Toång Quan
Y Hoïc TP. Hoà Chí Minh * Taäp 9 * Phuï baûn cuûa Soá 1 * 2005
HIEÅU BIEÁT HIEÄN NAY VEÀ BEÄNH UNG THÖ
Nguyeãn Chaán Huøng*
MÔÛ ÑAÀU
Muoán phoøng choáng ung thö hieäu quaû, moïi ngöôøi
caàn hieåu roõ caên beänh naøy. Vaøi thaäp nieân vöøa qua,
thaønh quaû nghieân cöùu ôû nhieàu lónh vöïc ñaõ ñem laïi söï
hieåu bieát raát saâu roäng veà ung thö. Caùc phöông thöùc xöû
trí hôïp lyù hôn, ña dieän hôn vaø hieäu quaû hôn. Taøi lieäu
naøy coá gaéng caäp nhaät ñöôïc caùc thaønh töïu noùng hoåi,
laøm taêng nieàm tin vaøo cuoäc chieán ñaáu choáng caên
beänh naøy. Baøi baùo caùo naøy chæ xin ñeà caäp ñeán vaøi
thaønh töïu noåi baät:
- Dòch teã hoïc ung thö hay laø tình hình maéc beänh
ung thö treân toaøn theá giôùi vaø ôû nöôùc ta.
- Cô cheá sinh beänh ung thö: gen vaø ung thö.
- Caùc phöông phaùp ñieàu trò ung thö: caùc lieäu phaùp
môùi ñöôïc boå sung vaøo kho vuõ khí choáng ung thö.
DÒCH TEÃ HOÏC UNG THÖ
Con ngöôøi thöôøng bò caùc loaïi ung thö
gì? Hay laø tình hình beänh ung thö treân
toaøn theá giôùi
Cô quan quoác teá nghieân cöùu ung thö (IARC) ñaõ
cho moät caùi nhìn toaøn dieän veà tình hình beänh ung
thö treân theá giôùi phoûng ñònh coù khoaûng 8,1 trieäu
ngöôøi môùi bò ung thö vaøo naêm 1990. Vaøo naêm 1985
con soá naøy laø 7,6 trieäu. Caùc loaïi ung thö thöôøng gaëp
tính chung hai giôùi nam nöõ laø : phoåi 13%; daï daøy
10%; vuù 10%; ñaïi tröïc traøng (ruoät giaø) 10%; gan 5,4%;
tuyeán tieàn lieät 5%; coå töû cung 4,6% vaø thöïc quaûn 4%.
Caùc ung thö ñaïi tröïc traøng vaø tuyeán tieàn lieät thöôøng
gaëp ôû caùc nöôùc phaùt trieån, coøn ôû caùc nöôùc ñang phaùt
trieån thì chuû yeáu laø bò caùc ung thö coå töû cung, hoác
mieäng hoïng, gan vaø thöïc quaûn.
Caùc loaïi ung thö thöôøng gaëp treân toaøn
caàu (%) Theo D.Maxwell Parkin, the Lancet
Oncology, 2001, 533-543
Ung thö phoåi:
Chieám tæ leä cao nhaát treân toaøn caàu: Ung thö naøy
coøn ñöôïc goïi laø ung thö pheá quaûn (cuoáng phoåi) luoân
Ung Thö
chieám tyû leä cao nhaát ôû caùc nöôùc phaùt trieån vaø ñang
phaùt trieån.
Nöõ
Soá ca
môùi
Vuù
22
Coå töû cung
10
Ñaïi – Tröïc traøng
9
Phoåi
7
Bao töû
7
Gan
4
Buoàng tröùng
4
Thöïc quaûn
3
Lymphoâm khoâng
3
Hodgkin
Tuïy taïng
2
Beänh baïch caàu
2
Hoác mieäng
2
Boïng ñaùi
2
Caùc cô quan khaùc 21
Tö
Nam
Soá ca
suaát
môùi
14
Phoåi
17
9
Bao töû
11
9
Tuyeán tieàn lieät
10
11 Ñaïi –Tröïc traøng
9
9
Gan
8
6
Thöïc quaûn
5
4
Boïng ñaùi
5
4
Beänh baïch caàu
3
3 Lymphoâm khoâng
3
Hodgkin
4
Hoác mieäng
3
3
Tuïy taïng
2
2
Thaän
2
1 Caùc cô quan khaùc 22
20
Töû
suaát
23
12
6
7
11
6
3
3
3
2
3
2
19
Ung thö daï daøy (bao töû)
Coù khoaûng 780.000 ca môùi haøng naêm treân
haønh tinh chuùng ta. Vi khuaån Helicobacter Pylori
nhaân gaáp ñoâi nguy cô ung thö bao töû, khoaûng 30%
soá ca xuaát hieän ôû caùc nöôùc phaùt trieån vaø 47% ôû caùc
nöôùc ñang phaùt trieån ñöôïc coi laø lieân heä vôùi beänh
nhieãm truøng naøy.
Ung thö vuù
Ñöôïc phoûng ñònh laø coù khoaûng 796.000 ca môùi
vaøo naêm 1990 vaø coù cô nguy laø seõ leân tôùi con soá 1,2
trieäu haøng naêm trong voøng hai möôi naêm.
Ung thö ñaïi tröïc traøng
Chieám 10% toång soá caùc loaïi ung thö, thöôøng
gaëp ôû caùc nöôùc coâng nghieäp hôn laø caùc nöôùc ñang
phaùt trieån.
Ung thö gan
Öôùc tính laø coù 437.000 ca môùi, neân 50% ñöôïc coi
laø lieân quan ñeán vieâm gan sieâu vi B vaø 25% dính líu
ñeán vieâm gan sieâu vi C.
