Tài liệu Chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh khó khăn Cơ sở lý luận và thực tiễn pháp lý về dân sự ở Việt Nam hiện nay

MỤC LỤC MỤC LỤC ............................................................................................................................ 1 DANH MỤC BẢNG BIỂU..................................................................................................3 LỜI MỞ ĐẦU....................................................................................................................... 5 CHƢƠNG 1.. ...................................................................................................................... 10 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN PHÁP LÝ VỀ CHĂM SÓC VÀ BẢO VỆ TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT KHÓ KHĂN ......................................................................... 10 1. KHÁI NIỆM VÀ VAI TRÒ CỦA PHÁP LUẬT DÂN SỰ TRONG VIỆC CHĂM SÓC, BẢO VỆ TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT KHÓ KHĂN ..... 10 1.1.1. QUYỀN CON NGƢỜI VÀ QUYỀN TRẺ EM. ....................................10 1.1.2. KHÁI NIỆM CHĂM SÓC VÀ BẢO VỆ TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT KHÓ KHĂN VÀ VAI TRÒ CỦA PHÁP LUẬT DÂN SỰ .................17 2. BẢN CHẤT PHÁP LÝ VÀ ĐẶC ĐIỂM CHĂM SÓC VÀ BẢO VỆ TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT KHÓ KHĂN .............................................................. 22 3. KHÁI QUÁT PHÁP LUẬT CHĂM SÓC VÀ BẢO VỆ TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT KHÓ KHĂN Ở VIỆT NAM QUA CÁC GIAI ĐỌAN PHÁT TRIỂN ............................................................................................................................. 26 3.1. GIAI ĐOẠN TỪ NĂM 1980 TRỞ VỀ TRƢỚC ...........................................26 3.2. THỜI KỲ SAU NĂM 1980 ĐẾN NAY .........................................................28 CHƢƠNG 2 ........................................................................................................................ 32 THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT DÂN SỰ VÀ THỰC TIỄN THI HÀNH PHÁP LUẬT VỀ CHĂM SÓC VÀ BẢO VỆ TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT KHÓ KHĂN Ở VIỆT NAM ..................................................................................................................... 32 2.1. THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT HIỆN HÀNH VỀ CHĂM SÓC VÀ BẢO VỆ TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT KHÓ KHĂN ............................................. 33 2.1.1. QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT DÂN SỰ ..............................................33 2.1.2. NGUYÊN TẮC PHÁP LÝ ........................................................................40 2.1.3. QUY ĐỊNH VỀ CHĂM SÓC VÀ BẢO VỆ TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH KHÓ KHĂN .......................................................................................................43 2.2. THỰC TIỄN THI HÀNH VÀ ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ CHĂM SÓC VÀ BẢO VỆ TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT KHÓ KHĂN Ở VIỆT NAM HIỆN NAY...................................................................................................................... 70 CHƢƠNG 3 ........................................................................................................................ 76 TIẾP TỤC HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ CHĂM SÓC VÀ BẢO VỆ TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT KHÓ KHĂN Ở VIỆT NAM ................................................ 