Tài liệu Chế định thừa kế trong pháp luật phong kiến

ChÕ ®Þnh thõa kÕ trong Ph¸p luËt phong kiÕn viÖt nam I) mét vµi nÐt vÒ ph¸p luËt phong kiÕn Ph¸p luËt ra ®êi, c¸c vua chóa phong kiÕn cã trong tay mét ph¬ng tiÖn h÷u hiÖu trong viÖc ®iÒu hµnh vµ qu¶n lý nhµ níc. V× vËy, c¸c vua chóa phong kiÕn ®· kh«ng ngõng x©y dùng vµ hoµn thiÖn ph¸p luËt. Ph¸p luËt phong kiÕn ®îc x©y dùng vµ ban bè ë triÒu vua nµy nhng l¹i tiÕp tôc ®îc bæ sung vµ ¸p dông ë nh÷ng ®êi vua sau. Tuy nhiªn, do t×nh h×nh chÝnh trÞ x· héi ë tõng triÒu ®¹i vµ mçi ®êi vua cã nh÷ng biÕn ®éng nªn ho¹t ®éng x©y dùng ph¸p luËt ®îc quan t©m vµ ph¸t triÓn ë c¸c møc ®é kh¸c nhau. Nhng nh×n chung, díi gi¸c ®é ph¸p ®iÓn ho¸, ph¸p luËt phong kiÕn §¹i viÖt vÒ c¨n b¶n cã nh÷ng bé luËt c¬ b¶n nh Bé h×nh th thêi nhµ Lý; Bé h×nh th thêi nhµ TrÇn; Quèc triÒu h×nh luËt vµ Quèc triÒu kh¸m tông ®iÒu lÖ thuéc triÒu hËu Lª vµ Bé Hoµng ViÖt luËt lÖ (LuËt Gia Long) cña triÒu NguyÔn… Song, ph¸p luËt phong kiÕn mang ®Æc ®iÓm chung lµ cha ®îc chia t¸ch mét c¸ch r¹ch rßi c¸c ngµnh luËt. Mçi triÒu ®¹i thêng chØ ban hµnh mét bé luËt tæng hîp vµ bé luËt ®ã cã hiÖu lùc trong suèt thêi kú tån t¹i cña triÒu ®¹i ®ã. §Æc biÖt nh÷ng thµnh tùu lËp ph¸p trong thêi gian nµy tËp trung nhÊt ë thêi kú Lª s¬, ®Ønh cao lµ thêi kú vua Lª Th¸nh T«ng ®· trë thµnh mÉu mùc. Trong gÇn 40 n¨m trÞ v× cña m×nh, Lª Th¸nh T«ng ®· ban hµnh nhiÒu luËt lÖ vµ cßn ®îc lu l¹i ®Õn ngµy nay. Kh«ng 1 chØ ban hµnh nhiÒu luËt lÖ (qua c¸c chiÕu, chØ, ®¹o dô, s¾c phong...) mµ ho¹t ®éng tËp hîp ho¸, ph¸p ®iÓn ho¸ ph¸p luËt còng ®îc chó träng thÝch ®¸ng. Bé Quèc triÒu h×nh luËt lµ bé luËt tiªu biÓu nhÊt trong ho¹t ®éng lËp ph¸p trong lÞch sö ph¸p luËt phong kiÕn ViÖt Nam. Trõ bé Quèc triÒu kh¸m tông ®iÒu lÖ lµ bé luËt vÒ tè tông, c¸c bé luËt kh¸c trong thêi kú nµy ®Òu cã néi dung tæng hîp bao gåm nhiÒu quy ph¹m ph¸p luËt cña nhiÒu ngµnh luËt kh¸c nhau. Bè côc cña c¸c bé luËt vÒ c¬ b¶n ®Òu m« pháng theo c¸c bé luËt cña Trung quèc, c¸ch tr×nh bµy cña c¸c b¶n ®iÒu trong mäi lÜnh vùc, hÇu hÕt ®Òu ®îc tr×nh bµy díi h×nh thøc c¸c quy ph¹m ph¸p luËt h×nh sù. C¸c nhµ lµm luËt phong kiÕn vÒ c¬ b¶n cha cã kh¸i niÖm ph©n chia ph¸p luËt thµnh c¸c ngµnh luËt nh thêi cËn hiÖn ®¹i sau nµy. Tuy nhiªn, c¸c bé luËt thuéc c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt nam cã ph¹m vi ®iÒu chØnh rÊt réng, nã t¸c ®éng tíi hÇu hÕt c¸c lÜnh vùc trong ®êi sèng x· héi. II) chÕ ®Þnh thõa kÕ trong ph¸p luËt phong kiÕn ViÖt nam Thõa kÕ lµ mét trong nh÷ng chÕ ®Þnh ®îc ®Ò cËp ®Õn trong nhiÒu bé luËt vµ ®Æc biÖt lµ kh¸ chi tiÕt trong Quèc triÒu h×nh luËt, quy ®Þnh ë phÇn cuèi cña ch¬ng ®iÒn s¶n vµ phÇn luËt h¬ng háa. Cã thÓ nãi ®©y lµ mét chÕ ®Þnh míi mÎ vµ næi bËt nhÊt thÓ hiÖn nh÷ng nÐt tiÕn bé cña luËt ph¸p triÒu Lª. Nã lµ c¬ së ®Ó chóng ta kÕ thõa, ph¸t triÓn vµ dÇn dÇn hoµn thiÖn trong Bé luËt D©n sù ViÖt nam ngµy nay nh: h×nh thøc di chóc, h×nh thøc thõa kÕ, mét sè quyÒn vµ nghÜa vô cña c¸c chñ thÓ tham gia quan hÖ ph¸p luËt thõa kÕ... Néi dung chÕ ®Þnh thõa 2 kÕ trong Quèc triÒu h×nh luËt