Ung thö tuyeán tieàn lieät
(396.000 ca môùi haøng naêm) seõ taêng leân gaáp ñoâi
trong voøng 20 naêm tôùi do söï gia taêng soá ngöôøi cao
115
Y Hoïc TP. Hoà Chí Minh * Taäp 9 * Phuï baûn cuûa Soá 1 * 2005
tuoåi; söï gia taêng töû suaát coù lieân heä maät thieát vôùi soá
tuoåi. ÔÛ Hoa Kyø loaïi ung thö naøy chieám tæ leä cao nhaát
ôû ñaøn oâng.
Ung thö coå töû cung
(371.000 ca môùi haøng naêm treân toaøn caàu) coù lieân
heä maät thieát vôùi viruùt HPV (Human Papillomavirus).
Ngöôøi ta cho laø nguy cô do HPV khoaûng 82% ôû caùc
nöôùc ñang phaùt trieån. Phoûng ñònh laø loaïi ung thö naøy
seõ gia taêng 32% trong voøng hai möôi naêm.
Nhìn chung, soá ngöôøi beänh ung thö taêng ñeàu
haøng naêm: 6 trieäu ngöôøi naêm 1975; 7,6 trieäu vaøo
1985 vaø 8,1 trieäu vaøo naêm 1990 (phoûng ñònh seõ coù 13
trieäu ca môùi vaøo naêm 2010). Coù theå giaûi thích baèng söï
Toång Quan
gia taêng daân soá vaø söï laõo hoaù. Maët khaùc, neáu vaøo naêm
1990, söï phaân phoái tæ leä ung thö giöõa caùc nöôùc giaøu vaø
caùc nöôùc ngheøo laø 50%, thì tæ leä naày seõ laø 40% cho
nhoùm treân laø 60% cho nhoùm döôùi vaøo 2010.
Nhöõng loaïi ung thö thöôøng gaëp ôû nöôùc ta
Töø naêm 1995, chuùng ta ñaõ coù ñöôïc soá lieäu ghi
nhaän ung thö quaàn theå taïi Haø Noäi vaø TP.Hoà Chí
Minh. Keát quaû cuûa vieäc ghi nhaän naøy cho bieát ñöôïc coù
bao nhieâu ngöôøi môùi ñöôïc chaån ñoaùn ung thö treân
100.000 daân haøng naêm hay laø xuaát ñoä (XÑ) ung thö
- Hai baûn sau ñaây cho thaáy möôøi loaïi ung thö thöôøng
gaëp ôû Haø Noäi vaø TP.HCM:
Muôøi Vò Trí Ung Thö Thöôøng Gaëp Taïi Haø Noäi Vaø TPHCM, 1998
Soá TT
TP. HOÀ CHÍ MINH
Nam
Vò trí
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Gan
Phoåi
Daï daøy
Ñaïi tröïc traøng
Tuyeán tieàn lieät
Hoác mieäng
Voømhaàu
Thöïc quaûn
Lymphoâm KH
Beänh baïch caàu
HAØ NOÄI
Nöõ
XÑ
26.6
25.6
17.0
14.8
4.8
4.6
4.5
4.3
3.9
3.6
Vò trí
Coå töû cung
Vuù
Ñaïi tröïc traøng
Phoåi
Daï daøy
Gan
Buoàng tröùng
Tuyeán giaùp
Thaân töû cung
Beänh baïch caàu
XÑ
28.6
16.0
10.0
8.7
8.2
5.6
5.2
3.8
3.1
3.0
Coù söï töông töï ôû nam giôùi ôû phía Baéc vaø phía Nam:
Caùc ung thö thöôøng gaëp nhaát laø ôû phoåi, gan, bao töû vaø
ruoät giaø. Ung thö phoåi lieân heä roõ raøng vôùi thoùi quen huùt
thuoác laù; vieâm gan sieâu vi giaûi thích tæ leä cao cuûa ung
thö gan; ung thö bao töû vaãn coøn hoaønh haønh ôû caùc
nöôùc ñang phaùt trieån, nôi ngöôøi daân vaãn coøn thoùi quen
aên caùc thöùc döï tröõ laâu nhö khoâ caù muoái, thöùc aên hun
khoùi, caùc thöùc döa muoái. Ung thö ruoät giaø, caùc thaày
thuoác chuyeân khoa goïi laø ung thö ñaïi - tröïc traøng, coù leõ
cuõng baét ñaàu gia taêng theo cheá ñoä dinh döôõng ôû xaõ hoäi
coâng nghieäp hoùa: ngaøy caøng nhieàu thöùc aên nhanh (fast
foods) vaø aên ít rau quaû.
Coù söï khaùc bieät raát coù yù nghóa ôû phuï nöõ ôû hai
thaønh phoá: ÔÛ Haø Noäi, ung thö vuù laø loaïi thöôøng gaëp
nhaát. Haøng naêm coù xuaát ñoä laø 20.3, nghóa laø coù theâm
21 ngöôøi beänh môùi treân 100.000 phuï nöõ. ÔÛ Thaønh
phoá Hoà Chí Minh, loaïi ung thö naøy coù xuaát ñoä thaáp
116
Nam
Vò trí
Phoåi
Daï daøy
Gan
Ñaïi tröïc traøng
Voøm haàu
Thöïc quaûn
Da
Thanh quaûn
Tuyeán tieàn lieät
Khoang mieäng
Nöõ
XÑ
34.0
26.7
17.0
9.5
6.5
4.1
2.1
2.0
1.5
0.8
Vò trí
Vuù
Daï daøy
Phoåi
Ñaïi tröïc traøng
Coå töû cung
Buoàng tröùng
Gan
Thaân töû cung
Tuyeán giaùp
Khoang mieäng
XÑ
20.3
13.0
8.6
6.4
4.6
4.3
4.0
3.4
2.0
0.3
hôn nhieàu 16.0, ñöùng haøng thöù hai. Ung thö coå töû
cung laø loaïi thöôøng gaëp nhaát ôû TP.HCM, vôùi xuaát ñoä
raát cao, vöôït troäi taát caû caùc loaïi ung thö ôû nöõ giôùi vaø
nam giôùi khaùc. Loaïi ung thö naøy hieän nay raát ít ôû phuï
nöõ mieàn Baéc. Chuùng toâi ñang coá gaéng lyù giaûi söï khaùc
bieät quan troïng vaø thuù vò naøy baèng caùc coâng trình
nghieân cöùu saép tôùi.
