hình sự; trách nhiệm hành chính; trách nhiệm dân sự và trách nhiệm kỷ luật. Vi phạm pháp luật dân sự, kinh tế là những dạng cụ thể của vi phạm pháp luật, là hành vi trái với những quy định của pháp luật về dân sự, kinh tế do chủ thể có năng lực trách nhiệm pháp lý thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm phạm đến những quan hệ xã hội đƣợc luật pháp bảo vệ và là cơ sở để xác định trách nhiệm pháp lý đối với chủ thể có hành vi vi phạm. Trong thực tế, vi phạm pháp luật dân sự, kinh tế rất đa dạng, phong phú. Tuy nhiên những vụ việc dân sự, kinh tế bị hình sự hóa đƣợc nghiên cứu trong thời gian qua cho thấy chúng phần lớn phát sinh từ quá trình thực hiện hợp đồng dân sự, kinh tế hoặc có liên quan đến việc thực hiện hợp đồng dân sự, kinh tế. Về bản chất pháp lý hành vi vi phạm hợp đồng và tội phạm đều là hành vi vi phạm pháp luật. Tuy nhiên các hành vi này có rất nhiều đặc điểm pháp lý khác nhau: Khi phân biệt giữa tội phạm với vi phạm hợp đồng trƣớc hết cần căn cứ vào tính chất của hành vi vi phạm. Một hành vi bị coi là tội phạm phải có tính chất nguy hiểm đáng kể cho xã hội, do ngƣời có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm hại tới những quan hệ xã hội đƣợc luật hình bảo vệ. Vi phạm hợp đồng cũng trái với các nghĩa vụ mà pháp luật bảo hộ, song gây nguy hiểm cho xã hội ở mức độ hạn chế; thiệt hại do hành vi vi phạm gây thiệt hại cho bên có quyền và phải chịu hậu quả pháp lý là đền bù thiệt hại. Sự khác nhau cơ bản giữa hành vi vi phạm hợp đồng với hành vi bị coi là tội phạm đó chính là tính chất nguy hiểm đáng kể cho trật tự xã hội. Tính nguy hiểm đáng kể chính là ranh giới giữa tội phạm và các hành vi vi phạm hợp đồng. Khi một bên trong quan hệ hợp đồng có hành vi vi phạm mà hành vi đó đƣợc quy định trong bộ luật hình sự thì đó phải là hành vi có tính nguy hiểm đáng kể cho xã hội và đƣợc coi là hành vi phạm tội. Còn vi phạm hợp đồng dân sự, kinh tế chƣa quy định trong Bộ luật hình sự thì tính chất, mức độ nguy hiểm của nó chƣa đáng kể cho xã hội, không phải là hành vi phạm tội và chỉ bị điều chỉnh bởi pháp luật dân sự, kinh tế [6] Để xác định một hành vi vi phạm hợp đồng có đến mức vi phạm pháp luật hình sự và phải truy cứu trách nhiệm hình sự hay chỉ đơn thuần là những vi phạm dẫn đến tranh chấp dân sự, kinh tế thuần túy hay không, cần trên cơ sở khái niệm của tội phạm nhƣ đã nêu trên cũng nhƣ những cấu thành cơ bản của một số loại tội phạm mà có sự giáp ranh nhất định giữa vấn đề hình sự hay chỉ là dân sự. Sự phức tạp của nó trong quá trình áp dụng pháp luật lại càng mong manh hơn. Do vậy đó cũng là mảnh đất khá “màu mỡ” cho những ngƣời có thẩm quyền tƣ pháp lợi dụng để “hình sự hóa” hoặc “ dân sự hóa” một hành vi vi phạm pháp luật nào đó vì động cơ vụ lợi. Từ thực tiễn xem xét những vụ án bị oan, sai trong những năm qua cho thấy việc hình sự hóa một số việc dân sự, kinh tế thƣờng biểu hiện ở một số dạng sau: - Hành vi vi phạm nghĩa vụ (nghĩa vụ trả tiền hoặc thực hiện một công việc hay dịch vụ trong hợp đồng - chủ yếu là việc từ chối thực hiện nghĩa vụ, không có khả năng thực hiện nghĩa vụ thanh toán, không trả đƣợc nợ) trong hợp đồng dân sự, kinh tế hoặc tranh chấp giữa các thành viên góp vốn trong việc liên doanh, liên kết kinh doanh, thành lập doanh nghiệp bị quy kết về các tội chiếm đoạt tài sản mà tập trung ở hai tội “ Lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản” và tội “ Lừa đảo chiếm đoạt tài sản”. Trong số 248 vụ tòa án các cấp tuyên không phạm tội trong 5 năm 2005-2009 có 42 vụ bị tuyên không phạm các tội về “ lừa đảo chiếm đoạt tài sản” và “ lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản” chiếm 17% tổng số vụ việc và chiếm 43% (42/96 vụ) số vụ bị hình sự hóa trong lĩnh vực dân sự, kinh tế [7]. Nhƣ vậy, có thể nói đây là một trong những dạng chủ yếu và nhiều nhất trong các vụ việc dân sự, kinh tế bị hình sự hóa. Điểm mấu chốt để phân biệt ranh giới giữa tội phạm hay đơn thuần chỉ vi phạm nghĩa vụ đã thỏa thuận chính là ở yếu tố có mục đích chiếm đoạt hay không có mục đích chiếm đoạt tài sản. - Hành vi vi phạm trong quản lý kinh tế thuộc trách nhiệm về hành chính hoặc kỷ luật nhƣng bị hình sự hóa về các tội xâm phạm quản lý kinh tế nhƣ tội “ Cố ý làm trái quy định của Nhà nƣớc về quản lý kinh tế gây hậu quả nghiêm trọng”; tội “ Thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng”; tội “ Lập quỹ trái phép” …hoặc tội phạm về chức vụ nhƣ tội “ Tham ô tài sản” và tội “ lạm dụng chức vụ quyền hạn chiếm đoạt tài sản”. Theo số liệu thống kê cho thấy trong số 248 vụ đƣợc Tòa án các cấp tuyên không phạm tội trong 5 năm 2005-2009 thì có 40 vụ ở các tội nêu trên chiếm 16,5% số vụ không phạm tội; nếu chỉ tính riêng những việc không phạm tội trong lĩnh vực dân sự kinh tế thì tỷ lệ này là 41,6% (40/96 vụ). Biểu hiện chủ yếu của dạng này là do sự chuyển đổi của nền kinh tế từ tập trung quan liêu bao cấp sang cơ chế thị trƣờng, hoạt động của các doanh nghiệp nhà nƣớc hoặc có vốn sở hữu nhà nƣớc vẫn chịu sự điều chỉnh bởi một loạt các chính sách trong đó có chính sách hình sự. Xét về một góc độ nào đó, một số tội danh trong Bộ luật hình sự hiện hành vẫn còn là sản phẩm của cơ chế quan liêu bao cấp còn duy trì cho đến hiện nay nhƣ tội “ Lập quỹ trái phép”. Thực tiễn cho thấy, những hành vi vi phạm trật tự quản lý kinh tế, những sai phạm của ngƣời quản lý nhất là giám đốc doanh nghiệp nhà nƣớc có những sai phạm cũng có thể do những hành vi vƣợt rào, có thể do vi phạm hợp đồng do những điều kiện khác nhau gây thiệt hại đến tài sản. Và khi không quy về một tội cụ thể nào đó thƣờng đƣợc ghép vào các tội mà theo ngôn ngữ thông thƣờng đó là “cái túi” để quy vào nhƣ thiếu trách nhiệm, cố ý làm trái. Tuy nhiên, dù có bị quy vào những loại tội phạm này nhƣng để phân biệt giữa hành vi vi phạm trật tự quản lý kinh tế chỉ phải chịu trách nhiệm kỷ luật, hành chính hoặc đền bù thiệt hại hay là tội phạm cũng có ranh giới nhất định, đó là mức độ gây thiệt hại về mặt tài sản hoặc hậu quả do hành vi vi phạm gây ra đã đến mức phải chịu trách nhiệm hình sự hay chƣa? Ngoài ra việc lạm dụng vấn đề dân sự trong vụ án hình sự để giải quyết những quan hệ dân sự, kinh tế cũng là một biểu hiện cần nghiên cứu. Bởi tuy nó không dẫn đến oan sai về mặt hình sự nhƣng nó cũng xâm hại tới quyền lợi của nguyên đơn, bị đơn và những ngƣời có quyền và nghĩa vụ liên quan trong vụ án hình sự. KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 Lạm dụng pháp luật hình sự để giải quyết những vụ việc bản chất là những tranh chấp dân sự, kinh tế đã và đang là mảng tối trong đời sống tƣ pháp ở nƣớc ta hiện nay. Nó đang gây bức xúc lớn trong xã hội, ảnh hƣởng đến các hoạt động đầu tƣ, sản xuất, kinh doanh. Điều quan trọng là nó vi phạm những nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự, kinh tế, thƣơng mại; hạn chế sự tự do sáng tạo, tự do kinh doanh của các thƣơng nhân, các nhà đầu tƣ. Định dạng đƣợc những biểu hiện chủ yếu của hiện tƣợng tiêu cực này; bản chất, nguyên nhân tồn tại của chúng có ý nghĩa hết sức quan trọng trong viêc tìm ra các biện pháp khắc phục nhằm tạo môi trƣờng pháp lý lành mạnh, ổn định cho sự phát triển sản xuất, kinh doanh và tạo niềm tin của ngƣời dân cũng nhƣ các doanh nhân vào nền tƣ pháp. CHƯƠNG 2 THỰC TRẠNG HÌNH SỰ HÓA VIỆC DÂN SỰ, KINH TẾ Ở VIỆT NAM Hình sự hóa việc dân sự, kinh tế trong luận văn này đƣợc hiểu là quá trình áp dụng pháp luật hình sự một cách không hợp lý, thậm chí dẫn tới áp dụng oan, sai đối với ngƣời vô tội. Việc xảy ra các vụ việc oan, sai nói chung trong lĩnh vực tƣ pháp hình sự luôn là vấn đề nhức nhối và đƣợc Nhà nƣớc quan tâm tìm các biện pháp khắc phục. Số các vụ việc oan sai trong lĩnh vực tƣ pháp hình sự thể hiện thông qua các vụ việc các cơ quan tiến hành tố tụng phải đình chỉ vụ án do hành vi không cấu thành tội phạm hoặc tuyên bị cáo không phạm tội. Qua số liệu khảo sát về các trƣờng hợp tòa án các cấp tuyên không phạm tội trong 5 năm trở lại đây (2005-2009) cho thấy việc hình sự hóa các vụ việc dân sự kinh tế thƣờng chiếm khoảng 40% (96/248 vụ) trên tổng số các vụ việc bị hình sự hóa và tập trung chủ yếu ở những tỉnh, thành phố lớn. Điểm đáng chú ý là số lƣợng các vụ việc dân sự, kinh tế bị hình sự hóa có chiếu hƣớng gia tăng. Nếu nhƣ năm 2005 