cã nhiÒu quy ®Þnh rÊt míi vµ lÇn ®Çu tiªn cã trong lÞch sö lËp ph¸p phong kiÕn víi viÖc cho ngêi vî cã quyÒn qu¶n lÝ tµi s¶n trong gia ®×nh sau khi chång mÊt, cho ngêi phô n÷ ®îc quyÒn thõa kÕ vµ phÇn cña con g¸i b»ng phÇn cña con trai, cho thÊy vÞ thÕ cña ngêi phô n÷ trong x· héi ®îc n©ng cao h¬n. Nh vËy, víi quy ®Þnh trªn Ýt nhiÒu c¸c nhµ lµm luËt thêi Lª ®· cã c¸i nh×n u ¸i vµ c«ng b»ng h¬n ®èi víi ngêi phô n÷. ChÕ ®Þnh luËt thõa kÕ triÒu NguyÔn còng nh triÒu Lª chñ yÕu ®iÒu chØnh c¸c vÊn ®Ò tµi s¶n vµ gia ®×nh. So víi bé luËt Hång §øc, luËt Gia Long cã ®iÓm kh¸c. LuËt Gia Long ®Ò cao vai trß cña trëng nam, thõa nhËn quyÒn thõa kÕ cña con trai, con g¸i chØ cã quyÒn khi mét gia ®×nh tuyÖt tù. Bé luËt kh«ng quy ®Þnh quyÒn thõa kÕ cña ngêi vî. Tuy nhiªn, trong lÜnh vùc gia ®×nh vµ tµi s¶n luËt Gia long vÉn cho phÐp c¨n cø vµo “luËt cò” mµ xö. Quy ®Þnh nµy ®· bæ khuyÕt cho ph¸p luËt nhµ NguyÔn vÒ luËt thõa kÕ. Trong ph¹m vi chuyªn ®Ò nµy, xin ®îc ®Ò cËp ®Õn “chÕ ®Þnh thõa kÕ trong ph¸p luËt phong kiÕn ViÖt Nam” mét c¸ch cô thÓ díi triÒu Lª trong bé Quèc TriÒu h×nh luËt ( LuËt Hång §øc) vµ chÕ ®Þnh thõa kÕ díi triÒu NguyÔn trong bé Hoµng ViÖt luËt lÖ ( LuËt Gia Long). 1.Thêi ®iÓm ph¸t sinh quan hÖ thõa kÕ Quan hÖ thõa kÕ lµ mét quan hÖ x· héi trong ®ã thÓ hiÖn qu¸ tr×nh dÞch chuyÓn tµi s¶n tõ ngêi ®· chÕt sang nh÷ng ngêi cßn sèng kh¸c. Theo quan ®iÓm cña chóng ta ngµy nay, thêi ®iÓm ph¸t sinh quan hÖ thõa kÕ lµ thêi ®iÓm mµ ngêi ®Ó l¹i tµi s¶n 3 chÕt. Nhng, ph¸p luËt phong kiÕn l¹i kh«ng quy ®Þnh nh vËy. Bëi, quan hÖ h«n nh©n gia ®×nh phong kiÕn lµ duy tr× vµ b¶o vÖ sù trêng tån cña gia phông tæ tiªn. Do ®ã, nhµ lµm luËt phong kiÕn coi thõa kÕ kh«ng chØ lµ quyÒn lîi c¸ nh©n mµ quan träng h¬n lµ v× môc ®Ých trªn. V× vËy thõa kÕ chØ ph¸t sinh khi trong gia ®×nh x¶y ra mét trong hai trêng hîp sau ®©y: - NÕu vî chång kh«ng cã con khi mét trong hai ngêi chÕt, quan hÖ thõa kÕ ph¸t sinh - NÕu vî chång cã con th× ph¶i ®Õn khi c¶ hai ngêi ®· chÕt míi ph¸t sinh quan hÖ thõa kÕ. Râ rµng viÖc quy ®Þnh thêi ®iÓm ph¸t sinh quan hÖ thõa kÕ theo quan ®iÓm cña c¸c nhµ lµm luËt phong kiÕn kh«ng phô thuéc vµo viÖc ngêi ®Ó l¹i di s¶n thõa kÕ chÕt mµ phô thuéc vµo viÖc hä cã con hay kh«ng. Vµ, tuú tõng trêng hîp cô thÓ mµ thêi ®iÓm ph¸t sinh quan hÖ thõa kÕ sím hay muén. Së dÜ cã qui ®Þnh nµy lµ do ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi, chÝnh trÞ vµ t tëng cña c¸c nhµ lµm luËt lóc bÊy giê mang ®Ëm t tëng Nho gi¸o. Môc ®Ých lín nhÊt cña c¸c nhµ lµm luËt phong kiÕn lµ duy tr× vµ b¶o vÖ sù trêng tån cña gia ®×nh phô hÖ. ViÖc hä quy ®Þnh thêi ®iÓm ph¸t sinh quan hÖ kinh tÕ nh trªn lµ ®Ó rµng buéc tr¸ch nhiÖm, mèi liªn hÖ gi÷a cha mÑ vµ con c¸i. Quan ®iÓm ph¸p luËt trªn xu©t ph¸t tõ t tëng Nho gi¸o: ®Ò cao ngò thêng; vµ trªn ba cÊp ®é quèc gia, gia ®×nh, x· héi th× Nho gi¸o ®Ò cao ngò lu©n, trËt tù trªn díi trong tõng quan hÖ ®ã. Nho gi¸o rÊt chó träng ®Õn viÖc thiÕt lËp mét trËt tù gia ®×nh gia trëng phong kiÕn trong ®ã con phôc tïng cha, vî phôc tïng chång... V× 4 thÕ, quy ®Þnh thêi ®iÓm ph¸t sinh quan hÖ thõa kÕ còng lµ ®Ó thùc hiÖn môc ®Ých ®ã. 2. Chñ thÓ trong quan hÖ thõa kÕ: Chñ thÓ lµ mét trong ba thµnh phÇn t¹o nªn quan hÖ ph¸p luËt thõa kÕ. Trong quan hÖ ph¸p luËt nµy, chñ thÓ gåm cã: Ngêi ®Ó l¹i di s¶n thõa kÕ vµ ngêi thõa kÕ. a)Ngêi ®Ó l¹i di s¶n thõa kÕ: Theo quy ®Þnh trong ph¸p luËt phong kiÕn, ngêi ®Ó l¹i di s¶n thõa kÕ chØ cã thÓ lµ c¸ nh©n sau khi chÕt cã tµi s¶n ®Ó l¹i cho ngêi kh¸c mµ cô thÓ lµ vî hoÆc chång, (nÕu kh«ng cã con) hoÆc cha mÑ. ë ®©y ®· cã sù giíi h¹n vÒ chñ thÓ lµ ngêi ®Ó l¹i di s¶n thõa kÕ. XuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm phong kiÕn, trong gia ®×nh con c¸i kh«ng bao giê cã quyÒn tµi s¶n v× vËy con c¸i cã chÕt còng kh«ng bao giê ph¸t sinh quan hÖ thõa kÕ. XÐt trong thêi kú lÞch sö lóc bÊy giê quy ®Þnh nµy lµ hîp lý. b) Ngêi thõa kÕ: Ngêi thõa kÕ trong ph¸p luËt phong kiÕn lµ ngêi ®îc hëng di s¶n thõa kÕ theo di chóc hoÆc theo ph¸p luËt. Trong ph¸p luËt phong kiÕn hä lµ c¸ nh©n bao gåm: vî, chång, con, cha, mÑ, ngêi ¨n thõa tù... Gièng nh Bé luËt d©n sù ViÖt Nam, viÖc quy ®Þnh ngêi thõa kÕ trong ph¸p luËt phong kiÕn thêi Lª ®Òu dùa trªn c¸c quan hÖ: huyÕt thèng, h«n nh©n vµ nu«i dìng. §©y lµ quy ®Þnh hÕt søc tiÕn bé, tr¶i qua hµng mÊy tr¨m n¨m lÞch sö nã vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ. Tuy nhiªn, bªn c¹nh ®ã vÉn cã sù kh¸c biÖt lµ trong Bé luËt d©n sù ViÖt Nam, ngêi thõa kÕ cßn ®îc më réng h¬n ë tæ chøc vµ c¬ quan Nhµ níc. 3.H×nh thøc vµ néi dung cña thõa kÕ: 5 Ngay tõ thêi phong kiÕn, c¸c nhµ lµm luËt ®· quy ®Þnh cã hai h×nh thøc thõa kÕ lµ: thõa kÕ theo di chóc vµ thõa kÕ theo luËt. 3.1. Thõa kÕ theo di chóc: Di chóc lµ sù thÓ hiÖn ý chÝ cña c¸ nh©n nh»m chuyÓn tµi s¶n cña m×nh cho ngêi kh¸c sau khi chÕt. ViÖc thõa nhËn thõa kÕ theo di chóc lµ quan ®iÓm t«n träng quyÒn tù ®Þnh ®o¹t cña chñ thÓ ®ång thêi b»ng viÖc lËp di chóc ®· nªu bËt ®îc nguyªn t¾c b×nh ®¼ng trong ph¸p luËt vÒ thõa kÕ: ai lµ chñ së h÷u tµi s¶n cña m×nh ®Òu cã quyÒn ®Ó l¹i tµi s¶n cho ngêi kh¸c. Dï r»ng trong thêi ®¹i phong kiÕn trong gia ®×nh quyÒn tù ®Þnh ®o¹t phô thuéc phÇn lín vµo ngêi ®µn «ng (ngêi chång), nhng Ýt nhiÒu viÖc thõa nhËn nµy còng thÓ hiÖn mét c¸i nh×n míi mÎ cña nhµ lµm luËt lóc bÊy giê. Kho¶n 2, §iÒu 388 - luËt Hång §øc quy ®Þnh: nÕu ®· cã lÖnh cña cha mÑ vµ chóc th th× ph¶i theo ®óng, tr¸i th× ph¶i mÊt phÇn m×nh. §iÒu 345 - luËt Hång §øc quy ®Þnh: ngêi nµo tranh giµnh nhµ ®Êt th× biÕm 2 t. NÕu ®· cã chóc th mµ cßn cè tranh giµnh th× còng xö biÕm nh thÕ vµ ph¶i tíc mÊt c¶ phÇn cña m×nh n÷a. NÕu cha mÑ kh«ng nhËn lµm con, trong chóc th kh«ng cã tªn mµ vÉn cè tranh th× ph¶i biÕm 3 t, ®ßi l¹i sè ruéng ®Êt tranh cho ngêi chñ. NÕu ngêi trëng hä ®¶m b¶o sai th× ph¶i biÕm 1 t. Qua c¸c ®iÒu kho¶n trªn, nhµ lµm luËt ®· ®Ò cËp mét sè yÕu tè cña sù thõa kÕ theo di chóc. LuËt Gia Long quy ®Þnh “nÕu «ng bµ, cha mÑ ®· di chóc chia cña th× t«n trëng còng kh«ng ®îc ®i tha kiÖn”. §ång thêi luËt còng quy ®Þnh r»ng “ ®ang lóc cßn ®Ó tang, cha mÑ mµ anh, em t¸ch hé khÈu, chia h¼n gia s¶n