Caùc loaïi ung thö thöôøng gaëp ôû nam giôùi laø caùc
loaïi khoù trò, haàu heát ñöôïc phaùt hieän treã vaø cho tæ leä töû
vong cao: ung thö phoåi, gan, bao töû. Nhöng caùc loaïi
naøy thì laïi coù theå phoøng ngöøa ñöôïc: phoøng choáng taùc
haïi thuoác laù, loaïi boû vieâm gan sieâu vi goàm vieäc ñieàu trò
vaø chuûng ngöøa. Ñoái vôùi ung thö bao töû thì cheá ñoä
dinh döôõng coù nhieàu rau quaû vaø thöùc aên töôi ñöôïc coi
laø phoøng ngöøa. Ñieàu naøy cuõng ñuùng vôùi ung thö ñaïi –
tröïc traøng.
Ñoái vôùi phuï nöõ, ung thö coå töû cung vaø ung thö vuù
Chuyeân ñeà Ngoại Chuyeân Ngaønh
Nghieân cöùu Y hoïc
Y Hoïc TP. Hoà Chí Minh * Taäp 9 * Phuï baûn cuûa Soá 1 * 2005
ñeàu coù theå phaùt hieän sôùm vaø coù theå trò toát. Hieän nay
chuùng ta coù ñuû phöông tieän ñeå chaån ñoaùn sôùm vaø
ñieàu trò raát hieäu quaû. Ung thö coå töû cung coù theå phoøng
ngöøa ñöôïc.
GEN VAØ UNG THÖ
Vaøi möôi naêm trôû laïi ñaây, caùc nhaø khoa hoïc ñaõ
tieán raát xa trong vieäc khaùm phaù vaø öùng phoù vôùi caên
beänh ung thö.
Baùc só Bert Vogelstein, nhaø nghieân cöùu veà gen
ung thö noåi tieáng, laøm vieäc taïi Ñaïi hoïc John Hopkin ôû
Baltimore (Hoa Kyø) ñaõ tuyeân boá: “Teá baøo ung thö laø
caùi hoäp ñen, nay caùi hoäp naøy ñöôïc môû ra; vôùi tö caùch
laø caùc nhaø nghieân cöùu, chuùng toâi caûm thaáy traøn ñaày
hy voïng”.
Caùc tieán boä môùi ñaây cuûa di truyeàn hoïc vaø sinh
hoïc phaân töû ñaõ caûi tieán söï hieåu bieát cuûa chuùng ta veà
caùc sinh hoaït beân trong cuûa teá baøo, caùc caáu truùc cô
baûn cuûa cô theå. Hôn bao giôø heát ñieàu naøy ñöa chuùng
ta ñeán gaàn söï khaùm phaù chính xaùc taïi sao vaø caùch naøo
caùc ung thö coù theå phaùt trieån. Ung thö coù khuynh
höôùng lieân heä ñeán ña ñoät bieán: Caùc ung thö thì phaùt
sinh do söï tích luõy caùc ñoät bieán lieân heä ñeán caùc
oncogen, caùc gen ñeø neùn böôùu vaø caùc gen söûa chöõa teá
baøo. Noùi caùch khaùc muoán taïo ra teá baøo ung thö caàn
phaûi coù söï thaû loûng caùi thaéng cuûa söï taêng tröôûng teá
baøo (caùc gen ñeø neùn böôùu) ñoàng thôøi vôùi vieäc ñaïp líp
ga (caùc oncogen).
tieàn oncogen, tieáng Anh laø protooncogenes. Caùc
proâtoâoncogen laø caùc gen maø bình thöôøng thì coù
vai troø kieåm soaùt söï sinh saûn cuûa teá baøo vaø söï
chuyeân bieät hoùa cuûa teá baøo (caùc nhaø chuyeân moân
goïi laø söï bieät hoùa cuûa teá baøo). Khi moät
proâtoâoncogen bò ñoät bieán (thay ñoåi) thaønh
oncogen, noù trôû thaønh hoaït hoùa thöôøng xuyeân maø
leõ ra thì khoâng ñöôïc pheùp laøm nhö vaäy. Moät khi
ñieàu naøy xaûy ra thì teá baøo sinh saûn quaù nhanh, töø
ñoù daãn ñeán ung thö, gioáng nhö caùi ñaïp ga xe,
dính chaët khoâng nhaû ra ñöôïc.
Caùc oncogen laø gì ?