việc hình sự hóa các vụ việc dân sự kinh tế chỉ chiếm khoảng 24% (15/62 vụ) thì tỷ lệ này đến năm 2008 là 59% (36/61 vụ). Điều này cho thấy xu hƣớng khi gia tăng các giao dịch dân sự, kinh tế và mở cửa hội nhập càng sâu rộng thì sự phát sinh tranh chấp giữa các chủ thể cũng có chiều hƣớng gia tăng và không ít các trƣờng hợp tranh chấp thay vì giải quyết bằng các thủ tục tố tụng dân sự, kinh tế bằng cách thông qua tố tụng hình sự. Trong số các trƣờng hợp hình sự hóa các vụ việc dân sự kinh tế, các tranh chấp dân sự, kinh tế bị quy kết về các tội chiếm đoạt tài sản chiếm tới gần70% (65/96 vụ) và tập trung chủ yếu là các tội “ Lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản” (15 vụ); tội “ Lừa đảo chiếm đoạt tài sản” (21 vụ) và tội “ Tham ô tài sản” (23 vụ). Trong số 30% các vụ việc còn lại cũng tập trung ở các tội “Cố ý làm trái quy định của nhà nƣớc về quản lý kinh tế gây hậu quả nghiêm trọng” (9 vụ) hoặc tội “ thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng” (8 vụ) [8] Từ thực tiễn việc hình sự hóa các vụ việc dân sự, kinh tế trong những năm gần đây, cần nghiên cứu từ những vụ việc có tính điển hình, phân theo những dạng nhất định, đi sâu xem xét bản chất và nguyên nhân của sự việc từ đó mới có thể có những biện pháp hữu hiệu để khắc phục hiện tƣợng tiêu cực này. 2.1. Những vụ việc dân sự kinh tế bị hình sự hóa về các tội có yếu tố chiếm đoạt 2.1.1. Hình sự hóa trong hoạt động tín dụng Trong tín dụng, sự rủi ro là đƣơng nhiên và để hạn chế những rủi ro đó, bên cho vay thƣờng có các biện pháp nhằm bảo đảm cho khoản tiền vay của mình đƣợc hoàn trả theo đúng thỏa thuận trong hợp đồng thông qua các biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự nhƣ cầm cố tài sản, thế chấp tài sản, bảo lãnh, bảo hiểm, đặt cọc, ký cƣợc, ký quỹ, tín chấp… Tranh chấp trong hoạt động tín dụng chủ yếu do bên đi vay không thực hiện hoặc thực hiện không kịp thời và đầy đủ nghĩa vụ trả nợ nhƣ thỏa thuận thì cần xem xét phân loại đó thuộc loại hình tín dụng nào? Có biện pháp bảo đảm khoản nợ hay không? bản chất của việc không thực hiện đƣợc nghĩa vụ trả nợ là gì? cần giải quyết tranh chấp đó theo hình thức tố tụng nào? Tố tụng dân sự hay tố tụng kinh tế. Tuy nhiên, trên thực tế thay vào việc giải quyết các tranh chấp này theo các con đƣờng thỏa thuận, hòa giải hoặc thuộc thẩm quyền giải quyết của các tòa dân sự, tòa kinh tế, trọng tài thƣơng mại thì cũng còn không ít các vụ việc đã đƣợc giải quyết theo những cách thức trái luật nhƣ bắt cóc con nợ để ép buộc gia đình, ngƣời thân trả nợ; đe dọa để đòi nợ; khủng bố tinh thần con nợ để thu nợ, sử dụng một số công ty đòi nợ thuê, xã hội đen thực hiện hoặc nhờ công an để đòi nợ thuê và biến vụ việc bản chất là các tranh chấp dân sự, kinh tế thành các vụ việc hình sự. Thực tế các biện pháp “ mạnh” này không phủ nhận là có lúc đáp ứng ngay đƣợc yêu cầu của chủ nợ nên nó luôn là nhu cầu và tồn tại nếu không có sự thay đổi có tính căn bản từ thể chế cho đến việc thực thi pháp luật nhằm bảo vệ tốt nhất lợi ích của các chủ nợ và cũng là sự ngăn ngừa có hiệu quả con nợ trong việc lợi dụng hoặc lạm dụng lòng tin để chiếm đoạt tài sản của chủ nợ. Tuy chƣa có thống kê chính thức nào từ các cơ quan nghiên cứu, các cơ quan chức năng về hiện tƣợng trên nhƣng thực tế nó đã xảy ra và đang tồn tại, đƣợc một trong các bên tham gia tranh chấp lựa chọn để giải quyết tranh chấp không đúng quy định của pháp luật. - Hình sự hóa trong tín dụng ngân hàng Thực tiễn cho thấy trong hoạt động tín dụng ngân hàng, không phải lúc nào các khoản nợ cũng đƣợc trả đúng hạn. Ngƣời mắc nợ do nhiều nguyên nhân khác nhau nhƣ do làm ăn gặp khó khăn, rủi ro; kinh doanh bị thua lỗ do đầu tƣ sai hoặc quản lý kém bị khách hàng chiếm dụng vốn …dẫn đến mất khả năng thanh toán, không hoặc chƣa trả đƣợc nợ nhƣng không có nghĩa là họ vay nhằm mục đích chiếm đoạt tài sản của ngân hàng. Thậm chí, có những trƣờng hợp doanh nghiệp đi vay có tài sản đảm bảo cho khoản vay, việc tài sản bảo đảm bị đem bán dẫn đến việc ngân hàng không thu hồi đƣợc khoản vay một phần có lỗi của chính bên ngân hàng. Không có căn cứ chứng minh có sự tẩu tán tài sản của bên đi vay. Mặt khác, trách nhiệm trả nợ vay là thuộc về doanh nghiệp nhƣng ngƣời ký hợp đồng tín dụng là đại diện theo ủy quyền của giám đốc doanh nghiệp lại bị quy kết trách nhiệm hình sự về tội “Lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản” trong khi doanh nghiệp luôn xác định việc trả nợ tiền vay thuộc về doanh nghiệp. Bản chất của vụ việc là tranh chấp kinh tế nhƣng đã bị hình sự hóa. Ví dụ nhƣ vụ Nguyễn Mạnh Hợp bị phạt 10 năm tù về tội “ lamj dụng tín nhiệm chiếm doạt tài sản” - Hình sự hóa trong tín dụng thƣơng mại Tín dụng thƣơng mại là hình thức tín dụng ra đời rất sớm và do những ƣu thế riêng có, nó vẫn càng ngày càng đƣợc ƣa chuộng. Lúc đầu TDTM chỉ đơn giản là mối quan hệ mua bán chịu giữa những ngƣời sản xuất kinh doanh với nhau trên cơ sở tin tƣởng lẫn nhau, dần dà nó trở nên đa dạng hơn. Riêng ở Việt Nam, TDTM tồn tại ở khắp nơi song do một số lý do, đến nay nó vẫn gặp những trở ngại không đáng có, gây thiệt hại cho ngƣời kinh doanh. Một trong trở ngại đó chính là việc không xem xét đúng bản chất của mối tranh chấp giữa hai bên phát sinh từ tín dụng thƣơng mại (mua bán trả chậm) và vội vàng xem xét và hình sự hóa vụ việc mà bản chất thuộc tranh chấp về thƣơng mại giữa hai bên. Vụ Mai Thanh Trúc bị khởi tố về tội “ Lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản” là một ví dụ điển hình của hiện tƣợng này. 2.1.2. Hình sự hóa việc vay, mượn trong dân cư Trong dân cƣ, việc cho vay hoặc mƣợn tiền thƣờng dựa trên cơ sở niềm tin lẫn nhau. Niềm tin đó có thể xuất phát từ những mối quan hệ quen thuộc, là bạn hàng của nhau hoặc trong cộng đồng khu dân cƣ nhất định khi cho vay mƣợn dƣới hình thức hụi, họ, biêu, phƣờng. Vấn đề hụi, họ, biêu phƣờng là những tên gọi khác nhau theo ngôn ngữ địa phƣơng của họ. Góp họ đã xuất hiện và đƣợc sử dụng phổ biến lâu đời ở nƣớc ta. Tuy nhiên, tập quán này không đƣợc quy định trong các văn bản pháp luật; các quy định về hợp đồng vay vẫn đƣợc áp dụng để xử lý quan hệ họ theo nguyên tắc áp dụng luật tƣơng tự. Lần đầu tiên, quy định về quan hệ này đã đƣợc ghi nhận tại Bộ luật dân sự năm 2005 Ngày nay có rất nhiều biến tƣớng của quan hệ họ nhƣ: cho vay nặng lãi, chủ họ mở nhiều dây họ khác nhau thu tiền sử dụng vào những mục đích bất hợp pháp khác nhƣ chơi bạc, buôn lậu… Thập kỷ 90 chúng ta đã chứng kiến việc vỡ hụi (bể hụi theo ngôn ngữ Nam bộ) với hàng loạt nhà giữ cái (nhà cái) không chịu trả tiền cho các thành viên góp họ hoặc mang tiền góp họ bỏ trốn gây thiệt hại nặng nề cho những ngƣời góp họ. Khi đó các cơ quan tố tụng gặp rất nhiều lúng túng, vƣớng mắc trong việc xử lý vì lúc đó việc chơi họ chƣa đƣợc pháp luật bảo hộ và chỉ xem xét theo nguyên tắc tƣơng tự. Trong những năm gần đây một loạt các vụ vỡ hụi cũng đã xảy ra với quy mô rất lớn mà trong đó có nhiều chủ hụi sử dụng tiền thu đƣợc vào việc đầu cơ bất động sản, khi bất động sản đóng băng, ngân hàng xiết chặt cho vay nên chủ hụi mất khả năng thanh toán. Nhà nƣớc chỉ khuyến khích và bảo hộ những “ hình thức họ nhằm mục đích tƣơng trợ trong nhân dân” (khoản 2 điều 479 BLDS 2005). “ Nghiêm cấm việc tổ chức họ dƣới hình thức cho vay nặng lãi” (khoản 3 điều 479 BLDS năm 2005) và những hành vi vi phạm khác. Khi xảy ra việc vỡ hụi, chủ hụi tuyên bố mất khả năng chi trả, chúng ta phải xem xét bản chất vụ việc đó có phải là quan hệ họ hay không? Hay bị biến tƣớng để lừa đảo hoặc lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản. Có những vụ việc thoạt nhìn nhận ban đầu thì có dấu hiệu của việc lạm dụng tín nhiệm chiếm, đoạt tài sản, dƣới sự biến tƣớng của việc chơi họ, chủ họ gom tiền của những ngƣời tham gia chơi họ trả với lãi xuất cao để đầu tƣ làm ăn, việc làm ăn đổ bể phải tuyên bố vỡ họ. Tuy nhiên khi xem xét bản chất vụ việc, chủ họ không hề có ý thức chiếm đoạt tài sản của những ngƣời góp họ mà do làm ăn kinh doanh thua lỗ, vỡ họ theo dây chuyền, chủ họ đã phải bán hết tài sản gồm cả nhà ở để trả nợ, không trốn chạy và không tẩu tán tài sản chỉ mất khả năng chi trả nên không thể quy kết họ về tội chiếm đoạt mà chỉ xác định đó là tranh chấp dân sự. Ngƣời tham gia