76 3.1. NHU CẦU KHÁCH QUAN CỦA VIỆC HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ CHĂM SÓC VÀ BẢO VỆ TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT KHÓ KHĂN 76 3.1.1. NHẬN THỨC VỀ BẢO VỆ QUYỀN CON NGƢỜI VÀ QUYỀN TRẺ EM NÓI RIÊNG ........................................................................................................76 3.1.2. TÁC ĐỘNG CỦA KINH TẾ THỊ TRƢỜNG ............................................77 3.1.3. THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VÀ CÁC THIẾT CHẾ CHƢA ĐÁP ỨNG ĐƢỢC YÊU CẦU CỦA THỰC TIỄN. ...............................................................78 3.1.4. NHỮNG ĐỊNH HƢỚNG TRONG CÁC CHỦ TRƢƠNG, CHÍNH SÁCH CỦA ĐẢNG VÀ NHÀ NƢỚC....... .....................................................................83 3.1.5. TÁC ĐỘNG CỦA TOÀN CẦU HÓA, VÀ HỘI NHẬP QUỐC TẾ...........84 3.2. PHƢƠNG HƢỚNG HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ CHĂM SÓC VÀ BẢO VỆ TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT KHÓ KHĂN Ở VIỆT NAM ............. 85 PHƢƠNG HƢỚNG THỨ NHẤT .......................................................................85 PHƢƠNG HƢỚNG THỨ HAI ..........................................................................86 PHƢƠNG HƢỚNG THỨ BA ............................................................................86 PHƢƠNG HƢỚNG THỨ TƢ ............................................................................87 3.3. NHỮNG GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ CHĂM SÓC VÀ BẢO VỆ TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT KHÓ KHĂN Ở VIỆT NAM ............. 87 GIẢI PHÁP 1. SỬA ĐỔI, BỔ SUNG, BAN HÀNH MỚI MỘT SỐ QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT ......................................................................................................87 GIẢI PHÁP 2. TUYÊN TRUYỀN, GIÁO DỤC, NÂNG CAO NHẬN THỨC CỦA CỘNG ĐỒNG, CỦA LÃNH ĐẠO CHÍNH QUYỀN ..........................................88 GIẢI PHÁP 3. GIẢI QUYẾT CÁC NGUYÊN NHÂN CHỦ QUAN DẪN ĐẾN TRẺ RƠI VÀO HOÀN CẢNH KHÓ KHĂN .......................................................88 GIẢI PHÁP 4. ĐẦU TƢ HIỆU QUẢ .................................................................89 KẾT LUẬN ......................................................................................................................... 90 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... 91 DANH MỤC BẢNG BIỂU TT Bảng 2.1 Tên bảng Kinh phí dành cho trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn giai đoạn 2001 - 2005 Trang 69 LỜI MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Việt Nam sau 20 năm tiến hành đổi mới đã đạt được những thành tựu to lớn về kinh tế, chính trị, xã hội và tạo được những chuyển biến rõ rệt trên mọi mặt đời sống xã hội. Mục tiêu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa trong đó các quyền con người được quan tâm và là một trong những nội dung chính của quá trình đổi mới ở nước ta hiện nay. Hoạt động chăm sóc và bảo vệ trẻ em được Đảng và Nhà nước quan tâm và đã đạt được những thành tựu nhất định, và vị thế của nước ta trên trường quốc tế ngày càng được khẳng định. Tuy nhiên, sự tác động của quá trình hội nhập kinh tế thế giới, toàn cầu hóa và đô thị hóa, sự chuyển đổi cơ chế quản lý và định hướng kinh tế thị trường cũng đồng thời làm nảy sinh hàng loạt các vấn đề khác như khoảng cách giàu nghèo ngày một tăng… cùng với nhu cầu thực tiễn của công việc khi thực hiện dự án chăm sóc trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn tại một số địa phương, cho thấy hoạt động chăm sóc và bảo vệ cho trẻ em, đặc biệt là trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn vẫn còn tồn tại nhiều vấn đề, chẳng hạn như sử dụng lao động trẻ em mồ côi/ trẻ em khuyết tật… Để tiếp tục sự nghiệp xây dựng Nhà nước pháp quyền và bảo đảm các quyền con người, nhu cầu cần thực hiện nghiên cứu để có những giải pháp pháp lý hữu hiệu trong chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn là rất cần thiết. Nhằm góp phần vào việc nghiên cứu cơ sở thực tiễn và cơ sở lý luận cho việc xây dựng và hoàn thiện cơ sở pháp lý của hoạt động chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn, tôi đã chọn đề tài: “ Chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn: cơ sở lý luận và thực tiễn pháp lý về dân sự ở Việt Nam hiện nay” làm luận văn tốt nghiệp cao học Luật. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Trong những năm gần đây đã có nhiều công trình nghiên cứu khoa học về các khía cạnh xung quanh vấn đề trẻ em, như: “Bảo vệ quyền trẻ em trong pháp luật Việt Nam” (1996) của GS Nguyễn Đình Lộc, “ Bảo vệ Quyền trẻ em trong pháp luật Việt Nam” (2005) của UNICEF, “Quyền trẻ em đối với tài sản và thừa kế tài sản: một vấn đề lý luận và thực tiễn” (1998) của PGS Hà Thị Mai Hiên, “Cơ chế pháp ý bảo vệ quyền trẻ em ở Việt Nam” của ThS Chu Mạnh Hùng (2005)… Nhìn chung, các bài viết, các công trình nghiên cứu trên đã đề cập đến những vấn đề liên quan đến đề tài của luận văn. Tuy nhiên, phần lớn những công trình nghiên cứu này mới chỉ đề cập đến quyền trẻ em nói chung mà chưa có công trình nghiên cứu quan tâm riêng đến khía cạnh lý luận và thực tiễn pháp lý dành cho đối tượng là trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn. Ngoài ra, một số bài viết trên các tạp chí đề cập đến vấn đề trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn nhằm làm rõ một số quy định của pháp luật cũng đã được tham khảo. Đề tài: “Chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn: cơ sở lý luận và thực tiễn pháp lý về dân sự ở Việt Nam hiện nay” mong muốn tìm hiểu các quy định hiện hành về chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn trên cơ sở nghiên cứu bản chất của quyền trẻ em trong pháp luật dân sự, để từ đó đưa ra một số phương hướng và giải pháp nhằm hoàn thiện và nâng cao hiệu quả của hoạt động chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn trong thực tiễn. 3. Mục đích, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài là làm rõ những khía cạnh lý luận và thực tiễn pháp lý về dân sự trong việc chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn trên cơ sở nghiên cứu các quy định của luật thực định, tìm hiểu thực tiễn áp dụng các quy định này; từ đó đề ra một số phương hướng và giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện pháp luật chăm sóc và bảo vệ trẻ em nói chung trong điều kiện hiện nay. Để thực hiện mục đích trên, luận văn có nhiệm vụ sau: - Tìm hiểu cơ sở lý luận và thực tiễn pháp lý về dân sự trong chăm sóc, bảo vệ trẻ em nói chung và trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn nói riêng tại Việt Nam - Phân tích, làm rõ các quy định của pháp luật Việt Nam về chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn cũng như việc thi hành trong thực tiễn để thấy được những điểm phù hợp và những điểm chưa phù hợp, làm cơ sở đưa ra các khuyến nghị - Đề xuất một số giải pháp và phương hướng để các quy định của pháp luật Việt Nam về chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn có tính khả thi trong thực tiễn Do điều kiện hạn chế, đề tài chủ yếu được nghiên cứu tập trung trong phạm vi luật thực định. 4. Cơ sở phƣơng pháp luận và các phƣơng pháp nghiên cứu Quá trình thực hiện đề tài đã sử dụng phép biện chứng duy vật của triết học Mác – Lênin như: pháp luật là một bộ phận của kiến trúc thượng tầng xã hội, được hình thành từ một cơ sở hạ tầng phù hợp, nhưng có tác động trở lại nhất định đối với cơ sở hạ tầng...và tư tưởng Hồ Chí Minh làm phương pháp luận cho việc nghiên cứu. Ngoài ra, luận văn còn vận dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể, phù hợp với từng mặt, từng lĩnh vực của đề tài, như: phương pháp tổng hợp, so sánh luật, phương pháp phân tích lịch sử, thống kê, điều tra xã hội học … Các Nghị quyết của Đảng cộng sản Việt Nam về vấn đề trẻ em, các quy định của Hiến pháp trong lĩnh vực dân sự, các quy phạm pháp luật dân sự, pháp luật hôn nhân và gia đình, pháp luật lao động … được sử dụng với tư cách là cơ sở lý luận, cơ sở pháp lý cho quá trình nghiên cứu về các quy định của hệ thống pháp luật quốc gia về chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn dưới góc độ pháp lý của ngành luật dân sự. 5. Ý nghĩa của việc nghiên cứu đề tài Kết quả nghiên cứu của đề tài có thể dùng làm tài liệu tham khảo hữu ích phục vụ cho công tác giảng dạy, học tập khi nghiên cứu những vấn đề về chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn. Đồng thời, nó cũng có giá trị nhất định đối với các nhà hoạch định chính sách, các cơ quan, tổ chức trong việc nghiên cứu tiếp tục hoàn thiện những quy định về vấn đề này dưới góc độ pháp luật. 6. Cấu trúc của luận văn Phù hợp với mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu, ngoài phần mở đầu, kết