th× ph¹t 80 trîng”. C¨n cø 6 vµo chÕ ®é ®Ó tang gia ®×nh chóng ta cã thÓ thÊy thêi ®iÓm ph¸t sinh thõa kÕ theo luËt Gia long lµ sau khi ®Ó tang cha me 3 n¨m vµ luËt còng quy ®Þnh r»ng sau 5 n¨m trë lªn míi gi¶i quyÕt tha kiÖn vÒ chia gia tµi ®iÒn s¶n trõ trêng hîp tµi s¶n ®ã ®· ®îc chuyÓn quyÒn, mäi trêng hîp tha kiÖn ®Òu kh«ng cã gi¸ trÞ (§iÒu 89 - ®iÒu lÖ 1). VÒ h×nh thøc cña di chóc, cã di chóc miÖng vµ di chóc viÕt (chóc th). Theo tinh thÇn vµ néi dung cña ®iÒu 366 - Bé luËt Hång §øc, ngêi lµm chóc th (cha, mÑ) ph¶i tù viÕt lÊy (nÕu kh«ng biÕt ch÷ th× nhê viªn quan nµo ®ã trong lµng, x· viÕt giïm) vµ ph¶i cã sù chøng kiÕn còng cña viªn quan chøc trong lµng th× chóc th míi hîp ph¸p. Nguyªn t¾c tù do lËp di chóc cña ngêi gia trëng ®îc t«n träng. Trong gia ®×nh, cha mÑ lµ chñ tµi s¶n nªn chØ cã cha mÑ míi cã quyÒn lËp di chóc. ë di chóc, ngoµi phÇn ruéng ®Êt dµnh ra lµm h¬ng háa, phÇn cßn l¹i ®îc chia cho c¸c con. Nh÷ng con nµo ®îc hëng thõa kÕ vµ ®îc hëng bao nhiªu ®Òu do ngêi lËp di chóc quy ®Þnh. Cha mÑ cã thÓ truÊt quyÒn thõa kÕ cña ngêi con nµo ®ã mµ thêng lµ ngêi con bÊt hiÕu, ®ã còng lµ mét d¹ng tõ con. Quy ®Þnh nµy chøng tá quyÒn tù ®Þnh ®o¹t tµi s¶n cña ngêi ®Ó l¹i di s¶n thõa kÕ ®îc c¸c nhµ lµm luËt b¶o ®¶m tuyÖt ®èi. §iÒu nµy cã sù kh¸c biÖt víi quan ®iÓm cña c¸c nhµ lµm luËt ViÖt Nam hiÖn ®¹i. Theo quy ®Þnh cña Bé luËt d©n sù ViÖt Nam viÖc t«n träng quyÒn ®Þnh ®o¹t cña ngêi lËp di chóc nhng ph¶i trªn c¬ së b¶o vÖ quyÒn lîi cña mét sè ngêi thõa kÕ theo luËt: mét ngêi cã tµi s¶n th× cã quyÒn ®Þnh ®o¹t tµi s¶n cho bÊt kú ai song ph¶i ®Þnh ®o¹t trong mèi quan hÖ víi nh÷ng ngêi 7 th©n mµ hä cã nhiÖm vô nu«i dìng. Nh vËy, nhµ níc võa t«n träng quyÒn tù ®Þnh ®o¹t tµi s¶n nhng ®ång thêi h¹n chÕ quyÒn ®ã khi ngêi ®Ó l¹i tµi s¶n cßn cã nh÷ng ngêi cÇn b¶o vÖ quyÒn lîi chÝnh ®¸ng. Ngêi lËp di chóc chØ cã thÓ truÊt quyÒn thõa kÕ cña nh÷ng ngêi ®îc hëng Di s¶n thõa kÕ khi hä ë vµo c¸c trêng hîp cô thÓ quy ®Þnh t¹i §iÒu 676 Bé luËt di s¶n - LuËt Hång §øc. 3.2 Thõa kÕ kh«ng theo di chóc (thõa kÕ theo luËt) 3.2.1 Theo luËt Hång §øc: Khi kh«ng cã di chóc vµ di chóc kh«ng hîp ph¸p, viÖc thõa kÕ ®îc thùc hiÖn theo quy ®Þnh cña luËt ph¸p Nhµ níc, cô thÓ: a) Trêng hîp vî chång kh«ng cã con mµ mét ngêi chÕt tríc, th× n¶y sinh quan hÖ thõa kÕ nh sau (§iÒu 375) - NÕu chång chÕt tríc: Ruéng ®Êt do nhµ chång ®· cho (phô gia ®iÒn s¶n) ®îc chia lµm hai phÇn b»ng nhau: mét nöa thuéc vÒ ngêi ¨n thõa tù (bªn nhµ chång) ®Ó gi÷ viÖc tÕ tù, nöa kia ngêi vî ®îc hëng suèt ®êi nhng kh«ng ®îc lµm cña riªng (kh«ng ®îc b¸n), ®Õn khi vî chÕt hoÆc ®i t¸i gi¸ th× phÇn thõa kÕ nµy thuéc vÒ ngêi thõa tù. NÕu cha mÑ h·y cßn sèng th× thuéc vÒ cha mÑ c¶. Ruéng ®Êt do hai vî chång tÇn t¶o lµm lông mua ®îc (tÇn t¶o ®iÒn s¶n) ®îc chia lµm hai phÇn b»ng nhau. Vî nhËn ®îc mét nöa lµm cña riªng nöa cña ngêi chång chÕt ®îc chia lµm 3 phÇn, chia vî 2 phÇn ®Ó hëng suèt ®êi nhng kh«ng ®îc lµm cña riªng vµ khi vî chÕt hay t¸i gi¸ th× hai phÇn nµy ®Ó l¹i cho ngêi kÕ tù cña chång, cho ngêi thõa tù cña chång mét phÇn ®Ó