chơi họ vì ham lãi cao đƣơng nhiên phải gánh chịu hậu quả Trong dân cƣ việc vay mƣợn bằng tiền hoặc tài sản giữa các bên đƣợc điều chỉnh bởi hợp đồng vay tài sản theo quy định của pháp luật dân sự. Bản chất của hợp đồng vay tài sản đƣợc thể hiện chủ yếu ở nghĩa vụ trả nợ của bên vay. Với tính chất là hợp đồng đơn vụ và thực tế, thì trong hầu hết các trƣờng hợp, tƣơng ứng với thời điểm xác lập hợp đồng, bên cho vay đã đồng thời chuyển giao tài sản vay cho bên vay làm sở hữu, còn bên vay chỉ phải thực hiện nghĩa vụ trả nợ khi đến thời hạn của hợp đồng. Pháp luật về nghĩa vụ trả nợ của bên vay rất chặt chẽ. Về việc sử dụng tiền vay, khác với hợp đồng tín dụng của ngân hàng, mục đích sử dụng vốn vay luôn đƣợc xác định trong hợp đồng tín dụng và cũng là cơ sở cho việc giải ngân và bảo đảm việc thu hồi nợ của ngân hàng thì việc vay mƣợn trong dân cƣ thông thƣờng việc sử dụng tiền vay ra sao, với mục đích nhƣ thế nào đƣợc coi nhƣ việc riêng của bên vay, bên cho vay hầu nhƣ không quan tâm đến vấn đề này trừ trƣờng hợp các bên có thỏa thuận. Khi đến hạn trả nợ, bên đi vay vì lý do nào đó chƣa trả đƣợc nợ bên cho vay có quyền khởi kiện dân sự để thu hồi vốn vay và yêu cầu bồi thƣờng thiệt hại nếu có. Nhƣng thay vào việc khởi kiện đòi nợ thì bên cho vay lại làm đơn vu khống bên đi vay đã có hành vi lừa đảo hoặc lạm dụng tín nhiệm để chiếm đoạt tài sản. Cơ quan tố tụng cũng không thận trọng xem xét kỹ vụ việc dẫn đến việc hình sự hóa. Vụ Lê Duy Nam ở Cà Mau bị khởi tố bắt tạm giam 7 tháng về tội “ Lừa đảo chiếm đoạt tài sản” là một ví dụ. 2.1.3. Hình sự hóa hoạt động dịch vụ môi giới thương mại trong lĩnh vực xuất khẩu lao động, tư vấn đầu tư. Điều 150 Luật thƣơng mại đƣa ra khái niệm “Môi giới thƣơng mại” là hoạt động thƣơng mại, theo đó một thƣơng nhân làm trung gian (gọi là bên môi giới) cho các bên mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ (gọi là bên đƣợc môi giới) trong việc đàm phán, giao kết hợp đồng mua bán hàng hóa, dịch vụ và đƣợc hƣởng thù lao theo hợp đồng môi giới. Hoạt động môi giới diễn ra trong nhiều lĩnh vực nhƣ môi giới tiền tệ, môi giới bảo hiểm, môi giới chứng khoán, môi giới bất động sản, môi giới lao động, môi giới đầu tƣ… Cùng với sự phát triển kinh tế, hoạt động môi giới thƣơng mại ngày càng phát triển và đây là loại hình dịch vụ có vai trò quan trọng thúc đẩy sự phát triển của các giao lƣu dân sự, kinh tế. Pháp luật về môi giới thƣơng mại của chúng ta mới còn ở những bƣớc sơ khai, nhiều hoạt động môi giới cũng mới chỉ xuất hiện trong những năm gần đây nhƣ môi giới chứng khoán, môi giới tiền tệ, môi giới xuất khẩu lao động. Thực tế cho thấy cũng có không ít trƣờng hợp lợi dụng hoạt động môi giới để hoạt động phi pháp, lừa đảo. Tuy nhiên, cũng có những trƣờng hợp thƣơng nhân hoạt động môi giới trên cơ sở quy định của pháp luật, có đăng ký kinh doanh, hành nghề môi giới nhƣng vì những lý do khác nhau, bản thân họ là nạn nhân của những đƣờng dây lừa đảo và khi vụ việc xảy ra, họ chính là nạn nhân nhƣng lại bị quy kết về cùng tội này vì đƣợc cho là đồng phạm. Đây là vấn đề khá nổi cộm mà ngay trong các cơ quan tiến hành tố tụng cũng có những quan điểm trái ngƣợc nhau khi xem xét những vụ việc này. Trong thời gian qua, tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trong lĩnh vực xuất khẩu lao động xảy ra tƣơng đối nhiều. Trong các vụ việc đã phát hiện thƣờng hình thành các đƣờng dây lừa đảo ngƣời lao động với nhiều đầu mối trung gian thu gom lao động khác nhau. Tuy nhiên, khi xem xét các vụ việc này cũng có những đầu mối là đồng phạm với kẻ chủ mƣu thực hiện hành vi lừa đảo nhƣng cũng có những doanh nghiệp hoặc cá nhân tuy là đầu mối thu gom ngƣời lao động nhƣng họ cũng là nạn nhân của kẻ lừa đảo. Để xem xét những ngƣời này có phạm tội lừa đảo hay không ngoài yếu tố gian dối phải chứng minh họ có mục đích chiếm đoạt tài sản hoặc chấp nhận mục đích chiếm đoạt tài sản (của ngƣời đồng phạm khác) của ngƣời lao động hay không? thì mới có thể truy tố, xét xử họ về tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản. Ví dụ vụ Vũ Công Khanh bị quy kết phạm tội “ Lừa dảo chiếm đoạt tài sản” khi làm môi giới xuất khẩu lao động. 2.1.4 Tranh chấp hợp đồng góp vốn liên doanh, liên kết, cổ phần Trong quá trình phát triển, hội nhập mở cửa phát huy tối đa các nguồn lực trong và ngoài nƣớc cho việc đầu tƣ phát triển kinh tế, các loại hình đầu tƣ ngày càng phát triển, số doanh nghiệp thành lập mới ngày càng gia tăng nhƣng cùng với xu thế đó những tranh chấp trong việc hợp tác kinh doanh, trong việc phân chia lợi ích, giành quyền quản lý doanh nghiệp cũng nảy sinh nhiều hơn. Sự thiếu minh bạch trong quản trị doanh nghiệp cũng nhƣ những hoạt động đầu tƣ chui lại càng là mảnh đất “màu mỡ” cho những tranh chấp và hậu quả thƣờng là các bên từ chỗ là những đối tác làm ăn, khi phát sinh mâu thuẫn về lợi ích, thay vì giải quyết tranh chấp thông qua hòa giải, lựa chọn trọng tài hoặc tòa án lại sử dụng những biện pháp nhƣ tố cáo nhau đến cơ quan công an, sử dụng báo chí để bôi nhọ nhau, thuê công ty vệ sỹ để phong tỏa gây sức ép… biến vụ việc theo chiều hƣớng hình sự hóa. Ví dụ nhƣ vụ bà Trƣơng Mỹ Lan tố cáo bà Linda Tan Woo chiếm đoạt 6 triệu USD 2.2. Những vi phạm pháp luật kinh tế bị hình sự hóa về các tội “ xâm phạm trật tự quản lý kinh tế” và tội phạm về chức vụ Quá trình đổi mới đất nƣớc, với sự phát triển của nền kinh tế thị trƣờng theo định hƣớng xã hội chủ nghĩa đã từng bƣớc xóa bỏ nền kinh tế tập trung quan liêu bao cấp lỗi thời. Cùng với quá trình đó, các quan hệ kinh tế và quản lý kinh tế thay đổi. Để tạo hành lang pháp lý cho sự đổi mới và phát triển kinh tế, Hiến pháp năm 1992 đƣợc sửa đổi tại kỳ họp thứ 10 Quốc Hội khóa X cùng với đó là việc sửa đổi, bổ sung và ban hành mới một loạt các văn bản pháp luật có liên quan đến việc đổi mới quản lý kinh tế, từng bƣớc tạo lập và phát triển các thị trƣờng vốn, công nghệ, thị trƣờng lao động, thị trƣờng chứng khoán…thu hút mọi nguồn lực đầu tƣ trong và ngoài nƣớc cho sự phát triển đát nƣớc. Thay đổi cơ bản chính sách, giảm dần sự can thiệp của nhà nƣớc đối với hoạt động kinh doanh, cổ phần hóa các doanh nghiệp Nhà nƣớc, thúc đẩy kinh tế dân doanh, nhất thể hóa các luật về doanh nghiệp và luật về đầu tƣ. Trƣớc sự đổi mới và phát triển nền kinh tế thị trƣờng, các quy định của Bộ luật hình sự (BLHS) năm 1985 về các tội xâm phạm trật tự quản lý kinh tế, tội phạm về chức vụ cũng có nhiều điểm không phù hợp. BLHS năm 1999 và lần sửa đổi gần đây nhất ngày 19/6/2009 đã có nhiều thay đổi quan trọng về chính sách hình sự. Nhiều quy định mới phù hợp hơn với quy luật kinh tế thị trƣờng đã đƣợc nhà lập pháp đƣa vào BLHS. BLHS năm 1999 đã phi hình sự hóa, phi tội phạm hóa một số hành vi phạm tội kinh tế mà căn nguyên của chúng gắn liền với cơ chế tập trung bao cấp hoặc đã từ lâu không còn xuất hiện trong đời sống thực tiễn nhƣ tội sản xuất hoặc buôn bán rƣợu thuốc lá trái phép, tội cản trở việc thực hiện quy định của nhà nƣớc về cải tạo XHCN; tội lạm sát gia súc… Bên cạnh đó, trong BLHS năm 1999 các nhà lập pháp cũng thực hiện tội phạm hóa thêm nhiều hành vi nguy hiểm cho xã hội đã và đang phát sinh trong điều kiện cơ chế thị trƣờng nhƣ tội “ Quảng cáo gian dối” (điều 168); tội “Sử dụng trái phép quỹ dự trữ bổ sung vốn điều lệ của tổ chức tín dụng”; tội “Vi phạm quy định về cho vay trong hoạt động của tổ chức tín dụng”... Tuy nhiên do tính chất và đặc điểm của các tội xâm phạm trật tự quản lý kinh tế và tội phạm về chức vụ luôn bị chi phối bởi những chính sách kinh tế của Đảng và nhà nƣớc trong từng giai đoạn; có hành vi, trƣớc đây là tội phạm nhƣng sau này không còn là tội phạm nữa, thậm chí còn đƣợc coi là công trạng. Việc xác định một hành vi xâm phạm trật tự quản lý kinh tế không phải là quá khó nhƣng việc xác định hành vi đó đã cấu thành tội phạm hay chƣa là vấn đề khó. Đúng nhƣ quan điểm của thạc sỹ Đinh Văn Quế “Thực tiễn xét xử cho thấy việc xác định hành vi xâm phạm trật tự quản lý kinh tế khó hơn việc xác định các hành vi phạm tội khác”. [16] Mặt khác trong BLHS năm 1999 cũng còn một số tội danh vẫn mang đậm dấu ấn của thời kinh tế bao cấp nhƣ tội “ lập quỹ trái phép” (điều 166) tội “ báo cáo sai trong quản lý kinh tế”(điều 167). Thực tiễn khảo sát cũng cho thấy hành vi vi phạm pháp luật trong quản lý kinh tế lẽ ra chỉ bị xử lý kỷ luật hoặc xử phạt hành chính, chịu những chế tài vật chất nhƣng lại bị hình sự hóa về các tội xâm phạm trật tự quản lý kinh tế hoặc chức vụ chiếm khoảng 30% số các vụ việc bị hình sự hóa trong lĩnh vực dân sự, kinh tế và cũng tập trung chủ yếu ở các tội “ thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng”; tội “Cố ý làm trái quy định của Nhà nƣớc về quản lý kinh tế gây hậu quả nghiêm trọng”; tội “ Lập quỹ trái phép”. Trong luận văn đã nêu một số ví dụ điển hình nhƣ vụ Nguyễn Đình Dị, vụ Bùi Xuân Trƣờng. 