luận, và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn về đề tài “Chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn: cơ sở lý luận và thực tiễn pháp lý về dân sự ở Việt Nam hiện nay” được chia làm 3 chương như sau: - Chương 1. Những vấn đề lý luận pháp lý về chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn - Chương 2. Thực trạng pháp luật dân sự và thực tiễn thi hành pháp luật về chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn ở Việt Nam - Chương 3. Tiếp tục hoàn thiện pháp luật về chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn ở Việt Nam CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN PHÁP LÝ VỀ CHĂM SÓC VÀ BẢO VỆ TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT KHÓ KHĂN 1. Khái niệm và vai trò của pháp luật dân sự trong việc chăm sóc, bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn Từ thực tiễn phát triển của Việt Nam, đặc biệt qua hơn 20 năm thực hiện đường lối đổi mới toàn diện đời sống xã hội, trong đó đề cao hoạt động bảo vệ quyền con người được coi là nhân tố tạo dựng nên một xã hội dân chủ, văn minh và tiến bộ. Báo cáo chính trị tại Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Đảng Cộng sản Việt Nam đã khẳng định : “Chăm lo cho con người, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mọi người, tôn trọng và thực hiện các điều ước quốc tế về quyền con người mà Việt Nam đã ký kết hoặc tham gia” [1]. Điều này đã trở thành nền tảng, định hướng chính trị quan trọng trong hoạt động thực tiễn bảo vệ, thúc đẩy và phát triển quyền con người tại Việt Nam. 1.1.1. Quyền con người và quyền trẻ em. Quyền con ngƣời Trẻ em cũng là một con người, một thực thể tự nhiên – xã hội. Nghiên cứu về trẻ em, trước hết, cần nghiên cứu trẻ em với tiếp cận từ quyền của con người. Vậy quyền con người là gì? Khái niệm quyền con người có thể được xem xét dưới nhiều góc độ khác nhau (kinh tế, triết học, chính trị học…), vì vậy, đây là khái niệm rộng và phức tạp. Căn cứ vào những cách tiếp cận khác nhau đó nên cũng tồn tại những cách xử lý, thái độ khác nhau khi giải quyết các vấn đề về quyền con người. Hiện đang tồn tại 3 quan điểm về quyền con người: 1) nhìn con người như một thực thể tự nhiên và quyền con người là quyền lợi “bẩm sinh” và là quyền tự nhiên không thể tách rời gắn với mỗi cá nhân con người; 2) con người và quyền của con người có được trong các mối quan hệ xã hội nhất định. Quan điểm 1 tuyệt đối hóa quyền con người với tư cách là quyền của thực thể sinh học – tự nhiên thuần túy, dẫn đến tuyệt đối hóa cá nhân trong mối quan hệ với cộng đồng xã hôi, coi quyền con người là bất biến, không phụ thuộc vào không gian, thời gian, quốc gia, dân tộc; đồng thời, phủ nhận tính xã hội, tính giai cấp của quyền con người. Trong khi đó, quan điểm thứ 2 chỉ quan niệm con người là một thực thể xã hội, và quyền con người được xác định trong mối quan hệ với các thành viên khác trong xã hội và được nhà nước, pháp luật ghi nhận. Quan điểm 2 đã khắc phục được nhược điểm của quan niệm thứ nhất bằng cách ghi nhận tính xã hội và tính giai cấp của quyền con người, tuy nhiên, dường như quyền con người đã trở thành một sản phẩm của Nhà nước, do nhà nước và giai cấp thống trị định đoạt. Quan điểm thứ 3 là quan điểm biện chứng của triết học Mác – Lê nin. Triết học Mác – Lênin xem xét con người với tư cách là sản phẩm của tự nhiên và xã hội. Con người vừa là một thực thể tự nhiên, đồng thời cũng là một thực thể tự nhiên trong cộng đồng xã hội loài người. Quan điểm này phù hợp với bản chất của con người. Bởi con người chính là sản phẩm được sinh ra từ quá trình tiến hóa lịch sử - tự nhiên, đồng thời cũng là sản phẩm của lịch sử - xã hội. Con người biến đổi tự nhiên và xã hội, nhưng ngược lại, cũng chịu sự tác động trở lại của tự nhiên – xã hội. Chính vì vậy, quyền con người bên cạnh tính tự nhiên, còn mang tính xã hội, tính giai cấp. Tính xã hội và tính giai cấp của quyền con người theo tác giả Jacques Mourgon quan niệm: “ quyền của con người là những đặc quyền được các quy tắc điều khiển, mà con người giữ riêng lấy trong các quan hệ của mình với những cá nhân và chính quyền” [22]. Tuyên ngôn toàn thế giới về Quyền con người năm 1948 