HER 2/NEU :
RAS :
MYC :
BCR – ABL :
Caùc oncogen (gen ung böôùu – oncogenes) laø
caùc daïng ñoät bieán cuûa gen, chuùng khieán caùc teá
baøo bình thöôøng taêng tröôûng quaù ñaø (thoaùt khoûi
söï kieåm soaùt). Chuùng laø caùc ñoät bieán töø vaøi gen
bình thöôøng cuûa teá baøo goïi laø proâtoâoncogen hay laø
Ung Thö
Ngöôøi ta ñaõ bieát nhieàu oncogen. Sau ñaây laø caùc
oncogen ñöôïc hieåu roõ nhaát :
Teân khaùc laø ERB_B2, gaëp ôû vaøi loaïi ung thö vuù
Gaëp ôû vaøi loaïi ung thö ñaïi traøng, phoåi…
Thaáy ôû vaøi loaïi ung thö phoåi, lymphom
Caàn cho söï phaùt trieån cuûa beänh baïch caàu tuûy
maïn
Nhôø caùc nhaø khoa hoïc bieát theâm veà caùc oncogen,
hoï coù theå laøm ra caùc loaïi thuoác ñeå öùc cheá hoaëc ngaên
117
Y Hoïc TP. Hoà Chí Minh * Taäp 9 * Phuï baûn cuûa Soá 1 * 2005
chaän chuùng. Coù vaøi loaïi nhaèm vaøo caùc oncogen ñang
ñöôïc trieån khai nhö laø caùc thuoác choáng ung thö.
Caùc gen ñeø neùn ung thö laø gì ?
Caùc gen ñeø neùn (hay keàm cheá – tumor
suppressor genes) ung thö laø caùc gen bình thöôøng coù
nhieäm vuï laøm chaäm söï phaân baøo, söûa chöõa caùc loãi
laàm cuûa DNA vaø truyeàn leänh cho teá baøo khi naøo thì
cheát (moät quaù trình ñöôïc bieát nhö laø caùi cheát ñöôïc
chöông trình hoùa cuûa teá baøo). Moät khi caùc gen ñeø neùn
ung thö khoâng hoaït ñoäng ñaøng hoaøng, caùc teá baøo coù
theå taêng tröôûng khoâng kieåm soaùt ñöôïc, töø ñoù ñöa ñeán
ung thö. Coù khoaûng 30 gen keàm cheá ung thö ñaõ ñöôïc
bieát roõ, keå caû p53, BRCA1, BRCA2, APC vaø RB.
Coù theå duøng oncogen vaø gen ñeø neùn
ung thö ñeå phoøng beänh khoâng ?
Moät theá heä thuoác ñaëc trò ñöôïc ñieàu cheá nhaém tôùi
caùc gen baát thöôøng ñaõ taïo ra caùc teá baøo ung thö ngay
töø luùc coøn “tröùng nöôùc”. Baùc só Denns Slamon, Ñaïi hoïc
UCLA (bang California-Hoa Kyø) raát phaán khôûi: “Baây giôø
chuùng toâi baét ñaàu nhìn roõ caùi gì raïn vôõ, caùi gì hö hoûng
trong teá baøo ung thö vaø coá gaéng nhaém vaøo ñoù”.
Vì moãi gen caàm chòch cho moät protein, neân caùc
gen hö hoûng seõ cho caùc protein hö hoûng; nhö vaäy coù
khi moät protein ñöôïc cheá taïo quaù yeâu caàu, coù khi moät
protein naøo khaùc quaù ít hoaëc moät protein laàm laïc
khoâng laøm ñuùng chöùc naêng. Theá heä thuoác môùi nhaém
vaøo caùc protein beänh hoaïn naøy ñeå troùi tay chuùng laïi,
ñeå beõ gaõy chuùng baèng raát nhieàu caùch. Caùc thuoác ñieàu
trò ung thö theá heä môùi khaùc vôùi phöông phaùp hoùa trò
ñang duøng, ñoù laø caùc loaïi “chaën ñöùng ung thö” chöù
“khoâng gieát boû ung thö”.
Toång Quan
só xaùc ñònh ñöôïc ngöôøi beänh bò loaïi ung thö naøo. Moät
söï thay ñoåi ñaëc hieäu cuûa gen coù theå giuùp tieân lieäu
beänh nhaân naøo coù theå coù döï haäu toát hoaëc xaáu vaø beänh
nhaân naøo neân ñöôïc choïn loaïi trò lieäu naøo thì toát hôn.
Moät soá xeùt nghieäm veà caùc ñoät bieán thì raát nhaïy ñeå tìm
xem ung thö coù coøn soùt hay taùi laïi sau khi ñieàu trò.
Caùc oncogen vaø caùc gen ñeø neùn ung thö
coù theå ñöôïc duøng ñieàu trò ung thö ?
Vieäc khaùm phaù vaø hieåu roõ ñöôïc caùc loaïi gen naøy
ñaõ höôùng tôùi vieäc phaùt trieån caùc lieäu phaùp môùi cho
ung thö. Nhieàu nhaø nghieân cöùu raát laïc quan veà töông
lai cuûa caùc lieäu phaùp duøng oncogen vaø caùc gen ñeø neùn
ung thö. Hieän coù raát nhieàu thöû nghieäm laâm saøng
ñang tieán haønh vaø hi voïng seõ coù nhieàu lieäu phaùp toát
hôn nöõa.
CAÙC LIEÄU PHAÙP CHOÁNG UNG THÖ THEÁ
HEÄ MÔÙI
Hieän nay, phaãu trò, xaï trò vaø hoùa trò laø ba lieäu phaùp
chuaån trong ñieàu trò beänh ung thö. Phaãu trò ung thö
ñöôïc Halsted heä thoáng vaøo cuoái theá kyû 19; xaï trò baét
ñaàu vôùi Henri Becquerel, Marie Curie vaøo ñaàu theá kyû
20 vaø hoùa trò chæ môùi manh nha sau Theá chieán II. Ba
lieäu phaùp naøy moãi luùc ñöôïc phaùt huy maïnh meõ vaø ñaõ
chöùng toû laø caøng luùc caøng coù hieäu quaû toát cho ngöôøi
beänh. Nguyeân lyù keát hôïp nhuaàn nhuyeãn phaãu – xaï –
hoùa trò hay laø lieäu phaùp ña moâ thöùc ñöôïc vaän duïng
cho keát quaû toái öu.