2.3. Lạm dụng khia cạnh dân sự trong vụ án hình sự để giải quyết việc dân sự, kinh tế Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự đƣợc quy đinh trong tố tụng hình sự Việt Nam. Điều 28 Bộ luật tố tụng hình sự quy định “ Việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự đƣợc tiến hành cùng với việc giải quyết vụ án hình sự. Trong trƣờng hợp vụ án hình sự phải giải quyết vấn đề bồi thƣờng, bồi hoàn mà chƣa có điều kiện chứng minh và không ảnh hƣởng đến việc giải quyết vụ án hình sự thì có thể tách ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự” [18] Giải quyết vấn đề dân sự đƣợc đặt ra đồng thời khi giải quyết vụ án hình sự là nguyên tắc chung của Luật tố tụng hình sự Việt Nam. Việc giải quyết các vấn đề dân sự thƣờng gắn liền với việc chứng minh tội phạm của cơ quan tiến hành tố tụng. Vấn đề dân sự ở đây là quan hệ phát sinh từ hành vi phạm tội và chủ yếu là vấn đề bồi thƣờng thiệt hại, bồi hoàn…và về nguyên tắc khi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự vẫn thừa nhận những nguyên tắc khác của tố tụng dân sự đó là nguyên tắc tự thỏa thuận giữa các bên. Trong trƣờng hợp chƣa có điều kiện chứng minh và không ảnh hƣởng tới việc giải quyết vụ án hình sự thì có thể tách ra để giải quyết theo thủ tục TTDS. Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự có những ƣu điểm nhất định nhƣ giúp cho việc bồi thƣờng thiệt hại, bồi hoàn đƣợc nhanh chóng, đỡ tốn kém rƣờm rà về mặt thủ tục và trên góc độ nhất định nó nhằm bảo vệ ngƣời bị hại và nguyên đơn dân sự cũng nhƣ những ngƣời có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan. Đây là những nhân tố hợp lý của pháp luật TTHS Việt Nam mà TTHS một số nƣớc không quy định. Bộ luật TTHS Nhật Bản không đặt ra việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự mà tách ra để giải quyết bằng vụ án dân sự khác. Điều này cùng với việc ngƣời bị hại không có quyền kháng cáo làm cho TTHS Nhật Bản dƣờng nhƣ có sự thờ ơ đối với ngƣời bị hại. [19] Tuy nhiên thực tiễn cũng cho thấy có không ít vụ việc khi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự đã có sự lạm dụng pháp luật hình sự để giải quyết những vấn đề thuần túy thuộc về quan hệ dân sự, kinh tế. Khi vụ việc không đƣợc giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự và gắn vào đó là một vụ án hình sự sẽ dẫn đến những hệ lụy không nhỏ cho các bên liên quan (vụ Mai Văn Huy, vụ Kim Thanh Hùng) 2.4. Hậu quả của việc hình sự hóa các vụ việc dân sự, kinh tế Hình sự hoá các vụ việc dân sự, kinh tế trƣớc tiên và dễ thấy là sẽ xâm hại đến quyền và lợi ích hợp pháp của ngƣời có hành vi bị “hình sự hoá”. Thực tế cho thấy, hầu hết các vụ án bị “hình sự hoá” đều gắn với việc áp dụng các biện pháp cƣỡng chế trong tố tụng hình sự nhƣ tạm giữ, tạm giam, kê biên, niêm phong tài sản…Việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam sẽ xâm hại đến quyền tự do, dân chủ của công dân. Bên cạnh đó, việc làm này sẽ gây tổn thƣơng nặng nề đến tâm lý của ngƣời bị tạm giữ, tạm giam. Thêm vào đó, uy tín nói chung và uy tín chính trị nói riêng của ngƣời có hành vi bị “hình sự hoá” cũng nhƣ của gia đình họ sẽ bị tổn hại rất nghiêm trọng. Đó là chƣa kể nếu ngƣời có hành vi bị “hình sự hoá” là ngƣời đại diện hay quản lý thì uy tín của doanh nghiệp của họ cũng sẽ bị giảm sút nghiêm trọng. Trong khi đó, doanh nghiệp của họ lại hoạt động trong tình trạng “rắn mất đầu”, rất có nhiều khả năng sẽ dẫn đến phá sản. Và, nếu có doanh nghiệp nào kiên cƣờng vƣợt qua thì cũng phải mất rất nhiều thời gian cho việc phục hồi lại “tình trạng” hoạt động bình thƣờng. Hơn thế nữa, tạm giữ, tạm giam ngƣời có hành vi bị “hình sự hoá” một mặt gây lãng phí thời gian của ngƣời này, mặt khác sẽ khiến cho ngƣời thân của họ cũng lãng phí thời gian và tiền bạc chạy theo tiến trình kêu oan cho ngƣời thân của mình. Trong việc làm này, thời gian của các cơ quan tiến hành tố tụng cũng bị tiêu hao một cách vô ích. Bên cạnh đó, “hình sự hoá” còn có tác động xấu đến môi trƣờng đầu tƣ, kinh doanh của Việt Nam vì không chỉ có những doanh nhân, doanh nghiệp Việt Nam bị “hình sự hoá” mà cả các doanh nhân, doanh nghiệp nƣớc ngoài cũng gặp phải tình trạng này. Những vụ án bị “hình sự hoá” sẽ là tấm gƣơng xấu làm nản lòng những ngƣời có ý định đầu tƣ vào Việt Nam, nhất là các dự án lớn, dài hạn, rủi ro cao nhƣng có tính chất quan trọng, quyết định đến sự phát triển của đất nƣớc nhƣ trong lĩnh vực ngân hàng, tài chính. Đối với các doanh nhân, doanh nghiệp đang hoạt động thì không dám mạo hiểm, chấp nhận rủi ro để tìm tới những bƣớc đột phá, tạo động lực cho nền kinh tế mà chỉ hoạt động cầm chừng, chấp nhận hiệu quả thấp nhƣng an toàn hơn. Trong trƣờng hợp họ có gặp rủi ro do khách quan cũng không dám “báo cáo” lỗ vì sợ mình trở thành đối tƣợng bị “hình sự hoá”. Một hậu quả nữa là tình trạng “hình sự hoá” sẽ làm giảm lòng tin của nhân dân vào nền công lý nƣớc nhà. Về bản chất, “hình sự hoá” là việc làm oan, sai ngƣời vô tội. Tình trạng này khiến cho các cơ quan bảo vệ pháp luật, chỗ dựa của công dân, các doanh nghiệp hoạt động hợp pháp thì nay lại trở thành ngƣời xâm hại đến lợi ích hợp pháp của họ. Điều này đã làm giảm sút rất nhiều niềm tin của nhân dân vào nền tƣ pháp và chính điều này cũng làm giảm quyền lực của tƣ pháp vì bản chất quyền lực tƣ pháp từ niềm tin của nhân dân mà có. KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 Cùng với sự phát triển của kinh tế thì những tranh chấp giữa các chủ thể trong giao lƣu dân sự, kinh tế ngày càng đa dạng và nguy cơ vụ việc bị hình sự hóa cũng có chiều hƣớng gia tăng nếu chúng ta không có những biện pháp hữu hiệu khắc phục. Việc các tranh chấp dân sự, kinh tế bị hình sự hóa có thể biểu hiện dƣới nhiều hình thái khác nhau và với những mức độ khác nhau. Song có thể thấy hình sự hóa việc dân sự, kinh tế thƣờng tập trung ở các tội có yếu tố chiếm đoạt tài sản (chủ yếu là tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản tội và lừa đảo chiếm đoạt tài sản); các tội phạm về kinh tế và chức vụ và việc lạm dụng vấn đề dân sự trong vụ án hình sự để giải quyết những quan hệ dân sự, kinh tế. Qua những dạng và những vụ việc cụ thể bị hình sự hóa cho chúng ta thấy việc hình sự hóa xuất phát từ nhiều lý do khác nhau, song có những nguyên nhân căn bản thuộc về thể chế, thuộc về yếu tố con ngƣời mà chủ yếu từ phía những ngƣời tiến hành tố tụng. Hình sự hóa việc dân sự, kinh tế là một hiện tƣợng pháp lý tiêu cực đã và đang diễn ra trong đời sống xã hội nƣớc ta và để lại những hậu quả xấu cho đời sống kinh tế, cho môi trƣờng đầu tƣ, cho cộng đồng doanh nghiệp và trên hết là niềm tin của ngƣời dân, của doanh nghiệp đối với nền tƣ pháp bị giảm sút và tạo ra những hệ lụy khó lƣờng. CHƯƠNG 3 NGUYÊN NHÂN VÀ GIẢI PHÁP KHẮC PHỤC TÌNH TRẠNG LẠM DỤNG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ GIẢI QUYẾT VIỆC DÂN SỰ, KINH TẾ 3.1. Nguyên nhân của tình trạng hình sự hóa việc dân sự, kinh tế 3.1.1. Pháp luật hình sự và hệ thống pháp luật còn thiếu chặt chẽ 3.1.1.1. Về pháp luật hình sự: - Khái niệm tội phạm Khái niệm tội phạm đƣợc quy định tại điều 8 BLHS, thực ra bao gồm cả khái niệm tội phạm và phân loại tội phạm (có gì đó chƣa ổn về kỹ thuật lập pháp khi đƣa cả phân loại tội phạm vào chung khái niệm tội phạm) đoạn 4 điều 8 BLHS quy định “ Những hành vi tuy có dấu hiệu của tội phạm nhƣng tính chất nguy hiểm cho xã hội không đáng kể thì không phải là tội phạm và đƣợc xử lý bằng biện pháp khác”. Nhƣng thế nào là “ Nguy hiểm đáng kể” và “ không đáng kể” ? mức độ nguy hiểm đó trên thực tế sẽ là ý kiến đánh giá chủ quan của cán bộ điều tra, công tố viên, thẩm phán. Trong khi chúng ta chƣa thừa nhận án lệ rất khó cho tiêu chí