gi÷ viÖc tÕ tù. PhÇn vÒ tÕ tù nµy, nÕu cha mÑ chång cßn sèng th× cha mÑ 8 gi÷, nÕu cha mÑ chång kh«ng cßn th× míi giao cho ngêi thõa tù gi÷. - NÕu vî chÕt tríc: ViÖc ph©n chia tµi s¶n còng t¬ng tù nh trªn, chØ cã kh¸c lµ chång ®i lÊy vî kh¸c vÉn ®îc chiÕm mét ®êi. Nh vËy, trong quan niÖm cña nhµ lµm luËt ruéng ®Êt cña vî chång gåm cã: c¸c lo¹i tÇn t¶o ®iÒn s¶n, phô gia ®iÒn s¶n, thª gia ®iÒn s¶n vµ cã hai ngêi ®îc hëng thõa kÕ lµ vî (hoÆc chång) cßn ®ang sèng, cha mÑ chång hoÆc ngêi thõa tù bªn nhµ chång (nÕu cha mÑ chång chÕt). b) Trêng hîp vî chång cã con, mét ngêi chÕt tríc con l¹i chÕt theo th× n¶y sinh quan hÖ thõa kÕ nh sau: - NÕu vî chÕt tríc: NÕu cha mÑ cßn sèng: th× thª gia ®iÒn s¶n ®îc chia lµm hai phÇn: cha mÑ vî ®îc hëng mét nöa vµ chång ®îc hëng mét nöa nhng ngêi chång chØ ®îc sö dông mµ kh«ng ®îc b¸n. Khi chång chÕt, phÇn nµy ph¶i hoµn vÒ cho cha mÑ vî hoÆc cho ngêi thõa tù. NÕu cha mÑ vî ®· chÕt: thª ®iÒn s¶n ®îc chia lµm 3 phÇn b»ng nhau: ®Ó cho ngêi chång hai phÇn, ngêi thõa tù mét phÇn. Ngêi chång ®îc toµn quyÒn sö dông ®èi víi 2/3 thª gia ®iÒn s¶n ®ã. Tõ sù chia thõa kÕ trªn ta thÊy §iÒu 376 vµ §iÒu 375 gåm cã sù gièng nhau ë ®iÓm mét trêng hîp kh«ng cã con vµ mét trêng hîp con chÕt song viÖc chia thª gia ®iÒn s¶n cã sù kh¸c nhau, §iÒu 376 dµnh cho ngêi chång nhiÒu quyÒn lîi h¬n ®iÒu 375. V× cuéc h«n nh©n ®· cã con nªn mèi liªn hÖ gi÷a chång víi gia ®×nh vî mËt thiÕt h¬n. 9 - NÕu chång chÕt tríc: Th× vî còng thÕ nhng t¸i gi¸ th× ph¶i tr¶ l¹i. Nh vËy, ë §iÒu 376 ngêi ®îc hëng thõa kÕ gåm chång, (hoÆc vî ®ang cßn sèng), cho mÑ vî, cha mÑ chång hoÆc cho ngêi thõa tù. c) Trêng hîp vî chång cã con, mét ngêi chÕt tríc ngêi cßn l¹i ®i lÊy ngêi kh¸c nhng kh«ng cã con ë lÇn h«n nh©n nµy th× sau khi chÕt n¶y sinh quan hÖ thõa kÕ nh sau: (§iÒu 374) - NÕu vî chÕt tríc, ngêi chång ®i lÊy vî nhng kh«ng cã con víi ngêi vî sau, khi ngêi chång chÕt th× tµi s¶n sÏ ®îc ph©n chia gi÷a c¸c con (con cña ngêi vî tríc) víi ngêi vî sau nh sau: Phô gia ®iÒn s¶n: Ngêi vî sau ®îc sö dông 1/2 (nÕu ngêi vî tríc chØ cã mét con) hoÆc b»ng phÇn cña mét ngêi con (nÕu vî tríc cã tõ hai con trë lªn); cßn bao nhiªu ®Òu thuéc vÒ con chång. NÕu ngêi vî sau t¸i gi¸ hoÆc chÕt th× phÇn ®iÒn s¶n thuéc con cña vî tríc. Tµi s¶n ®iÒn s¶n cña chång hoÆc vî tríc ®îc chia lµm hai phÇn ®Òu nhau: mét nöa thuéc vÒ c¸c con vµ thùc chÊt ®©y lµ phÇn cña vî tríc, nöa cßn l¹i (thùc chÊt lµ phÇn cña chång) ®îc chia cho vî sau vµ con chång theo tû lÖ nh trªn. Tµi s¶n ®iÒn s¶n cña chång hoÆc vî sau còng ®îc chia ®«i, mét nöa thuéc vÒ quyÒn sö dông cña ngêi vî sau, nöa cßn l¹i còng ®îc chia cho ngêi vî sau vµ con chång theo tû lÖ nh trªn nhng phÇn nµy cña vî chØ cã quyÒn sö dông, cßn nÕu t¸i gi¸ hoÆc chÕt ®i th× thuéc vÒ con chång. §iÒu 374 kh«ng nªu ra c¸ch gi¶i quyÕt c¸c thª ®iÒn s¶n. Cã lÏ theo c¸c nhµ lµm luËt, thª gia ®iÒn s¶n cña nhµ vî tríc ®îc gi¶i 10 quyÕt t¬ng tù nh quy ®Þnh cña §iÒu 377, thª gia ®iÒn sau cña nhµ vî sau ®îc gi¶i quyÕt nh §iÒu 375. - NÕu chång chÕt tríc, ngêi vî ®i lÊy vî th× vÊn ®Ò