Vaøi söï thay ñoåi cuûa gen (caùc ñoät bieán) coù theå di
truyeàn vaø laøm taêng nguy cô bò ung thö ôû ngöôøi naøo
ñoù. Vaäy thì coù theå duøng caùc söï ñoät bieán cuûa caùc loaïi
gen naøy ñeå tieân lieäu cho moät soá ngöôøi coù theå coù nguy
cô cao bò vaøi loaïi ung thö naøo ñoù.
Caùc oncogen vaø caùc gen ñeø neùn ung
thö naøo coù theå ñöôïc duøng ñeå höôùng
daãn ñieàu trò ung thö ?
Caùc xeùt nghieäm phaùt hieän oncogen hoaëc caùc ñoät
bieán cuûa caùc gen ñeø neùn ung thö coù theå giuùp caùc baùc
118
Chuyeân ñeà Ngoại Chuyeân Ngaønh
Nghieân cöùu Y hoïc
Y Hoïc TP. Hoà Chí Minh * Taäp 9 * Phuï baûn cuûa Soá 1 * 2005
Môùi ñaây, kho vuõ khí choáng ung thö laïi ñöôïc taêng
cöôøng nhöõng lieäu phaùp môùi, ñaõ ra khoûi caùc laboâ, vaø
moät soá ñang ñöôïc thöû nghieäm laâm saøng, raát höùa heïn
trong töông lai gaàn vaø moät soá ñaõ thöïc söï ñöôïc duøng
ñieàu trò coù chæ ñònh roõ raøng vôùi hieäu quaû phaán khôûi.
Chuùng ta thöû ñieåm qua hieän tình cuûa moät soá lieäu
phaùp môùi.
Caùc lieäu phaùp sinh hoïc
Moät phöông phaùp ñieàu trò ñaày höùa heïn ñöôïc theâm
vaøo kho vuõ khí choáng beänh ung thö laø lieäu phaùp sinh
hoïc hay laø lieäu phaùp mieãn dòch. Lieäu phaùp naøy duøng khaû
naêng mieãn dòch cuûa cô theå ñeå choáng laïi beänh ung thö.
Ngaøy nay lieäu phaùp mieãn dòch cuõng ñöôïc xem
nhö laø “moâ thöùc thöù tö” hay laø vuõ khí thöù tö choáng
beänh ung thö. Ba moâ thöùc kia laø phaãu trò, xaï trò vaø
hoùa trò. Lieäu phaùp mieãn dòch coù khi ñöôïc duøng rieâng
leû, nhöng thöôøng thì ñöôïc söû duïng nhö moät lieäu
phaùp hoã trôï (nghóa laø duøng caëp vôùi hoaëc duøng tieáp sau
lieäu phaùp khaùc), ñeå giuùp theâm taùc duïng choáng ung
thö cuûa lieäu phaùp chính. vaøi naêm trôû laïi ñaây, ñaõ coù
tieán boä ñaùng keå trong lónh vöïc naøy vaø nhieàu nhaø
nghieân cöùu laáy laøm laïc quan laø caùc lieäu phaùp mieãn
dòch hieäu quaû hôn ñang ñöôïc trieån khai.
Caùc vacxin khaùng ung thö (caùc lieäu phaùp
mieãn dòch chuû ñoäng ñaëc hieäu)
Hieän nay, caùc vacxin naøy ñangñöôïc thöû nghieäm
laâm saøng vôùi caùc beänh nhaân bò meâlanoâm aùc (ung thö
da loaïi haéc toá) ung thö teá baøo thaän, ung thö ñaïi vaø
tröïc traøng, ung thö tuyeán tieàn lieät vaø caùc lymphoâm
(ung thö haïch).
Caùc lieäu phaùp khaùng theå ñôn doøng hay laø
lieäu phaùp mieãn dòch thuï ñoäng
Trong loaïi lieäu phaùp mieãn dòch thuï ñoäng naøy, caùc
khaùng theå ñöôïc saûn xuaát vôùi soá löôïng lôùn ôû beân ngoaøi
cô theå. Lieäu phaùp khaùng theå ñôn doøng (KTÑD) laø lieäu
phaùp mieãn dòch thuï ñoäng vì caùc khaùng theå ñöôïc saûn
xuaát taïi caùc la-boâ chôù khoâng phaûi do heä thoáng mieãn
dòch cuûa ngöôøi beänh vaø cuõng vì chuùng coù theå vaãn coù
hieäu quaû ngay caû khi heä thoáng mieãn dòch cuûa beänh
nhaân quaù yeáu. Caùc kieåu ñieàu trò naày khoâng ñoøi hoûi heä
thoáng mieãn dòch cuûa ngöôøi beänh coù vai troø chuû ñoäng
choáng laïi ung thö.
Ung Thö
Caùc KTÑD trôn
Cô quan thöùc aên vaø thuoác (FDA) cuûa Hoa Kyø ñaõ
chaáp thuaän cho duøng caùc thuoác Rituxan (rituximab)
vaø Herceptin (trastuzumab). Rituxan ñöôïc duøng ñieàu
trò lymphoâ khoâng Hodgkin teá baøo B (moät loaïi ung thö
lymphoâ). Herceptin ñöôïc duøng cho ung thö vuù giai
ñoaïn naëng. Ñaõ coù nhöõng keát quaû phaán khôûi. Lieäu
phaùp mieãn dòch loaïi naày ñaõ giuùp ñöôïc moät soá ngöôøi
beänh khi caùc caùch ñieàu trò chuaån heát hieäu quaû. So vôùi
caùc phöông phaùp hoùa trò qui öôùc thì khaùng theå ñôn
doøng ít gaây taùc duïng phuï hôn.