đánh giá, chƣa kể điều đó phụ thuộc vào tâm huyết của mỗi điều tra viên, công tố viên, thẩm phán. Rõ ràng với định tính nhƣ vậy nhƣ đã đề cập một phần vấn đề này ở chƣơng 1 thì ranh giới giữa tội phạm hay không phải tội phạm còn khá mơ hồ. - Trong cấu thành tội phạm đối với một số tội danh trên thực tế thƣờng dễ dẫn đến việc “ hình sự hóa” cũng còn nhiều yếu tố chƣa đƣợc giải thích một cách thống nhất, cách hiểu và vận dụng trong thực tiễn cũng có quan điểm khác nhau dẫn đến tranh chấp giữa có tội hay không có tội khi xem xét vụ việc cụ thể, đặc biệt là yếu tố chiếm đoạt tài sản trong các tội “ Lừa đảo chiếm đoạt tài sản” và “Lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản.” Vấn đề đặt ra là thế nào là hành vi chiếm đoạt, nội dung các yếu tố cấu thành của hành vi chiếm đoạt? Hiện nay các cơ quan pháp luật cũng chƣa có thông tƣ giải thích chính thức. Thực tế các vụ việc nhƣ đã nêu ở phần thực trạng cho thấy có trƣờng hợp một bên trong hợp đồng mới chỉ thông qua hợp đồng chiếm dụng vốn của bạn hàng đã bị quy cho là chiếm đoạt, hoặc thông qua hợp đồng nhận tiền làm dịch vụ nhƣng không thực hiện đƣợc dịch vụ đó do họ cũng là nạn nhân của vụ lừa đảo khác cũng cho là họ chiếm đoạt…hoặc có quan điểm cho rằng việc nhận tiền, tài sản của ngƣời khác thông qua hợp đồng sử dụng tiền tài sản đó vào mục đích bất hợp pháp cũng cho rằng đã hội tụ đủ yếu tố chiếm đoạt. Nhƣng hiểu thế nào là mục đích bất hợp pháp? Việc vay vốn ngân hàng sử dụng không đúng mục đích trong hợp đồng tín dụng là đƣa vào sản xuất kinh doanh mà sử dụng vào việc chi tiêu cá nhân có phải là bất hợp pháp không? thủ quỹ mƣợn tạm tiền quỹ chi dùng cho gia đình do gặp phải khó khăn nhất định (nhƣ cứu chữa ngƣời thân bị bệnh) liệu có quy kết ngay họ chiếm đoạt tài sản để buộc họ vào tội “ tham ô tài sản “ đƣợc không? Hiện nay cũng đang còn nhiều ý kiến khác nhau. Do đó vấn đề đặt ra là cần phải có hƣớng dẫn cụ thể về “ yếu tố chiếm đoạt tài sản” trong các tội xâm phạm sở hữu cũng nhƣ trong cấu thành của một số tội phạm chức vụ khác nhƣ “ tội tham ô tài sản” tội “ lạm dụng chức vụ quyền hạn chiếm đoạt tài sản” - Các yếu tố thiếu trách nhiệm? Cố ý làm trái? lập quỹ trái phép Một số tội trong Bộ luật hình sự nhƣ tội " Lập quỹ trái phép", tội " Thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng", tội " Cố ý làm trái quy định của Nhà nƣớc về quản lý kinh tế gây hậu quả nghiêm trọng” nhƣ là sản phẩm của thời kỳ bao cấp vẫn còn tồn tại với những quy định nhƣ vậy thật dễ dàng khi cần khép một hành vi nào đó về lập quỹ trái phép, làm trái hay thiếu trách nhiệm đặc biệt trong cơ chế thị trƣờng khi các chính sách dễ có thể không theo kịp với đời sống kinh tế và hành vi vƣợt rào nào đó cũng dễ dẫn đến vòng lao lý. Thiếu trách nhiệm theo cách hiểu thông thƣờng của các cơ quan tiến hành tố tụng hiện nay là không làm hoặc làm không hết trách nhiệm đƣợc giao (lỗi vô ý ) gây nên hậu quả nhất định; nếu làm tròn trách nhiệm mà hậu quả vẫn xảy ra thì không phải thiếu trách nhiệm. Bị coi là Thiếu trách nhiệm khi có hành vi vi phạm những nguyên tắc, chính sách chế độ trong việc quản lý kinh tế, quản lý hành chính nhà nƣớc… có thể nói các quy định là hết sức rộng lớn khá là mơ hồ trong khi các chính sách luôn thay đổi chƣa nói là có sự chồng chéo lên nhau, không biết lấy quy định nào là “ chuẩn” để quy trách nhiệm. Do đó, khi không quy kết một hành vi cụ thể nào đó là vi phạm cái gì, vi phạm thuộc lĩnh vực nào ngƣời ta hay quy vào tội thiếu trách nhiệm. Cố ý làm trái quy định của nhà nƣớc về quản lý kinh tế là cố ý không làm, làm không đầy đủ hoặc làm khác với quy định của Nhà nƣớc về quản lý kinh tế. Cũng nhƣ ở tội thiếu trách nhiệm, các quy định của Nhà nƣớc về quản lý kinh tế có rất nhiều và thƣờng đƣợc thay đổi cho phù hợp với tình hình kinh tế xã hội. Khi xác định một hành vi cố ý làm trái thƣờng phải dẫn chiếu vào một văn bản cụ thể nào đó của Nhà nƣớc. Khi dẫn chiếu vào một quy định của địa phƣơng nhƣng văn bản đó không phù hợp với văn bản của trung ƣơng hoặc văn bản có tính “ xé rào” do nhu cầu thực tiễn của xã hội thì xử lý nhƣ thế nào trong khi chính sách thƣờng chậm hơn so với nhu cầu thực tiễn và thƣờng trói buộc các doanh nghiệp; chƣa kể cấp dƣới làm theo chỉ đạo bằng miệng của cấp trên hoặc thậm chí họ không biết là việc làm của mình là làm trái (do có quá nhiều văn bản chồng lấn lên nhau). Sự định dạng một cách cũng hết sức rộng lớn và có phần mơ hồ nhƣ trên dễ dẫn đến việc hình sự hóa nên trong quá trình xây dựng luật cũng không ít ý kiến cho rằng nên loại bỏ hai loại tội này trong Bộ luật hình sự. 3.1.1.2.Về tố tụng hình sự: Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 sau thời gian áp dụng đã và đang bộc lộ những hạn chế bất cập cần đƣợc sửa đổi theo chiến lƣợc cải cách tƣ pháp nhằm đảm bảo quá trình tố tụng đƣợc diễn ra dân chủ, công khai, minh bạch hơn, không làm oan ngƣời vô tội, không bỏ lọt tội phạm. Từ thực tiễn những vụ việc oan sai nói chung và hình sự hóa những vụ việc dân sự, kinh tế nói riêng trong thời gian qua cho thấy có một số vấn đề đang đặt ra cần xem xét đó là: + Về cơ chế điều tra vụ án. Theo truyền thống tố tụng, quá trình điều tra vụ án đƣợc khởi đầu từ thủ tục khởi tố vụ án khi xác định có dấu hiệu tội phạm. Khi có đủ căn cứ xác định một ngƣời đã thực hiện hành vi phạm tội thì cơ quan điều tra ra quyết định khởi tố bị can (điều 126 BLTTHS). Với quyết định khởi tố bị can, dƣờng nhƣ một ngƣời nào đó tuy không phải là tội phạm nhƣng trên thực tế đã bƣớc vào vòng lao lý và phải chịu sự điều chỉnh rất khắt khe của tố tụng hình sự nhƣ bị đề nghị tạm đình chỉ chức vụ; bị áp dụng biện pháp ngăn chặn, áp giải…Điều đáng lƣu ý là dù tố tụng hình sự quy định việc đình chỉ điều tra (điều 164 BLTTHS) nhƣng để có đƣợc quyết định đình chỉ điều tra mặc dù họ không phạm tội thì ngƣời bị khởi tố thƣờng đã phải gánh chịu những hậu quả pháp lý rất nặng nề thậm chí có trƣờng hợp khuynh gia bại sản. Mặt khác, khi đã bị khởi tố bị can thì ngƣời đó thật khó có cơ may thoát tội bởi “cơ chế đầu vào (khởi tố)= đầu ra (truy tố)” hết sức cứng nhắc và theo lẽ thông thƣờng khi có đầu vào thì phải có đầu ra. Dẫn đến sức ép buộc ngƣời tiến hành tố tụng phải tìm mọi bằng chứng kết tội nếu không sẽ bị cho là làm oan, sai. Kinh nghiệm tố tụng một số nƣớc thực hiện cơ chế “điều tra mềm” không có thủ tục khởi tố bị can những vẫn tiến hành điều tra, thu thập chứng cứ, có sự gạn lọc (hệ thống) chứng cứ cần thiết chứ không bắt buộc phải xuất trình toàn bộ chứng cứ cho Tòa án; luật sƣ và công tố viên cùng trao đổi về những chứng cứ sẽ đƣợc đƣa ra phiên tòa cần đƣợc nghiên cứu, vận dụng. + Về thẩm quyền của cơ quan điều tra: Cơ quan điều tra chủ yếu hiện nay là do lực lƣợng công an đảm nhiệm. Sự thiếu tách bạch giữa điều tra theo tố tụng với trinh sát điều tra khi hai đầu mối này của ngành công an đang đƣợc nhập làm một dẫn đến những hệ lụy nhất định trong việc điều tra, thu thập chứng cứ. Chƣa kể đến cơ quan công an hiện đang đƣợc giao quá nhiều quyền hạn khác trong việc quản lý hành chính, giữ gìn trật tự an toàn xã hội và thậm chí cũng đang đƣợc giao quản lý các cơ sở hình sự ( trại tạm giam, trại cải tạo, trƣờng giáo dƣỡng…) cùng với việc không tách lực lƣợng an ninh ra khỏi lực lƣợng công an nên gần nhƣ đó là bộ máy siêu quyền lực. Xét về góc độ nào đó khi đã siêu quyền dễ dẫn đến độc đoán và lạm quyền cùng với đó là sự mất dân chủ trong tố tụng hình sự, cội nguồn của sự oan sai. + Về việc áp dụng biện pháp ngăn chặn: Tuy có nhiều biện pháp ngăn chặn khác nhau nhƣng thực tế cho thấy biện pháp tạm giam dƣờng nhƣ đƣợc ƣa dùng hơn cả, đã có sự lạm dụng tạm giam để tìm bằng chứng kết tội. Các biện pháp bảo lĩnh, đặt tiền, tài sản bảo đảm thay thế biện pháp tạm giam tuy đã đƣợc đặt ra nhƣng ít khi đƣợc áp dụng. Tạm giam là biện pháp ngăn chặn cần thiết đối với một số loại tội phạm nguy hiểm, nhƣ buôn bán ma túy, giết ngƣời, cƣớp của… nhƣng đối với những tội phạm khác nhất là tội phạm về kinh tế lẽ ra cần phải có những biện pháp ngăn chặn phù hợp và dùng chính kinh tế để đánh vào mục đích của tội phạm nhƣng hiện nay chúng ta vẫn đánh đồng các loại tội phạm mà chƣa có cơ chế đặc thù. Thời hạn tạm giam hiện nay cao nhất có thể lên tới 690 ngày quả là hơi ngoại lệ trong TTHS