tµi s¶n còng ®îc gi¶i quyÕt t¬ng tù nh trêng hîp vî chÕt tríc. Nh vËy, ë trêng hîp §iÒu 374, ngêi hëng thõa kÕ gåm con riªng cña chång (hoÆc con riªng cña vî), ngêi vî sau (hoÆc ngêi chång sau). §Ó b¶o tån tµi s¶n cho con c¸i sau nµy thõa kÕ, nhµ lµm luËt ®· cÊm ngêi vî ®i t¸i gi¸ hoÆc ngêi chång sau khi vî chÕt ®i lÊy vî kh¸c, b¸n ruéng ®Êt cho gia ®×nh cña lÇn h«n nh©n tríc (theo §iÒu 377 vµ tinh thÇn cña mét sè ®iÒu kho¶n kh¸c). d) Sù ph©n chia gi÷a c¸c con víi ®iÒn s¶n thõa kÕ cña cha mÑ vµ viÖc thõa tù h¬ng háa - Sù ph©n chia gi÷a c¸c con víi ®iÒn s¶n thõa kÕ Theo tinh thÇn vµ néi dung §iÒu 388, “khi cha mÑ mÊt c¶, cã ruéng ®Êt nhng kh«ng cã di chóc mµ anh chÞ em tù chia nhau th× lÊy 1/20 sè ruéng ®Êt lµm phÇn h¬ng ho¶ cßn th× chia nhau”. PhÇn cña con g¸i vî c¶ b»ng phÇn cña con trai vî c¶, phÇn cña con trai vî c¶, phÇn cña con g¸i vî lÏ b»ng phÇn cña con trai vî lÏ, phÇn cña con vî lÏ kÐm phÇn con vî c¶. ViÖc quy ®Þnh phÇn thõa kÕ cña con trai con g¸i b»ng nhau lµ quyÕt ®Þnh rÊt tiÕn bé, thÓ hiÖn sù b×nh ®¼ng gi÷a nam vµ n÷. Tr¶i qua gÇn ngh×n n¨m lÞch sö quyÕt ®Þnh nµy cho ®Õn nay vÉn cßn phï hîp bëi ý nghÜa lín lao cña nã. Sù b×nh ®¼ng nµy chØ mang tÝnh t¬ng ®èi nhng kh«ng ph¶i x· héi nµo còng cã ®îc ®Æc biÖt lµ x· héi phong kiÕn. 11 §èi víi con nu«i trong gia ®×nh cha mÑ nu«i, con nu«i chØ ®îc hëng phÇn thõa kÕ nÕu cã v¨n tù nu«i vµ trong ®ã ghi r»ng sÏ chia ®Òu tµi s¶n cho khi cha mÑ nu«i chÕt kh«ng cã di chóc th× ngêi con nu«i ®îc hëng phÇn b»ng 1/2 phÇn cña ngêi con ®Î, nÕu kh«ng cã con ®Î ngêi con nu«i cïng víi cha mÑ nu«i tõ bÐ th× ®îc c¶ tµi s¶n, thuë bÐ kh«ng ë cïng th× ®îc tµi s¶n gÊp hai lÇn ngêi thõa tù ®îc hëng. Trong gia ®×nh cha mÑ ®Î ngêi ®· ®i lµm con nu«i hä kh¸c ®· ®îc hëng tµi s¶n ë gia ®×nh cha mÑ nu«i th× ®îc hëng b»ng mét nöa phÇn cña mét ngêi trong gia ®×nh cha mÑ ®Î. Cßn nÕu kh«ng ®îc cha mÑ nu«i chia ®iÒn s¶n th× kh«ng theo luËt nµy. Nhng nÕu theo mét v¨n b¶n ph¸p luËt kh¸c, mét lÖnh n¨m Quang ThuËn thø 5 (1464) th× trong trêng hîp nµy ®îc hëng nhiÒu h¬n, b»ng 4/5 cña mçi ngêi trong gia ®×nh cha mÑ ®Î. - VÒ sù truÊt quyÒn thõa kÕ cña con c¸i (con nu«i, con ®Î) Theo §iÒu 506 Bé luËt Hång §øc vµ mét sè v¨n b¶n ph¸p luËt kh¸c cña triÒu Lª vµ theo phong tôc tËp qu¸n th× ngêi con nµo bÊt hiÕu (kh«ng nghe lêi cha mÑ, ngîc ®·i víi cha mÑ...) ®· bÞ cha mÑ tõ bá sÏ kh«ng ®îc thõa hëng thõa kÕ. §©y lµ mét quy ®Þnh thÊm nhuÇn t tëng nho gi¸o vµ truyÒn thèng ®¹o ®øc d©n téc mµ cho ®Õn nay vÉn cßn phï hîp. Tuy nhiªn trong Bé luËt D©n sù ViÖt Nam l¹i cã sù quy ®Þnh mang tÝnh kh¸ch quan vµ c«ng b»ng h¬n thÓ hiÖn ë chç quy ®Þnh cô thÓ t¹i §iÒu 646 c¸c trêng hîp tíc quyÒn thõa kÕ, vµ cha mÑ chØ cã quyÒn truÊt quyÒn thõa kÕ cña con c¸i khi cã mét trong nh÷ng trêng hîp Êy. - VÊn ®Ò thõa tù h¬ng háa 12 C¸c nhµ lµm luËt ®· ®Æt ra 13 ®iÒu lÖ quy ®Þnh vÊn ®Ò ruéng ®Êt h¬ng ho¶. LuËt h¬ng ho¶ triÒu Lª thÓ hiÖn s©u s¾c phong tôc tËp qu¸n cña ngêi ViÖt, cã nhiÒu quan ®iÓm kh¸c víi ph¸p luËt Trung Hoa. Thõa tù h¬ng ho¶ lµ mét lo¹i thõa kÕ ®Æc biÖt. VÒ giíi h¹n