không đưa ra khái niệm hay định nghĩa “quyền con người”, tuy nhiên, tuyên ngôn đã quy định các quyền của con người được hưởng như: quyền sống, quyền tự do và an toàn cá nhân, quyền được công nhận tư cách là con người trước pháp luật ở mọi nơi, quyền tự do đi lại và tự do cư trú trong lãnh thổ của quốc gia, quyền được các tòa án quốc gia có thẩm quyền bảo vệ, quyền có quốc tịch….. [21]. Việt Nam đã tham gia, ký kết Công ước quốc tế liên quan đến quyền con người như: Hiến chương Liên Hợp Quốc năm 1945, Tuyên ngôn toàn thế giới về quyền con người năm 1948… như một minh chứng cho lý tưởng thực hiện và bảo đảm quyền con người tại nước ta. Trong sự nghiệp đổi mới hiện nay, đường lối nhất quán của Đảng, Nhà nước Việt Nam là đặt con người vào vị trí trung tâm của các chính sách kinh tế - xã hội, trong đó thúc đẩy và bảo vệ quyền con người là nhân tố quan trọng để phát triển bền vững, để thực hiện sự nghiệp công nghiệp hóa – hiện đại hóa đất nước một cách thắng lợi. Báo cáo chính trị tại Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng Cộng sản Việt Nam nêu rõ: “ Chăm lo cho con người, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mọi người; tôn trọng và thực hiện các điều ước quốc tế về quyền con người mà Việt Nam đã ký kết hoặc tham gia”. Đây là cơ sở chính trị vững chắc để tiến hành những hành động thực tiễn nhằm bảo vệ và thúc đẩy các quyền con người nói chung và quyền trẻ em nói riêng ở Việt Nam trong những năm đầu tiên của thế kỷ 21. Quyền trẻ em Tùy thuộc vào cách tiếp cận của từng ngành và từng lĩnh vực nghiên cứu sẽ có những định nghĩa khác nhau về trẻ em. Trẻ em dưới góc độ tâm lý học được xác định căn cứ vào độ tuổi và tâm lý theo từng giai đoạn phát triển. Việc phân chia tùy thuộc vào mức độ phát triển về thể chất, trí tuệ tâm lý, cũng như yếu tố hạ tầng văn hóa – kinh tế- xã hội của từng quốc gia. Mặc dù vậy, nhìn chung, theo các nhà tâm lý học thì giai đoạn trẻ em trở thành người trưởng thành là tuổi 18. Dưới góc độ nghiên cứu pháp lý, trẻ em là người chưa thành niên. Khái niệm trẻ em theo TS Trần Thị Thanh Thanh là “một thuật ngữ nhằm chỉ một nhóm xã hội thuộc về một độ tuổi nhất định trong giai đoạn đầu của sự phát triển con người” [33]. Theo quy định tại Điều 1 Công ước về Quyền Trẻ em năm 1989 của Liên Hợp Quốc thì “trẻ em có nghĩa là bất kỳ người nào dưới 18 tuổi, trừ trường hợp pháp luật có thể được áp dụng với trẻ em đó quy định tuổi thành niên sớm hơn”. Việc xác định rõ thời điểm bắt đầu và thời điểm kết thúc thời kỳ trẻ em của một người rất quan trọng, đặc biệt dưới góc độ pháp lý. Bởi dưới góc độ pháp lý, mỗi người đều được xem xét như một chủ thể của pháp luật, nghĩa là gắn liền với những quyền và nghĩa vụ khi tham gia vào một quan hệ pháp luật cụ thể. Công ước nhấn mạnh: “trẻ em, do còn non nớt về thể chất và trí tuệ, cần được chăm sóc và bảo vệ đặc biệt, kể cả bảo vệ thích hợp về mặt pháp lý trước cũng như sau khi ra đời”. Như vậy, quốc tế quy định thời điểm bắt đầu được tính từ khi còn là bào thai. Trong hệ thống pháp luật Việt Nam, Pháp lệnh về Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em do ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành ngày 14/11/1979 đã định nghĩa trẻ em “bao gồm các em từ mới sinh đến 15 tuổi”. Tiếp nối Pháp lệnh trên, Luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em năm 1991 và năm 2004 định nghĩa trẻ em tại Điều 1: “Trẻ em quy định trong Luật này là công dân Việt Nam dưới mười sáu tuổi”. Với thời gian, thời điểm kết thúc giai đoạn trẻ em đã thay đổi từ 15 tuổi thành 16 tuổi, nhưng rõ ràng pháp luật Việt Nam không thừa nhận chủ thể của pháp luật khi còn là bào thai, mà chỉ thực sự được công nhận từ thời điểm được sinh ra. Xét từ góc độ tâm sinh lý – xã hội thì “trẻ em” là những người chưa phát triển đầy đủ về thể chất và tinh thần - tức là còn đang trưởng thành và chưa phải là người lớn, do đó về mặt xã hội cũng chưa có những nhận thức đầy đủ, đúng đắn và toàn diện. - Trong hệ thống pháp luật Việt Nam, có thuật ngữ “người chưa thành niên”. Bộ luật Dân sự 2005 quy định: “ Người từ đủ mười tám tuổi trở lên là người thành niên. Người chưa đủ mười tám tuổi là người chưa thành