nếu so với các nƣớc ( Nhật Bản tối đa chỉ 23 ngày) - Một số nguyên tắc khác chƣa đƣợc đƣa vào Bộ luật tố tụng hình sự nhƣ nguyên tắc "suy đoán vô tội", nguyên tắc “ tùy nghi truy tố”, nguyên tắc “có lợi cho bị can, bị cáo” 3.1.1.3. Pháp luật về dân sự và tố tụng dân sự (bao gồm cả kinh doanh, thƣơng mại) Pháp luật về dân sự, tố tụng dân sự tuy đã đƣợc pháp điển hóa thành các đạo luật nhƣng cũng còn không ít vấn đề đang có nhu cầu sửa đổi. Về tố tụng dân sự, những quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự về việc thụ lý, đình chỉ vụ kiện và trả lại đơn kiện đang giúp các thẩm phán tùy nghi thụ lý vụ kiện. Chẳng hạn tại điều 168 Bộ luật tố tụng dân sự quy định các trƣờng hợp trả lại đơn kiện trong đó có quy định Tòa án trả lại đơn kiện khi “ chƣa có đủ điều kiện khởi kiện” (điểm đ khoản 1 điều 168). Nhƣng để đủ điều kiện khởi kiện thì ngƣời dân và doanh nghiệp không biết dựa vào tiêu chí nào? Nên trên thực tế có không ít trƣờng hợp họ phải đi lại rất nhiều lần để cung cấp những tài liệu theo yêu cầu của quý tòa và rút cuộc quý tòa có thể đƣa ra những lý do mà bên nguyên đơn không thể đáp ứng đƣợc (ví dụ: một ngƣời nào đó có liên quan qua những mối quan hệ khác mà nguyên đơn không thể nào cung cấp địa chỉ cho quý tòa và dựa vào đó quý tòa cho rằng không đáp ứng đủ tiêu chí của điểm đ khoản 1 điều 168 để trả lại đơn kiện). Nên quả thật không khôi hài chút nào khi ngƣời ta vẫn nói rằng để đƣợc thụ lý vụ kiện cũng phải “lót tay”. Việc hạn chế sự tham gia tố tụng dân sự của Viện kiểm sát đƣợc coi nhƣ bƣớc tiến của cải cách tƣ pháp nhƣng gần đây ngƣời ta lại thấy mặt trái của vấn đề này khi mà các bên đƣơng sự chƣa thể tự bảo vệ đƣợc mình do không có tiền để mời luật sƣ, và nếu muốn tự bảo vệ cũng rất khó khi họ muốn tìm bằng chứng để chứng minh thì nền hành chính công của chúng ta dƣờng nhƣ chƣa sẵn sàng. 3.1.2. Ý thức pháp luật của các chủ thể trong giao dịch dân sự, kinh tế chưa cao, chưa phù hợp với nền kinh tế - Ý thức pháp luật là một bộ phận của ý thức xã hội luôn phản ánh sự tồn tại xã hội. Nó bao gồm tổng thể hệ tƣ tƣởng pháp luật và quan niệm pháp luật. Đó là thái độ đối với pháp luật và sự tôn trọng đối với pháp luật. Ý thức pháp luật có ảnh hƣởng rất lớn đến hành vi của mỗi chủ thể tham gia giao dịch dân sự, kinh tế trong việc tuân thủ cam kết đã thỏa thuận giữa các bên trong hợp đồng dân sự kinh tế. Đối với nƣớc ta, do xuất phát điểm rất thấp, từ một nền kinh tế nông nghiệp lạc hậu, lại bị ảnh hƣởng của hàng nghìn năm phong kiến trong một xã hội nho giáo ngự trị với những thói quen coi trọng lễ nghĩa, nhân quả và trong mối làm ăn kinh doanh thƣơng mại, ngƣời ta thƣờng dựa vào cách buôn có bạn, bán có phƣờng, dựa trên những quan hệ thân quen trong họ tộc, làng xã, phƣờng hội kinh doanh. Ngƣời Việt có thể gửi hàng và trả tiền dƣới hình thức không cần biên nhận. Khi tranh chấp xảy ra, cơ chế giải quyết tranh chấp có hiệu quả nhất thƣờng cũng là dùng sức ép từ cộng đồng: từ họp họ, họp làng, tạo dƣ luận lên án cho tới các sức ép tâm lý và tẩy chay mang tính tập thể hoặc nhờ cậy tới công quyền. Do đó, có thể dễ hiểu khi hễ không đòi đƣợc nợ thì từ ngƣời dân đến doanh nghiệp nghĩ ngay sự cầu viện đến cơ quan Công an để nhờ đòi nợ hộ hoặc tìm kiếm các mối quan hệ từ cơ quan công quyền, những ngƣời có quyền lực có ảnh hƣởng tới đối tƣợng đòi nợ hoặc trông cậy vào báo chí chứ không phải là khởi kiện tới Tòa án hoặc thông qua trọng tài thƣơng mại. Khảo sát các vụ việc bị hình sự hóa cho thấy các bên thƣờng gửi đơn tố cáo tới công an cho rằng con nợ đã lợi dụng để lừa đảo hoặc bội tín để chiếm đoạt tài sản của họ. - Từ một góc độ khác, sự phát triển mạnh mẽ của kinh tế ít nhiều cũng phá vỡ những quan niệm truyền thống “vạn chữ lý không bằng tý chữ tình”. Trong một xu thế chung của hội nhập mở cửa, muốn làm ăn với bên ngoài trƣớc hết phải hiểu luật lệ thƣơng mại quốc tế cũng nhƣ luật lệ nơi bản địa. Những bài học nhãn tiền về các vụ việc của Hàng không Việt nam, của bóng đá Việt Nam cũng nhƣ hàng loạt các vụ kiện bán phá giá đã ít nhiều làm cho các doanh nhân Việt Nam quan tâm hơn tới việc tuân thủ pháp luật và tự trang bị những kiến thức pháp lý để tự bảo vệ hoặc có luật sƣ tƣ vấn trong các hợp đồng. Tuy nhiên cũng có thể thấy rằng phần lớn doanh nghiệp còn chƣa chú trọng tới vấn đề này, chƣa phòng ngừa từ xa để tránh bị đƣa vào vòng tố tụng, chi phí doanh nghiệp cho hoạt động tƣ vấn pháp luật dƣờng nhƣ chƣa đƣợc thừa nhận. Phải chăng chúng ta cần phả trả học phí nhiều hơn nữa mới có thể thay đổi quan niệm truyền thống là coi nhẹ pháp luật. 3.1.3. Năng lực, trách nhiệm của cán bộ tư pháp Nghiên cứu các vụ việc bị hình sự hóa trong thời gian gần đây cho thấy có những nguyên nhân do pháp luật còn thiếu đồng bộ, mối quan hệ dân sự, kinh tế vốn hết sức phức tạp, sự phận định ranh giới giữa hình sự hay dân sự, kinh tế, hành chính còn nhiều vấn đề cần làm rõ về mặt lý luận cũng nhƣ thực tiễn nên cũng không ít trƣờng hợp bị nhầm lẫn giữa quan hệ hình sự với quan hệ dân sự, kinh tế. Sau trải nghiệm, qua các cấp giải quyết, khi đó vụ việc mới sáng tỏ. Oan, sai trong tố tung hình sự cũng là điểm chung không chỉ riêng có ở Việt Nam; vấn đề là ở chỗ mức độ oan sai nhƣ thế nào, nhiều hay ít thì vấn đề cốt yếu không phải hoàn toàn ở cơ chế, chính sách mà là phụ thuộc vào yếu tố con ngƣời, nhân tố quyết định sự thành hay bại của công việc. Trong những vụ việc bị hình sự hóa cũng có trƣờng hợp ngƣời tiến hành tố tụng hoàn toàn bị nhầm lẫn, không nhận thức đƣợc bản chất sự việc nhƣng cũng không ít trƣờng hợp có yếu tố vụ lợi trong đó nhƣ hình sự hóa để đòi nợ thuê, hình sự hóa vì yêu cầu của một ngƣời có chức sắc nào đó chẳng hạn, hoặc đã bị tạm giam rồi nên cố chứng minh có tội phạm… Cùng với đạo đức nghề nghiệp thì năng lực trách nhiệm đang đƣợc đặt ra nhƣ tiêu chí quan trọng. Phần lớn cán bộ tƣ pháp của chúng ta chƣa đƣợc đào tạo có tính theo nghề và có hƣớng chuyên sâu. Điều tra viên hiện nay mặt bằng trình độ còn không ít mới ở mức trung cấp. Việc đào tạo chức danh thẩm phán và kiểm sát viên hiện nay đang là sự tranh chấp giữa Học viện tƣ pháp hay trƣờng chuyên ngành của các ngành. Học viện tƣ pháp đƣợc thành lập mới chỉ có bộ khung là chính và chƣa có hệ thống giáo trình đồng bộ, Giáo viên kiêm nhiệm và mời thiếu chất lƣợng từ các ngành là chính. Với tƣ cách là một nghề nhƣng chúng ta lại chƣa có chuẩn đào tạo theo nghề. Riêng về đào tạo kiểm sát viên cũng có sai lầm đáng kể khi một thời gian dài trƣờng Cao đẳng kiểm sát không tuyển sinh và đến bây giờ mới khôi phục lại việc đào tạo chức danh kiểm sát viên trong khi một thế hệ đƣợc đào tạo có chất lƣợng của trƣờng này những năm 1980 đang nắm giữ nhƣng vị trí chủ chốt trong ngành. Sự khập khiễng trong đào tạo hiển nhiên là có hệ quả tƣơng ứng của chất lƣợng đội ngũ điều tra viên, thẩm phán, kiểm sát viên. 3.1.4. Sự kém hiệu quả trong hoạt động của các thiết chế trong việc giải quyết tranh chấp dân sự, kinh tế - Sự bất cập của cơ chế giải quyết bằng trọng tài Tại các nƣớc có nền kinh tế phát triển, việc giải quyết tranh chấp bằng trọng tài là rất phổ biến và thậm chí là tất yếu. Lý do : thủ tục nhanh gọn và đơn giản hơn nhiều so với việc đƣa ra giải quyết tại tòa án và có tính bảo mật cao. Tuy nhiên tại Việt Nam thì khác hẳn. Dù qui định về trọng tài thực tế đã có từ năm 1994, nhƣng tới nay hầu hết các trung tâm trọng tài tại Việt Nam đều trong cảnh "thất nghiệp" dài dài ! VIAC, tổ chức trọng tài có truyền thống lâu đời nhất ở nƣớc ta trong năm 2007 cũng chỉ xử trên 30 vụ; Trung tâm Trọng tài TPHCM: 7 vụ; còn các trung tâm khác khoảng 1-2 vụ… Trong khi đó, Tòa Kinh tế TPHCM, cùng thời gian, riêng tòa này trên đã xét xử hơn 1.000 vụ tranh chấp kinh tế, thƣơng mại [24] Nguyên nhân các doanh nhân không hào hứng tìm đến các Trung tâm Trọng tài Thƣơng mại Việt Nam có thể lý giải bởi lý do sau: Đội ngũ trọng tài viên của các trung tâm chƣa thực sự là đội ngũ mạnh, chƣa có năng lực giải quyết tranh chấp nên khó thuyết phục đƣợc, thậm chí nhiều trƣờng hợp đƣơng sự đã nộp đơn nhƣng sau khi tiếp xúc ngay lập tức rút đơn. Bên cạnh đó, các doanh nghiệp Việt Nam chƣa quen với phƣơng thức trọng tài nhƣng các trung tâm lại không có hình thức giới thiệu, quảng bá về mình để cung cấp thông tin