cña thõa tù h¬ng ho¶ (giíi h¹n vÒ sè lîng, quyÒn sö dông, thêi h¹n tån t¹i), §iÒu 390 quy ®Þnh: “Nh ngêi cha lµm truëng hä lÊy ruéng ®Êt mÊy n¬i lµm phÇn h¬ng ho¶, ®Õn khi con lµm trëng hä th× l¹i ®em nh÷ng ruéng ®Êt h¬ng ho¶ cña cña cha nhËp vµo phÇn c¸c con, chia ra xem mçi phÇn ®îc bao nhiªu míi lÊy 1/20 lµm h¬ng ho¶. Ch¸u lµm trëng hä còng thÕ”. Së dÜ cã giíi h¹n nh trªn lµ ®Ó tr¸nh sù tÝch luü h¬ng ho¶ tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c tíi diÖn tÝch qu¸ lín. Ruéng ®Êt h¬ng ho¶ chØ ®îc sö dông vµo viÖc trång c©y lÊy hoa lîi ®Ó thê cóng tæ tiªn vµ kh«ng ®îc b¸n ruéng ®Êt h¬ng ho¶ (§iÒu 400). Theo §iÒu 399, ruéng ®Êt h¬ng ho¶ kh«ng truyÒn qu¸ n¨m ®êi, v× con ch¸u chØ ph¶i thê cóng nh÷ng ngêi trong vßng n¨m ®êi. LuËt quy ®Þnh kh«ng ®îc chia nhau ruéng ®Êt vèn lµ h¬ng ho¶ nhng ®Ó cho ai th× kh«ng nãi tíi. NÕu theo phong tôc tËp qu¸n, phÇn ruéng ®Êt nµy cho ngêi thõa tù cuèi cïng hoÆc nhËp vµo ruéng ®Êt cña dßng hä. VÒ trËt tù truyÒn ruéng ®Êt h¬ng ho¶ ®· dµnh phÇn lín c¸c ®iÒu kho¶n quy ®Þnh vÒ tr×nh tù nh÷ng ngêi ®îc hëng h¬ng ho¶. Th«ng thêng, viÖc truyÒn ruéng ®Êt h¬ng ho¶ ph¶i triÖt ®Ó, thÓ hiÖn nguyªn t¾c träng nam vµ träng trëng. Nhng nhµ lµm luËt triÒu Lª ®· “mÒm ho¸” nguyªn t¾c nµy b»ng c¸ch quy ®Þnh nh sau: Ruéng ®Êt h¬ng ho¶ ®îc truyÒn cho con trai tr13 ëng (hoÆc ch¸u trai trëng), nÕu kh«ng cã th× truyÒn cho con trai thø, con trai kh«ng cã th× truyÒn cho con g¸i, con g¸i kh«ng cã th× truyÒn cho ngêi trong hä vµ kh«ng bao giê ®Ó truyÒn sang dßng hä kh¸c. Ngêi tµn phÕ bÊt hiÕu kh«ng ®îc nhËn ruéng ®Êt h¬ng ho¶. Nh×n chung, môc ®Ých luËt thõa kÕ triÒu Lª võa nh»m cñng cè sù trêng tån cña dßng hä võa nh»m gi÷ g×n sù hoµ thuËn, th¬ng yªu nhau gi÷a anh chÞ em trong gia ®×nh. Víi viÖc cho ngêi vî cã quyÒn qu¶n lÝ tµi s¶n trong gia ®×nh sau khi ngêi chång mÊt, cho phô n÷ cã quyÒn thõa kÕ vµ phÇn thõa kÕ cña con g¸i b»ng phÇn cña con trai (®iÒu kh«ng thÓ t×m thÊy trong c¸c bé luËt phong kiÕn kh¸c), luËt thõa kÕ ®· trë thµnh mét chÕ ®Þnh næi bËt nhÊt thÓ hiÖn nh÷ng nÐt tiÕn bé cña luËt ph¸p triÒu Lª 3.2.2 Theo luËt Gia Long: So víi thêi Lª, ph¸p luËt thêi NguyÔn mµ cô thÓ lµ trong Bé Hoµng ViÖt luËt lÖ cã Ýt chÕ ®Þnh vÒ vÊn ®Ò nµy. So víi luËt thêi Lª tríc ®©y, LuËt thêi NguyÔn l¹i cã mét sè quy ®Þnh kh¸c vÒ mét sè vÊn ®Ò cô thÓ nh sau: - LuËt Gia Long kh«ng cho phÐp con c¸i khi cha lËp hé tÞch riªng ®îc chia cña c¶i víi cha mÑ ( trõ khi ®îc cha mÑ ®ång ý), trÎ nhá kh«ng ®îc phÐp t¹o lËp cña c¶i riªng. ViÖc chia tµi s¶n, ®iÒn s¶n kh«ng ph©n biÖt con vî c¶, vî lÏ vµ con tú thiÕp, trong ®ã tµi s¶n ph¶i dµnh hÕt cho con trëng, kh«ng ®îc ®Ó cho con thø ®ã lµ: Trëng tö dßng ®Ých, nÕu trëng tö chÕt th× ch¸u ®Ých t«n thay cha thõa träng ®Ó thê cóng tæ tiªn, ®©y lµ trêng hîp thõa kÕ thÕ vÞ; con kÕ dßng ®Ých; 14 con dßng nh¸nh; lËp ®Ých tö trong “chiªu môc t¬ng ®¬ng” nÕu kh«ng cã con trai. - Theo Hoµng ViÖt luËt lÖ, con g¸i kh«ng cã quyÒn thõa kÕ gia tµi ( trõ khi theo di chóc cha mÑ cã chia cho con g¸i). §©y lµ ®iÓm thôt lïi c¬ b¶n so víi quy ®Þnh cña luËt