niên”. Người chưa thành niên cũng là những người chưa trưởng thành và chưa có quyền công dân đầy đủ. Vị thành niên là giai đoạn phát triển của dậy thì, chuyến tiếp từ trẻ em lên người lớn, theo Công ước, những người ở độ tuổi từ 11- 19 tuổi. Chia làm 3 giai đoạn: vị thành niên sớm (từ 11- 14 tuổi), vị thành niên trung (14-16 tuổi) và vị thành niên lớn (16-19 tuổi). Như vậy, vị thành niên bao gồm một phần của tuổi trẻ em (11-16 tuổi). Theo Từ điển luật học [27, tr.568], thuật ngữ vị thành niên và người chưa thành niên được hiểu như sau: “Vị thành niên (chƣa thành niên) là ngƣời chƣa đến tuổi đƣợc pháp luật coi là đủ khả năng sử dụng quyền, làm nghĩa vụ và chịu trách nhiệm. Ngƣời chƣa đủ 18 tuổi là vị thành niên”. Như vậy, khái niệm người chưa thành niên trong hệ thống pháp luật Việt Nam bao hàm cả khái niệm trẻ em, cụ thể là những người từ 16 tuổi đến 18 tuổi tuy chưa phải là người thành niên nhưng cũng không phải là trẻ em, và tư cách chủ thể của nhóm trẻ em (dưới 16 tuổi) và nhóm từ 16 tuổi đến 18 tuổi cũng không đồng nhất về quyền và nghĩa vụ. Quyền trẻ em là một khái niệm được hình thành từ sau Chiến tranh thế giới thứ nhất (1914 – 1918) với việc thành lập các tổ chức Cứu trợ trẻ em ở Anh và Thụy Điển trong năm 1919. [37,tr.153]. Ngày 20/11/1989, Đại hội đồng Liên Hợp Quốc đã thông qua Công ước về quyền trẻ em và Công ước này có hiệu lực kể từ ngày 2/9/1990, với 54 điều khoản và được các quốc gia, cộng đồng quốc tế công nhận. Trẻ em là nhóm dễ bị tổn thương trong xã hội, “do còn non nớt về thể chất và trí tuệ, cần được chăm sóc và bảo vệ đặc biệt, kể cả sự bảo vệ thích hợp về mặt pháp lý trước cũng như sau khi ra đời” [26]. Và trẻ em với tư cách là một con người, được công nhận có đầy đủ các quyền con người như người đã trưởng thành, trong đó được chia ra thành 5 nhóm: dân sự, chính trị, kinh tế, xã hội và văn hóa. Trên cơ sở đó, bên cạnh quy định về quyền con người của trẻ em như quyền được sống và phát triển, quyền được bảo vệ khỏi bị áp bức và tổn thương về thể chất và tinh thần..., thì nhóm chủ thể này có những quyền khác đặc trưng cho lứa tuổi. Những quyền đặc trưng đó bao gồm: quyền được sống cùng cha mẹ, quyền được chăm sóc và nuôi dưỡng, quyền được nhận làm con nuôi.....được cụ thể hóa cho phù hợp với nhu cầu, đặc trưng phát triển và tính chất cuộc sống của trẻ. Có thể tập hợp các quyền của trẻ em thành 4 nhóm quyền như sau: a) quyền sống còn: quyền của trẻ em được sống va được đáp ứng những nhu cầu để tồn tại (mức sống đủ, có nơi ở và được chăm sóc sức khỏe...) b) quyền được bảo vệ: trẻ phải được bảo vệ chống lại tất cả các hình thức lạm dụng, sao nhãng và bóc lột (lạm dụng khi vi phạm pháp luật hình sự, không bị tham gia vào các cuộc xung đột vũ trang, bảo vệ đặc biệt khỏi nạn tra tấn, lao động trẻ em, nghiện ma túy và lạm dụng tình dục...) c) quyền được phát triển: những điều kiện mà trẻ em cần có để có thể phát triển đầy đủ nhất (quyền được học tập, vui chơi, tiếp cận thông tin, tự do tín ngưỡng tôn giáo...) d) quyền tham gia: trẻ đóng vai trò tích cực trong cộng đồng và đất nước của mình (tự do bày tỏ ý kiến về những vấn đề có liên quan đến cuộc sống của các em...) Trẻ em cũng có những quyền khác như những thành viên trong xã hội ví dụ: quyền chính trị - kinh tế - xã hội với tư cách là một công dân của quốc gia và với tư cách là một thành viên của cộng đồng người. Tuy nhiên, những nhóm quyền này được quy định bởi mỗi quốc gia căn cứ trên những quy định chính của Công ước quốc tế về quyền con người của Liên Hợp Quốc. Từ đó có thể thấy quyền trẻ em luôn gắn liền với bối cảnh chính trị, kinh tế, xã hôi và văn hóa của từng quốc gia. Chủ tịch Hồ Chí Minh lúc sinh thời luôn nhấn mạnh: “Thiếu niên, nhi đồng là người chủ tương lai của nước nhà. Vì vậy, chăm sóc và giáo dục tốt các cháu là nhiệm cụ của toàn Đảng, toàn dân. Công tác đó phải làm kiên trì, bền bỉ…Vì tương lai của con em ta, dân tộc ta, mọi người, mọi ngành phải có quyết tâm chăm sóc và giáo dục các cháu bé cho tốt” [3, tr.467-468]. Việc chăm sóc, giáo dục trẻ em thường xuyên được Đảng và Nhà nước ta quan tâm. Đặc biệt, khi đất bước vào công nghiệp hóa – hiện đại hóa của quá trình