cho doanh nghiệp biết tới. Một vấn đề không kém phần bất cập khác là có hiện tƣợng tòa án tranh giành thẩm quyền xét xử với trọng tài. - Sự bất cập của cơ chế tòa án Chất lƣợng xét xử các vụ án dân sự, kinh doanh thƣơng mại có thể nói đáng báo động. Tỷ lệ án hủy, sửa còn rất cao. Trong 3 năm 2006-2007 tòa án cấp phúc thẩm đã thụ lý và xét xử 36.149 vụ việc dân sự, kinh tế; y án sơ thẩm 22.168 vụ việc chiếm 61%; sửa án sơ thẩm 13.958 vụ việc, chiếm 38 %; hủy án sơ thẩm 3.625 vụ việc chiếm 10,02 %. Riêng về án kinh doanh, thƣơng mại, theo số liệu của Viện kiểm sát nhân dân tối cao, trong 5 năm (20052009), tòa án cấp phúc thẩm đã xét xử 1176 vụ án kinh doanh thƣơng mại, lao động, trong đó y án 580 vụ; sửa án 386 vụ; hủy án 161 vụ. Tỷ lệ án có kháng cáo kháng nghị bị tòa án cấp phúc thẩm cải, sửa hủy chiếm tới 46,5 % [25] . Số đơn đề nghị giám đốc thẩm đang đƣợc dồn lên cấp Tòa và Viện tối cao. Chƣa kể đến số án có hiệu lực đƣa ra thi hành án cũng có nhiều sai sót, tuyên án không rõ dẫn đến việc cơ quan thi hành án khó thi hành. Theo báo cáo công tác thi hành án của Chính phủ trƣớc Quốc Hội năm 2008 có tới 1.017 bản án tuyên không rõ, có sai sót và 1.455 bản án tuyên khó thi hành [26] Nguyên nhân của tình trạng này có thể nói trƣớc hết thuộc về các thẩm phán khi họ đƣợc đào tạo thiếu chuyên sâu về lĩnh vực dân sự, kinh doanh thƣơng mại. Mặc dù có sự chuyên biệt các tòa về dân sự, kinh tế ở cấp tỉnh nhƣng thông thƣờng một thẩm phán tòa cấp tỉnh có thể xét xử cả hình sự, dân sự, kinh doanh; xét xử theo thủ tục sơ thẩm, phúc thẩm thậm chí cả giám đốc thẩm. Đó là chƣa kể ở cấp huyện thì không có sự phân biệt chuyên sâu nào. Sự thiếu chuyên biệt có vấn đề từ thiết chế tổ chức và mô hình tố tụng. Cùng với vấn đề chuyên môn là vấn đề đạo đức nghề nghiệp của các thẩm phán hiện nay cũng đáng báo động. Một lãnh đạo của ngành tòa án đã từng phát biểu là thẩm phán hiện nay chƣa đủ tâm và tầm để có thể đứng riêng một mình trong lĩnh vực dân sự mà vẫn cần có sự giám sát của Viện kiểm sát trong lĩnh vực này. - Yếu kém trong thi hành án dân sự Thi hành án dân sự là một đề tài luôn luôn đƣợc nhắc đến với nhiều tồn đọng trong thi hành án và hàng loạt sự bất cập. Báo cáo về công tác thi hành án năm 2008 của Chính phủ trƣớc Quốc Hội đã khẳng định số lƣợng việc thi hành án dân sự tồn đọng chƣa thi hành đƣợc vẫn còn rất lớn với tổng số việc phải thi hành là 622.610 việc với tổng số tiền phải thu là 22.235 tỷ đồng; mới thi hành 289.128 việc, thu đƣợc 3.568 tỷ đồng; còn tồn đọng 333.482 việc với số tiền phải thu là 18.667 tỷ [27]. Những bất cập nêu trên của các thiết chế trong việc giải quyết tranh chấp dân sự, kinh tế dƣờng nhƣ khuyến khích ngƣời ta lựa chọn con đƣờng giải quyết tranh chấp phi trọng tài, phi tòa án mà bằng cách nhờ xã hội đen hoặc hiệu quả hơn là nhờ công an đòi nợ thuê. 3.2. Giải pháp khắc phục tình trạng hình sự hóa việc dân sự, kinh tế Từ thực trạng và những nguyên nhân của việc hình sự hóa quan hệ dân sự, kinh tế nêu trên để khắc phục hiện tƣợng này cần có một số giải pháp sau 3.2.1. Về xây dựng pháp luật liên quan đến tội phạm về kinh tế, xâm phạm sở hữu Tội phạm kinh tế dƣới giác độ chính sách hình sự, là khái niệm chung để chỉ tất cả các tội phạm có liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp tới các hoạt động của các cơ quan, tổ chức trong việc vận hành nền sản xuất xã hội. Kinh tế thị trƣờng với những biến đổi nhanh chóng và sự đòi hỏi tính năng động cao độ của cơ chế vận hành, tổ chức quản lý trong mọi lĩnh vực. Nhƣng chính sự năng động này cũng tạo ra sự nguy cơ cao về vi phạm pháp luật. Trên phƣơng diện xã hội học, dễ thấy rằng hiện tƣợng xé rào (vi phạm hành lang pháp lý) và tính năng động trong kinh doanh, quản lý kinh doanh là luôn đứng bên nhau. Chính điều đó dẫn đến nguy cơ về sai phạm trong áp dụng pháp luật để xử lý các vi phạm. Ranh giới giữa cái hình sự và hành chính, kinh tế, dân sự rất mong manh, dễ nhầm lẫn và đó chính là cứu cánh cho những ý đồ và hành vi cố tình “ hình sự hóa’ vụ lợi các quan hệ kinh tế, dân sự. Sự thiếu hoàn thiện trong pháp luật hình sự chính là mảnh đất tốt để gieo cấy những động cơ vụ lợi đó. Ví dụ khái niệm tội phạm trong bộ luật hình sự với định tính nhƣ đã phân tích nêu trên, những chế tài tùy nghi với dải phân cách rộng có thể thuận lợi cho ngƣời áp dụng pháp luật nhƣng đồng thời cũng tạo nguy cơ cao của sự tùy tiện, theo xu hƣớng cố ý áp dụng sai trái để vụ lợi bằng việc “ hình sự hóa” hoặc “ phi hình sự hóa” biến báo các hành vi của đối tƣợng. Những quy định có tính trừu tƣợng cao, ít tính định lƣợng, nhƣ hành vi “ cố ý làm trái”, “ thiếu tinh thần trách nhiệm” … là những quy định dễ làm phát sinh ý đồ “ hình sự hóa” vụ lợi quan hệ dân sự, kinh tế ở các giai đoạn khác nhau của quá trình tố tụng. Để khắc phục vấn đề cần thiết phải có một hệ thống giải pháp toàn diện, tuy nhiên trên phƣơng diện lập pháp hình sự cần sửa đổi bổ sung BLHS 1999 và Bộ luật TTHS 2003 sắp tới theo một số điểm sau: 3.2.1.1. Về Bộ luật hình sự 1999 - Về khái niệm tội phạm và phân loại tội phạm: Về mặt kỹ thuật lập pháp tội phạm và phân loại tội phạm là hai khái niệm khác nhau và đều là những khái niệm hết sức cơ bản của đạo luật hình sự do đó việc bố trí trong một điều luật nhƣ hiện nay là không hợp lý mà cần ở hai điều luật riêng biệt. Do đó cần có sự phân loại tội phạm theo hƣớng đơn giản hơn, nên chăng phân loại tội phạm làm ba loại tội phạm ít nghiêm trọng, tội phạm nghiêm trọng và tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. Tội phạm ít nghiêm trọng là tội phạm có mức hình phạt áp dụng cao nhất đến 1 năm, đến 10 năm tù là tội phạm nghiêm trọng và mức cao nhất của khung hình phạt trên 10 năm tù trở lên là đặc biệt nghiêm trọng. Đồng thời về kỹ thuật lập pháp cần quy định một điều khoản riêng. Việc phân loại tội phạm này phải làm cơ sở cho việc xây dựng chính sách hình sự nhƣ xây dựng khung hình phạt đối với từng tội phạm cụ thể, hạn chế thấp nhất việc áp dụng biện pháp tạm giam và áp dụng hình phạt tù giam đối với loại tội ít nghiêm trọng, hạn chế biện pháp tạm giam đối với tội phạm nghiêm trọng, giảm thời hạn tính thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự… - Phi hình sự hóa một số loại tội phạm về chiếm đoạt tài sản và một số hành vi phạm tội khác có liên quan đến tài sản theo hƣớng nâng mức định lƣợng tối thiểu để truy cứu trách nhiệm hình sự cũng nhƣ nâng mức định lƣợng là yếu tố định khung hình phạt. Việc sửa đổi vừa qua tuy đã nâng mức định lƣợng tối thiểu nhƣng chƣa sửa về mức định lƣợng là yếu tố định khung hình phạt tăng nặng; việc nâng mức định lƣợng tối thiểu còn quá thấp mà lẽ ra cần nâng cao hơn; phải gắn liền với sự phát triển kinh tế, đời sống của ngƣời dân và giá trị của đồng tiền, đây là ba yếu tố để xác định định lƣợng trong tội phạm hình sự - Về yếu tố chiếm đoạt tài sản Yếu tố chiếm đoạt không là dấu hiệu đặc thù của riêng hai tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt và lừa đảo chiếm đoạt mà của cả một số tội phạm xâm phạm sở hữu. Nếu nhƣ trong các tội cƣớp giật, cƣỡng đoạt không cần thiết đến thời điểm hoàn thành, tức đã chiếm đoạt xong, mà chỉ cần ý định chiếm đoạt và thực hiện những hành vi nhằm mục đích chiếm đoạt thì trong khi đó, tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt và lừa đảo chiếm đoạt tài sản cần thiết phải có thời điểm hoàn thành, tức là kẻ phạm tội phải chiếm đoạt đƣợc tài sản, tài sản đã đƣợc chuyển dịch bất hợp pháp. Chẳng hạn trong tín dụng ngân hàng ngƣời đi vay không trả nợ cho ngân hàng, thiệt hại cho ngân hàng là hiện hữu, có thực. Nếu chỉ dựa vào yếu tố lạm dụng tín nhiệm hoặc lừa đảo thì chƣa thể hội đủ các điều kiện để áp dụng Điều 139 và Điều 140, bởi trong thực tế có rất nhiều trƣờng hợp bằng cách thức lạm dụng tín nhiệm hoặc lừa đảo nhƣ khai khống giá trị tài sản thế chấp, cầm cố, cung cấp sai các giấy tờ chứng minh khả năng tài chính để đƣợc vay vốn ngân hàng nhƣng không với ý định chiếm đoạt mà chỉ nhằm thỏa mãn nhu cầu về vốn, đƣợc sử dụng vốn của ngân hàng với ý định sẽ hoàn trả, việc không trả đƣợc nợ cho ngân hàng là do nguyên nhân khách quan thì cũng không thể cấu thành tội lừa đảo chiếm đoạt theo Điều 139, 140 BLHS và không thể áp dụng các biện pháp tố tụng hình sự để giải quyết