nhµ Lª, do viÖc qu¸ c©u nÖ nh÷ng t tëng Nho gi¸o nÆng nÒ, träng nam khinh n÷ theo ph¸p luËt triÒu Nhµ Thanh Trung Quèc. - §èi víi ruéng h¬ng ho¶, nÕu kh«ng cã con trai ph¶i cho ch¸u trai (con trai ngêi con thø); trõ khi kh«ng cã ch¸u trai nµo kh¸c ®Ó thõa kÕ míi trao cho con g¸i trëng. - VÊn ®Ò tµi s¶n gi÷a vî vµ chång hÇu nh kh«ng ®îc luËt lÖ ®Ò cËp tíi. 15 III. KÕt luËn Còng nh c¸c bé luËt phong kiÕn kh¸c, Quèc triÒu h×nh luËt vµ Hoµng ViÖt LuËt LÖ ®· thÓ hiÖn rÊt râ b¶n chÊt giai cÊp cña nã. Môc tiªu hµng ®Çu cña bé luËt lµ b¶o vÖ ®Þa vÞ vµ quyÒn lîi cña giai cÊp phong kiÕn, cñng cè trËt tù ®¼ng cÊp x· héi vµ gia ®×nh gia trëng phong kiÕn. C¸c bé luËt lµ sù thÓ chÕ ho¸ t tëng chÝnh trÞ vµ ®¹o ®øc Nho gi¸o, bÊt cø hµnh vi nµo tr¸i víi lÔ gi¸o ®Òu bÞ ph¸p luËt trõng trÞ. Riªng bé Quèc triÒu h×nh luËt cã nh÷ng nÐt ®Æc s¾c riªng, ®îc thÓ hiÖn kh«ng chØ ë ë néi dung, nã cã nhiÒu ®iÓm míi mÎ mµ luËt Trung Hoa kh«ng hÒ cã. Nh÷ng ®iÒu luËt Êy ë r¶i r¸c kh¾p trong bé luËt, nhÊt lµ trong hai ch¬ng hé h«n ®iÒn s¶n (cô thÓ lµ thõa kÕ), trong luËt Trung Hoa kh«ng quy ®Þnh mét c¸ch râ rµng vÒ c¸ch thøc thµnh lËp vµ h×nh thøc c¸c lo¹i v¨n tù, chóc th, kh«ng quy ®Þnh râ vÒ chÕ ®é tµi s¶n cña vî chång khi go¸ bôa vµ vÒ chÕ ®é thõa kÕ. Ngîc l¹i, trong chÕ ®Þnh thõa kÕ ®· tr×nh bµy ë trªn, nhµ lµm luËt ®· quy ®Þnh mét c¸ch râ rµng, cô thÓ vÒ c¸ch thøc lµm chóc th, vÒ chÕ ®é tµi s¶n vî chång khi go¸ bôa, vÒ c¸c trêng hîp n¶y sinh quan hÖ thõa kÕ vµ ph¬ng thøc chia tµi s¶n thõa kÕ. §Æc biÖt trong ®ã ®· cã ý niÖm ph©n biÖt nguån gèc vµ c¸c lo¹i tµi s¶n cña vî chång (phu ®iÒn s¶n vµ thª ®iÒn s¶n, phu gia ®iÒn s¶n vµ thª gia ®iÒn s¶n). Qua chÕ ®Þnh thõa kÕ trong Quèc triÒu h×nh luËt, nhµ lµm luËt triÒu Lª ®· bªnh vùc quyÒn vµ quyÒn lîi cña ngêi phô n÷. Së dÜ cã nÐt ®Æc s¾c nµy tríc hÕt lµ do Quèc triÒu h×nh luËt lµ s¶n phÈm lËp ph¸p cña triÒu Lª mµ chñ yÕu thuéc thêi Lª s¬. §©y lµ thêi kú chÕ ®é phong kiÕn §¹i ViÖt ph¸t triÓn rùc rì nhÊt, trong 16 ®ã nhµ níc kh«ng chØ b¶o vÖ ®Þa vÞ thèng trÞ vµ quyÒn lîi cña giai cÊp phong kiÕn mµ cßn ®¹i diÖn cho lîi Ých cña c¶ céng ®ång d©n téc vµ nh©n d©n. Bëi vËy, Quèc triÒu h×nh luËt võa thÓ hiÖn rÊt râ b¶n chÊt giai cÊp, võa thÓ hiÖn tÝnh d©n téc vµ tÝnh nh©n d©n s©u s¾c, víi nh÷ng nÐt ®Æc s¾c riªng. Hai lµ, do nhµ lµm luËt triÒu Lª cã tr×nh ®é kÜ thuËt lËp ph¸p cao, cã sù nh×n nhËn ®óng vÒ ®Æc ®iÓm cña x· héi §¹i ViÖt vµ phong tôc tËp qu¸n cña ngêi ViÖt thêi bÊy giê ®ång thêi cã ®îc mét ý niÖm r»ng luËt ph¸p cña nhµ níc chØ cã hiÖu lùc vµ hiÖu qu¶ thùc tÕ khi nã phï hîp víi x· héi vµ con ngêi níc ViÖt. Do ®ã, Bé Quèc triÒu h×nh luËt víi chÕ ®Þnh thõa kÕ ®îc x©y dùng víi nhiÒu nÐt ®Æc s¾c riªng cña luËt ph¸p §¹i ViÖt. ChÕ ®Þnh thõa kÕ cña luËt Gia Long ®Ò cao vai trß cña trëng nam, thõa nhËn quyÒn thõa kÕ cña con trai, con g¸i chØ cã quyÒn khi mét gia ®×nh tuyÖt tù. Bé luËt kh«ng quy ®Þnh quyÒn thõa kÕ cña ngêi vî. Bëi bé luËt Gia Long coi bé luËt §¹i Thanh lµ khu«n mÉu, ®Ò cao vai trß cña ngêi gia trëng, trëng nam vµ ngêi vî c¶ trong gia ®×nh. 17