Caùc KTÑD coù gaén thuoác hoaëc chaát phoùng xaï
Caùc khaùng theå ñôn doøng loaïi naøy ñöôïc duøng nhö
caùc phöông tieän chuyeân chôû mang caùc loaïi thuoác
choáng ung thö hoaëc chaát phoùng xaï ñi thaúng ñeán teá
baøo ung thö ñeå gieát noù.
Lieäu phaùp mieãn dòch duøng ñieàu trò moät soá loaïi ung
thö
Taïi Hoa Kyø moät soá lieäu phaùp mieãn dòch ñöôïc cho
pheùp chính thöùc duøng cho moät soá loaïi ung thö. Caùc
lieäu phaùp mieãn dòch ñoù goàm BGG, caùc cytokin. IFN
alpha vaø Interleukin-2, caùc KTÑD rituximab (Rituxan)
duøng cho lymphoâm khoâng Hodgkin vaø trastuzumab
(Herceptin) duøng cho caùc ung thö vuù tieán xa/ di caên.
Caùc lieäu phaùp mieãn dòch khaùc cuõng cho thaáy hieäu quaû
höùa heïn vaø ñang ñöôïc ñaùnh giaù qua thöû nghieäm laâm
saøng ôû pha I, pha II vaø pha III.
Caùc lieäu phaùp nhaém truùng ñích
Caùc lieäu phaùp nhaém truùng ñích (LPNTÑ) laø gì?
Caùc lieäu phaùp naøy duøng caùc loaïi thuoác ñeå khoùa söï
taêng tröôûng vaø lan traøn cuûa ung thö. Chuùng can thieäp
vaøo caùc phaân töû ñaëc hieäu trong cô cheá sinh ung vaø söï
taêng tröôûng cuûa khoái böôùu. Vì caùc nhaø nghieân cöùu goïi
caùc phaân töû naøy laø “ caùc ñích phaân töû”; neân caùc lieäu
phaùp naøy ñöôïc goïi laø caùc lieäu phaùp nhaém truùng phaân
töû hay laø caùc lieäu phaùp nhaém truùng ñích. Ña soá caùc
lieäu phaùp naøy coøn ôû giai ñoaïn thöû nghieäm tieàn laâm
saøng; nhöng vaøi loaïi cuõng ñaõ ôû giai ñoaïn thöû nghieäm
laâm saøng vaø moät soá thì ñaõ ñöôïc pheâ chuaån (ñaëc bieät
do FDA) ñeå tung ra thò tröôøng. Caùc LPNTÑ ñöôïc
nghieân cöùu ñeå duøng rieâng leõ hoaëc keát hôïp vôùi nhau,
119
Y Hoïc TP. Hoà Chí Minh * Taäp 9 * Phuï baûn cuûa Soá 1 * 2005
hoaëc keát hôïp vôùi caùc lieäu phaùp khaùc nhö laø hoùa trò.
Vaøi loaïi LPNTÑ:
Caùc loaïi thuoác phaân töû nhoû coøn ñöôïc goïi laø caùc
chaát öùc cheá söï daãn truyeàn tín hieäu. Glivec hay
Gleevec (STI – S71, hay laø imatinib mesylate) laø moät
loaïi thuoác phaân töû nhoû ñöôïc FDA pheâ chuaån (naêm
2002) ñeå ñieàu trò böôùu moâ ñeäm bao töû – ruoät (moät
loaïi ung thö hieám gaëp cuûa ñöôøng tieâu hoùa bao töû –
ruoät) vaø vaøi loaïi beänh baïch caàu tuûy maïn. Glivec nhaém
Toång Quan
vaøo caùc protein baát thöôøng hay laø caùc enzym; chuùng
ñöôïc saûn sinh beân trong caùc teá baøo ung thö vaø kích
thích söï taêng tröôûng voâ toå chöùc – Iressa ( ZD1839)
hay laø gefinitib ñöôïc FDA coâng nhaän trong ñieàu trò
ung thö phoåi khoâng teá baøo nhoû ôû giai ñoaïn tieán xa.
Thuoác naøy nhaèm khoáng cheá EGFR (epidermal growth
factor receptor – thuï theå yeáu toá taêng tröôûng bieåu bì),
thuï theå naøy bò saûn xuaát quaù loá do nhieàu loaïi teá baøo
ung thö. Coøn nhieàu loaïi thuoác phaân töû nhoû ñang ñöôïc
thöû nghieäm laâm saøng taïi Hoa Kyø. Erbitux
(Cetuximab) laø moät khaùng theå ñôn doøng nhaém vaøo
ñích laø EGFR. Erbitux cho thaáy coù vai troø höùa heïn
trong ñieàu trò ung thö ñaïi tröïc traøng trong di caên.
Caùc thuoác gaây cheát teá baøo baèng caùch can thieäp
vaøo caùc protein dính líu tôùi quaù trình naøy (coøn goïi laø
söï töï vaãn teá baøo) – Thuoác Velcade (boctezomib) ñöôïc
FDA coâng nhaän ñeå trò ña u tuûy khi ngöôøi beänh khoâng
chòu caùc loaïi ñieàu trò khaùc. Velcade laøm cho caùc teá baøo
ung thö cheát ñi baèng caùch khoùa caùc enzym goïi laø
proteosom; enzym naøy giuùp ñieàu hoøa chöùc naêng vaø söï
taêng tröôûng teá baøo.