các quan hệ này. Trong các tài liệu pháp lý thông thƣờng, chiếm đoạt được hiểu là hành vi cố ý chuyển dịch một cách trái pháp luật tài sản, quyền tài sản đang thuộc sự quản lý của một chủ thể (nhà nước, tập thể hoặc cá nhân) thành tài sản của mình [30]. Các đặc điểm pháp lý của hành vi chiếm đoạt bao gồm: - Về mặt khách quan, hành vi làm cho chủ tài sản mất khả năng thực tế thực hiện quyền sử dụng, quyền định đoạt, quyền sở hữu đối với tài sản. - Đối tƣợng chiếm đoạt là tài sản và quyền tài sản. Trong lĩnh vực tín dụng ngân hàng, tài sản bị chiếm đoạt có thể là vốn dƣới hình thức tiền tệ (tiền VN hoặc ngoại tệ), trong một số trƣờng hợp có thể là quyền tài sản: các công cụ thanh toán (ngân phiếu thanh toán, séc hoặc các giấy tờ có giá bằng tiền). Các tài sản, quyền tài sản này phải có thực, thuộc sở hữu của ngƣời bị chiếm đoạt và chủ sở hữu không từ chối quyền sở hữu đối với tài sản. - Về mặt chủ quan, lỗi của ngƣời thực hiện hành vi chiếm đoạt là lỗi cố ý trực tiếp và với mục đích tƣ lợi. Ngƣời đi vay nhận thức và mong muốn sự không trả nợ sẽ xảy ra, muốn biến tài sản của ngân hàng thành tài sản của mình, tƣớc đoạt quyền sở hữu của ngân hàng đối với khoản vay. Theo TS Nguyễn Văn Hiện, những vấn đề quan trọng trong việc xác định hành vi chiếm đoạt tài sản là: [31] + Có việc cố ý không thực hiện việc hoàn trả tài sản + Chuyển dịch quyền sở hữu tài sản trái pháp luật + Chủ sở hữu có bị mất mất vĩnh viễn quyền hợp pháp của mình đối với tài sản + Một bên tham gia hợp đồng đã chiếm hữu, sử dụng, định đoạt tài sản của ngƣời khác nhƣ của mình. Tóm lại, chỉ có thể truy cứu trách nhiệm hình sự theo điều 139, 140 BLHS khi hội tụ đủ các yếu tố lạm dụng lòng tin hoặc lừa đảo để nhận tài sản và thông qua các hành vi cố ý nhằm chiếm đoạt tài sản. 3.2.1.2. Về tố tụng hình sự: Bộ luật TTHS hình sự năm 2003 đƣợc hoàn thiện trên cơ sở Bộ luật TTHS đầu tiên của nƣớc ta năm 1988 (hiệu lực 1989) tuy đã kế thừa những mặt tích cực của truyền thống tố tụng Việt Nam và có nhiều điểm tiến bộ nhƣng thực tiễn cũng đang đặt ra những yêu cầu phải nghiên cứu hoàn thiện, theo hƣớng sửa đổi căn bản, toàn diện, kế thừa những quy định còn phù hợp, loại bỏ, sửa đổi những quy định không còn phù hợp bổ sung quy định mới để đáp ứng yêu cầu cải cách tƣ pháp hạn chế oan sai trong tố tụng hình sự, giảm thiểu việc hình sự hóa các giao dịch dân sự, kinh tế. - Cùng với việc khẳng định mô hình tố tụng thẩm vấn chúng ta cần nghiên cứu tiếp thu có chọn lọc, bổ sung vào TTHS nƣớc ta những yếu tố hợp lý của hệ thống tranh tụng, nhất là tranh tụng tại phiên tòa nhằm tăng cƣờng tính dân chủ, công khai, minh bạch trong việc giải quyết đúng đắn vụ án hình sự - Bổ sung một số nguyên tắc cơ bản trong TTHS + Nguyên tắc tranh tụng: + Nguyên tắc suy đoán vô tội. + Nguyên tắc có lợi cho bị can, bị cáo: + Nguyên tắc tùy nghi truy tố: - Nâng cao vai trò và trách nhiệm cá nhân của những ngƣời tiến hành tố tụng, thực hiện chủ trƣơng “Phân định rõ thẩm quyền quản lý hành chính với trách nhiệm, quyền hạn tƣ pháp trong hoạt động tố tụng tƣ pháp theo hƣớng tăng quyền và trách nhiệm cho điều tra viên, kiểm sát viên và thẩm phán để họ chủ động trong thực thi nhiệm vụ; nâng cao tính độc lập và chịu trách nhiệm trƣớc pháp luật về các hành vi và quyết định tố tụng của điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán” [34] - Xác định rõ thẩm quyền của từng cơ quan tiến hành tố tụng, mối quan hệ giữa các cơ quan tiến hành tố tụng và giữa các cấp tố tụng đặc biệt là quan hệ giữa cơ quan điều tra và Viện kiểm sát theo hƣớng tăng cƣờng trách nhiệm của công tố trong hoạt động điều tra - Hoàn thiện các thủ tục tố tụng và thời hạn tố tụng Lƣợc bớt các thủ tục tố tụng mang tính hành chính, rƣờm rà và tốn kém thời gian nhân lực cũng nhƣ vật lực, gây phiền hà cho ngƣời dân tiếp cận công lý trong các giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử. Quy định các thời hạn tố tụng theo hƣớng vừa đảm bảo việc giải quyết vụ án nhanh chóng, kịp thời vừa bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Việc quy định thời hạn tố tụng điều tra, truy tố, xét xử, tạm giam, tạm giữ phải kết hợp với sự phân loại tội phạm theo hƣớng sửa đổi Bộ luật Hình sự nhƣ đã nêu trên - Hoàn thiện các chế định chứng cứ và chứng minh trong tố tụng hình sự: Nghiên cứu làm rõ hơn khái niệm chứng cứ, mở rộng nguồn chứng cứ, bổ sung nguồn chứng cứ mới nhất là chứng cứ điện tử cho phù hợp với sự phát triển của khoa học công nghệ. Bổ sung nguyên tắc về thu thập, đánh giá chứng cứ theo hƣớng tạo điều kiện cho bị can, bị cáo và những ngƣời tham gia tố tụng khác thực hiện quyền đƣa ra chứng cứ, đƣa ra yêu cầu nhằm bảo đảm tính công khai, minh bạch, dân chủ và toàn diện trong việc xác định sự thật khách quan của vụ án. Sửa đổi bổ sung những quy định về thu thập, bảo quản xử lý và chuyển giao vật chứng giữa các cơ quan tƣ pháp trong quá trình giải quyết vụ án. - Quy định chặt chẽ về trình tự, thủ tục và cơ sở cho việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn trong TTHS. Trong đó, nghiên cứu bỏ việc khởi tố bị can, thực hiện cơ chế “ điều tra mềm” - điều tra không dùng biện pháp ngăn chặn; giảm thiểu các trƣờng hợp áp dụng biện pháp tạm giam trên cơ sở căn cứ vào sự phân loại tội phạm và chính sách hình sự đối với từng loại tội phạm, nhất là đối với tội phạm về kinh tế cần hạn chế tối đa việc áp dụng biện pháp này, sử dụng rộng rãi các biện pháp thay thế biện pháp tạm giam nhƣ bảo lĩnh, đặt tiền hoặc tài sản có giá trị để bảo đảm; cấm đi khỏi nơi cƣ trú… Thu hẹp ngƣời có thẩm quyền quyết định áp dụng biện pháp tạm giam theo hƣớng chỉ có thẩm phán mới có thẩm quyền này. 3.2.2. Nâng cao ý thức pháp luật của các chủ thể tham giao dịch dân sự, kinh tế Nâng cao ý thức pháp luật của các chủ thể trong giao dịch dân sự, kinh tế là vấn đề có tính nền tảng nhằm đảm bảo sự tự giác chấp hành pháp luật, tuân thủ và thực thi những cam kết trong giao dịch dân sự, hạn chế việc phát sinh những tranh chấp và “hình sự hóa” những vụ việc dân sự, kinh tế. Cần phải nâng cao sự hiểu biết về luật lệ dân sự thƣơng mại trong nƣớc cũng nhƣ thƣơng mại, dân sự có yếu tố nƣớc ngoài từ ngƣời dân đến các doanh nghiệp. Cần tạo “ văn hóa tuân thủ pháp luật ” của mỗi ngƣời dân cũng nhƣ mỗi doanh nghiệp; hạn chế đi đến xóa bỏ tâm lý “ tiểu nông” trong quan hệ làm ăn buôn bán, kinh doanh. Đề cao vai trò của pháp luật hợp đồng trong giao lƣu dân sự, kinh tế. Khi thƣơng thảo và ký kết hợp đồng, không chỉ chú trọng các điều khoản về giá cả, chất lƣợng hàng hóa, thời gian giao hàng, phƣơng thức thanh toán mà phải chú trọng đến điều khoản về giải quyết tranh chấp mà lâu nay ít đƣợc các doanh nghiệp quan tâm. Để tự bảo vệ mình, tránh những rủi ro có thể xảy ra, mỗi doanh nhân cũng nhƣ ngƣời dân cần tạo thói quen có luật sƣ tƣ vấn trong việc soạn thảo và thực hiện các hợp đồng, chí phí dịch vụ pháp lý phải đƣợc coi là chi phí hợp pháp trong các khoản mục chi phí của doanh nghiệp. Thay đổi quan niệm truyền thống từ coi nhẹ pháp luật, cũng nhƣ chƣa xem trọng vai trò của tƣ pháp sang sang xã hội dân sự mà ở đó pháp luật làm nền tảng, quan tòa đƣợc xã hội nể trọng, cơ quan công quyền cũng nhƣ cảnh sát không còn là nơi mà ngƣời ta có thể trông cậy để giải quyết tranh chấp mà là con đƣờng khởi kiện ra tòa án, trọng tài hoặc bằng các biện pháp phi quyền lực khác nhƣ thông qua các tổ chức hiệp hội. Việc tự trang bị những kiến thức pháp luật hoặc có luật sƣ tƣ vấn cũng giúp cho các chủ thể có thể tự bảo vệ mình tránh đƣợc vòng lao lý khi bị hình sự hóa. Để nâng cao ý thức pháp luật nói chung và ý thức pháp luật của các chủ thể trong giao dịch dân sự, kinh tế nói riêng cần tăng cƣờng công tác giáo dục, tuyên truyền phổ biến pháp luật cũng nhƣ xử lý nghiêm các hành vi vi phạm pháp luật. Có thể nói pháp luật của chúng ta chƣa đầy đủ nhƣng không hẳn là quá thiếu mà vấn đề là ở chỗ chúng ta chƣa có ý thức tuân thủ pháp luật. Vấn đề cốt lõi để nâng cao ý thức pháp luật cần bắt đầu ngay từ khâu giáo dục, đào tạo. Chƣơng trình giáo dục phổ thông hiên nay tuy có đề cập một số nội dung về giáo dục pháp luật, quyền và nghĩa vụ của công dân nhƣng nội dung cũng còn rất đơn sơ và thiếu thực tiễn. Các em học sinh ở chƣơng trình giáo dục phổ thông của chúng ta dƣờng nhƣ chƣa từng