Lieäu phaùp nhaém truùng ñích
Caùc thuoác ñaõ coù treân thò tröôøng ñöôïc FDA (Myõ) cho söû
Trastuzumab
-25/7/1998 (FDA)
Herceptin
Bexxa
CÑÑT: Ung thö vuù di caên coù bieåu
(Roche)
(Corixa Corps)
hieän quaù loá HER2 - Ñang thöû nghieäm
laâm saøng caùc chæ ñònh khaùc
KTÑD khaùng HER2
Imatinib mesylate -20/12/2002 (FDA) Erbitux
Gleevec,
CÑÑT:BBC tuyû maïn Ph+ Sarcoâm moâ (Merck)
glivec
ñeäm ñöôøng bao töû – ruoät
(Norvatis)
-Taán coâng vaøo Tyrosin kinaz bcr-abl,
phaân töû nhoû
Gefitinib
-5/5/2003 (FDA)
Iressa
Avastin
CÑÑT: Ung thö phoåi khoâng teá baøo
(Astra
(Roche)
nhoû, ñaõ thaát baïi vôùi phaùc ñoà coù
Zeneca)
platinum hoaëc docetaxel
KTÑD khaùng EGFR
Bortezomib
-13/5/2003 (FDA)
Velcade
Tarceva
CÑÑT:
Ña
u
tuyû
,
ñaõ
ñieà
u
trò
2
ñôï
t
hoù
a
(Millenium
(OSI Pharma)
trò khoâng hieäu quaû
Pharma)
- ÖÙc cheá proteasoâm 26S → Gia taêng
söï cheát teá baøo
120
duïng
Tositumomab
-27/6/2003 (FDA)
CÑÑT: Lymphoâm khoâng Hodgkin,
CD20+, khaùng thuoác Rituxan
- KTÑD khaùng CD20
Cetuximab
-12/2/2004 (FDA)
CÑÑT: Carcinoâm ñaïi traøng di caên, ñaõ
thaát baïi vôùi hoùa trò
- Keát hôïp vôùi Irinotecan
KTÑD khaùng EGFR
Bevacizumab
-26/2/2004 (FDA)
CÑÑT: Carcinoâm ñaïi tröïc traøng di caên,
thaát baïi vôùi phaùc ñoà IFL
- Thuoác khaùng sinh maïch ñaàu tieân:
KTÑD khaùng VEGF
Erlotinib -18/11/2004
CÑÑT: Carcinoâm khoâng teá baøo nhoû tieán
xa hoaëc di caên, sau thaát baïi ít nhaát 1 ñôït
hoùa trò.
- KTÑD khaùng EGFR – ÖÙc cheá tyrosin
kinaz keát hôïp HER1/EGFR
Chuyeân ñeà Ngoại Chuyeân Ngaønh
Nghieân cöùu Y hoïc
Y Hoïc TP. Hoà Chí Minh * Taäp 9 * Phuï baûn cuûa Soá 1 * 2005
Caùc thuoác môùi taán coâng caùc ñöôøng daãn
truyeàn roái loaïn
Avastin (Bevacizumab).
Caùc loaïi thuoác öùc cheá sinh maïch
Lieäu phaùp khaùng sinh maïch
Söï sinh maïch ñoù laø quaù trình cuûa caùc maïch maùu
môùi ñöôïc hình thaønh. ÔÛ caùc moâ bình thöôøng, söï sinh
maïch laø moät quaù trình bình thöôøng. Chaúng haïn nhö
caùc maïch maùu môùi thaønh laäp ñeå laøm laønh caùc veát
thöông. Ñoái vôùi ung thö thì söï sinh maïch laø noùi ñeán
söï taïo ra caùc maïch maùu môùi ñeå cung caáp cho khoái
böôùu caùc chaát dinh döôõng maø noù caàn. Neáu khoâng coù
maùu nuoâi rieâng noù, moät khoái böôùu khoâng theå lôùn hôn
2 milimet, lôùn côõ ñaàu ngoïn buùt chì.
Lieäu phaùp khaùng sinh maïch duøng nhöõng thöù
thuoác hoaëc caùc taùc nhaân khaùc ñeå caûn trôû söï phaùt trieån
caùc maïch maùu môùi nuoâi döôõng khoái ung thö. Cuõng
gioáng nhö baát cöù teá baøo naøo trong cô theå, caùc teá baøo
ung thö caàn oxy vaø caùc chaát dinh döôõng ñeå soáng coøn.
Caùc chaát öùc cheá sinh maïch boû ñoùi khoái böôùu baèng
caùch caét ñöôøng tieáp vaän (caùc maïch maùu), laøm giaûm
löôïng oxy vaø caùc chaát dinh döôõng. Haäu quaû cuûa vieäc
boû ñoùi laø khoái böôùu seõ tan daàn ñeán kích thöôùc thaät
nhoû vaø nguû yeân.
Caùc thuoác khaùng sinh maïch ñang laø laõnh vöïc ñaày
haáp daãn ñoái vôùi caùc ngöôøi beänh, caùc nhaø nghieân cöùu
vaø ñoâng ñaûo quaàn chuùng. Môùi ñaây thuoác khaùng sinh
maïch ñaàu tieân ñöôïc FDA coâng nhaän vaøo naêm 2004 laø
Ung Thö
Caùc lieäu phaùp gen duøng ñieàu trò ung thö
Ngöôøi ta ñaõ baét ñaàu laøm cuoäc thay ñoåi di truyeàn
(thay caùc gen beân trong teá baøo), caùc teá baøo voán coù
tính chaát töï nhieân laø nhaém ñích vaøo caùc teá baøo ung
thö. Sau ñoù ñöa traû caùc teá baøo naøy vaøo trong cô theå,
taïi ñaây chuùng coù theå hoaït ñoäng choáng laïi ung thö.
Caùc thöû nghieäm laâm saøng hieän ñang duøng phöông
phaùp naày ñeå ñieàu trò meâlanoâm aùc.
Caùc teá baøo ung thö coù theå ñöôïc laáy ra khoûi cô theå
roài ñöôïc bieán ñoåi di truyeàn nhaèm gaây moät ñaùp öùng
mieãn dòch maïnh. Khi ñöa traû caùc teá baøo naày vaøo cô
theå, ngöôøi ta mong laø chuùng seõ taùc ñoäng nhö moät
vacxin. Moät soá thöû nghieäm treân ngöôøi ñang theo caùch
naøy.
121
Y Hoïc TP. Hoà Chí Minh * Taäp 9 * Phuï baûn cuûa Soá 1 * 2005
Caùc khoái böôùu aùc tính coù theå ñöôïc chích vôùi caùc
gen nhaèm laøm caùc teá baøo ung thö deã bò huûy hoaïi vôùi
moät loaïi thuoác ñaëc trò. Neáu thaønh coâng thì vieäc trò lieäu
vôùi thuoác naày coù theå chæ gieát caùc teá baøo mang gen laï.
Nhôø caùc teá baøo khaùc khoâng bò thuoác taùc ñoäng neân lieäu
phaùp naày höùa heïn ít gaây phaûn öùng phuï. Caùch naày
ñang duøng thöû ñeå ñieàu trò caùc ung thö naõo.
Caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ bieát laø caùc ñoät bieán gen
hoaëc nhieãm viruùt taïo neân caùc thoâng tin sai laïc trong
caùc maõ chæ ñaïo cuûa caùc protein cuûa gen ñöa ñeán vieäc
saûn xuaát caùc protein leäch laïc, chính caùc protein leäch
laïc naày tôùi phieân chuùng laïi gaây ra ung thö. Moät loaïi
lieäu phaùp gen nhaèm chaën ñöùng caùc gen trong caùc teá
baøo ung thö saûn xuaát caùc protein gaây ung thö. Lieäu
phaùp naày chaën ñöùng caùc teá baøo ung thö sinh soâi baèng
caùch ñöa caùc nhaùnh RNA ñaõ ñöôïc thao taùc sao cho keát
hôïp vaø gaén dính vaøo chuoãi DNA ñang sinh soâi cuûa caùc
teá baøo ung thö.
Toång Quan
Lieäu phaùp quang ñoäng hoïc (photodynamic therapy
–PDT):
FDA coâng nhaän töø naêm 1995, duøng chaát
photofrin trong quang ñoäng hoïc ñeå ñieàu trò taïm bôï
ung thö thöïc quaûn ngheït hoaøn toaøn hoaëc moät phaàn
maø tia lade ND.YAG khoâng hieäu quaû.
Vai troø cuûa caùc lieäu phaùp môùi
Caùc lieäu phaùp môùi laøm phong phuù theâm nguyeân
lyù trò lieäu ña moâ thöùc
Caùc lieäu phaùp nhaém truùng ñích
Ngaên chaën ung thö maø khoâng gieát boû ung thö
Höùa heïn ñöa teá baøo ung thö trôû laïi bình thöôøng
Xöû lyù ung thö moät caùch roát raùo vaø dòu daøng
KEÁT LUAÄN
Tia lade
Thaønh quaû cuûa dòch teã hoïc môû ra nhöõng vieãn
töôïng môùi: bieát ñöôïc caùc ung thö thöôøng gaëp ñeå xaây
döïng chieán löôïc phoøng choáng thích hôïp; bieát roõ caùc
nguyeân nhaân ñeå phoøng ngöøa coù hieäu quaû.
Phaãu thuaät vôùi tia lade: chæ coâng duïng ôû vaøi giai
ñoaïn ung thö thanh quaûn, coå töû cung, da, phoåi, aâm
ñaïo, döông vaät…Nhieät trò duøng tia lade: laø öùng duïng
môùi nhaát ñang nghieân cöùu ñeå ñieàu trò ung thö vuù,
thöïc quaûn, da, ruoät giaø, phoåi, naõo, coå töû cung… Coù theå
hy voïng vaøo töông lai cuûa lieäu phaùp tia lade.
Chæ môùi vaøi thaäp nieân trôû laïi ñaây, söï hieåu bieát veà
ung thö ñaõ coù nhöõng ñoät phaù ngoaïn muïc, nhôø caùc
thaønh töïu tuyeät vôøi trong laõnh vöïc nghieân cöùu sinh
hoïc ung thö. Ñieàu ñaùng vui möøng laø caùc keát quaû thu
hoaïch ñöôïc töø caùc phoøng thí nghieäm laïi ñöôïc chuyeån
nhanh sang lónh vöïc öùng duïng laâm saøng.
Nhieät trò:
Hy voïng choáng laïi ung thö moät caùch ñuùng möùc
vaø coù hieäu quaû ngaøy caøng vöõng chaéc.
Caùc lieäu phaùp khaùc
Caùc loaïi: taïi choã, taïi vuøng vaø toaøn thaân (duøng cho
di caên) - Ñang thöû nghieäm laâm saøng-Coøn phaûi
nghieân cöùu nhieàu môùi thaønh lieäu phaùp chöõa trò.
122
Chuyeân ñeà Ngoại Chuyeân Ngaønh
- Xem thêm -