đổi mới, bắt đầu từ năm 1986, khi Đại hội Đảng lần thứ VI đã đề cập đến quyền của công dân, tập trung vào một số chương trình xã hội như: tạo công ăn việc làm, chăm sóc sức khỏe ban đầu, kế hoạch hóa gia đình, giáo dục trẻ thơ, giáo dục tiểu học, trung học và đại học cũng như dạy nghề, bảo hiểm an toàn xã hội và quan tâm đặc biệt đến dân tộc thiểu số. Trong năm 1989, Việt Nam phê chuẩn công ước quốc tế về quyền trẻ em và đây là bước tiến quan trọng ghi nhận những nỗ lực của Việt Nam cho sự phát triển thế hệ tương lai của đất nước. Sau đó Việt Nam tiếp tục phê chuẩn công ước số 182 của ILO về chống lại các hình thức tồi tệ nhất của lao động trẻ em… Những biến đổi sâu sắc trên phạm vi toàn xã hội cũng như đối với mỗi gia đình đã trực tiếp hoặc gián tiếp tác động đến trẻ em. Triển khai thực hiện quyền trẻ em cũng góp phần vào thực hiện quyền con người. Chính phủ Việt Nam khẳng định: “ Công ước về quyền trẻ em là một trong những điều ước Liên hợp quốc quan trọng về quyền con người mà Việt Nam đã phê chuẩn. hiện tại, thực hiện quyền trẻ em là một trong những trọng tâm của quyền con người ở Việt Nam”. 1.1.2. Khái niệm chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn và vai trò của pháp luật dân sự Khái niệm chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh khó khăn Trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn Theo Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc, trên cơ sở những quy định của công ước về Quyền trẻ em về một nhóm trẻ cần sự bảo vệ đặc biệt. Nhóm trẻ cần sự bảo vệ đặc biệt gồm: trẻ em bị bỏ rơi, trẻ em mồ côi, trẻ em khuyết tật, trẻ em tàn tật, trẻ em làm con nuôi, trẻ em nghiệm ma túy, trẻ em bị nhiễm HIV/ AIDS, trẻ em bị xâm hại tình dục, trẻ em bị bắt cóc và bị buôn bán… Điều 3 Luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em năm 2004 giải thích: “ Trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt là trẻ em có hoàn cảnh không bình thường về thể chất hoặc tinh thần, không đủ điều kiện để thực hiện quyền cơ bản và hòa nhập với gia đình, cộng đồng” [12]. Để làm rõ hơn, Điều 40 của Luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em 2004 liệt kê đối tượng là trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt, đó là: trẻ em mồ côi không nơi nương tựa, trẻ em bị bỏ rơi; trẻ em khuyết tật, tàn tật; trẻ em là nạn nhân của chất độc hóa học; trẻ em nhiễm HIV/AIDS; trẻ em phải làm việc nặng nhọc, nguy hiểm, tiếp xúc với chất độc hại; trẻ em phải làm việc xa gia đình; trẻ em lang thang; trẻ em bị xâm hại tình dục; trẻ em nghiện ma túy; trẻ em vi phạm pháp luật. Những đối tượng trẻ em có hoàn cảnh không bình thường về thể chất hoặc tinh thần, không đủ điều kiện thực hiện quyền cơ bản và hòa nhập với gia đình, với cộng đồng. Khi so sánh với quy định của Công ước quốc tế về quyền trẻ em về khái niệm trẻ em nói chung, khái niệm trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn nói riêng và quy định về độ tuổi của trẻ em, những quy định của pháp luật Việt Nam khá tương đồng, tuy nhiên, về đối tượng và độ tuổi trong quan niệm của Liên Hợp Quốc rộng hơn. Các nhóm trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn: Luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn đã quy định trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn là chủ thể của mình. Căn cứ vào đặc điểm của từng nhóm, có thể khái quát đối tượng này thành 2 nhóm: - nhóm 1 (trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt): bao gồm trẻ em mồ côi không nơi nương tựa, trẻ em lang thang, trẻ em khuyết tật, trẻ em làm trái pháp luật, trẻ em gái bị lợi dụng, trẻ em lao động bị bóc lột, trẻ em hồi hương… - nhóm 2 (trẻ em có hoàn cảnh khó khăn): bao gồm trẻ em chưa học hết tiểu học, trẻ em bỏ học giữa chừng, trẻ em phải theo cha mẹ du canh du cư để kiếm sống, trẻ em phải theo cha mẹ sống trên sông trên biển để làm nghề cá, trẻ em lao động sớm…. Với quan niệm này, nhóm đối tượng trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn cần được chăm sóc đã được mở rộng hơn so với quy định của Luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em năm 2004. Tóm lại, có thể khái quát rằng trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn là trẻ em có hoàn cảnh không bình thường về thể chất hoặc tinh thần, không đủ điều kiện thực hiện các quyền cơ bản của trẻ em và hòa nhập với gia đình, cộng đồng. Chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn Chăm sóc trẻ em hiểu theo nghĩa thông thường, là những hoạt động nhằm nhận biết và đáp ứng nhu cầu về mặt vật chất và tinh thần để đảm bảo sự phát triển hài hòa của trẻ em (nhu cầu về ăn mặc, về học hành, về vui chơi giải trí, nhu cầu được gia đình yêu thương, chăm sóc, nhu cầu được tôn trọng... Bảo vệ trẻ em được hiểu là thực hiện những hành động, những biện pháp phòng ngừa, khắc phục hậu quả do những hành vi vi phạm gây ra làm cản trở sự phát triển bình thường của trẻ. Dưới góc độ pháp luật dân sự, chăm sóc và bảo vệ trẻ em là những hoạt động, hình thức pháp lý mà các cơ quan, tổ chức và cá nhân áp dụng nhằm đảm bảo cho trẻ em được thụ hưởng và thực hiện các quyền cơ bản về nhân thân và tài sản của mình. Chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn là một bộ phận, một chế định pháp luật hỗn hợp, với ý nghĩa đó là tổng hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh giữa các chủ thể trong quá trình thực hiện chăm sóc và bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn. Đặc điểm của trẻ có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn Thực tế, trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt có mức độ khó khăn hơn nhiều so với trẻ em khác, biểu hiện ở các khía cạnh kinh tế, sức khỏe, điều kiện gia đình…. Về kinh tế, đa số các em thuộc nhóm thiếu hoặc mất nguồn nuôi dưỡng. Về sức khỏe, với các yếu tố về thể chất – tinh thần, các em là đối tượng có hạn chế về sức khỏe như khuyết tật, tâm thần, tổn thương tâm lý…làm giảm hoặc mất khả năng nhận thức, lao động. Do đó, các em cần được sự giúp đỡ và bảo vệ của nhà nước, của pháp luật và của cộng đồng. Tùy điều kiện kinh tế - xã hội của các quốc gia, hoặc từng giai đoạn phát triển của quốc gia mà pháp luật quốc gia sẽ xác định cụ thể phạm vi đối tượng trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn. Trong giai đoạn hiện nay, một trong những tư tưởng cơ bản của Đảng là coi con người vừa là động lực, vừa là mục tiêu của sự nghiệp phát triển đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Vì vậy, chăm sóc và bảo vệ trẻ em nói chung và trẻ em có hoàn cảnh khó khăn nói riêng luôn là mối quan tâm hàng đầu không chỉ của Nhà nước mà của toàn xã hội. Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VIII năm 1996 đã nhấn mạnh: “tăng trƣởng kinh tế phải gắn liền với tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bƣớc và trong suốt quá trình phát triển. Công bằng xã hội phải thể hiện… ở việc tạo điều kiện cho mọi ngƣời đều có cơ hội phát triển và sử dụng tốt năng lực của mình”. Trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn với những khó khăn về kinh tế, sức khỏe, điều kiện sống, không được chăm sóc trong môi trường gia đình hoặc được sống trong gia đình nhưng không được chăm sóc đầy đủ, phải sống trong cảnh nghèo đói. Các em sống thiếu thốn tình thương của gia đình, phải tự kiếm sống để lo cho bản thân, thậm chí có em còn phải nuôi gia đình mình. Những khó khăn đó ảnh hưởng tới khả năng tồn tại và phát triển của các em. Với điều kiện sinh hoạt và hoàn cảnh sống như vậy, trình độ văn hóa của trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn có mức thấp hơn nhiều so với trẻ em bình thường cùng lứa tuổi. Việc học tập là ước mơ xa vời và dường như không có tác động trực tiếp tới đời sống của các em. Trong khi đó, giáo dục là điều kiện có tính chất tiên quyết giúp hình thành nên một công dân với nền tảng cơ bản của xã hội. Trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn phần lớn không dược học hành đầy đủ, trong đó, tỷ lệ trẻ em tàn tật, khuyết tật ít được tiếp xúc với giáo dục là cao nhất. Tình trạng sức khỏe của trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn cũng là vấn đề đáng báo động, đặc biệt là trẻ tàn tật vì cần có chi phí cho việc chữa trị. Đối với trẻ em lao động sớm, nghiện ma túy, mại dâm phải lao động làm việc quá sức nên thường hay đau ốm. Phần lớn trẻ em mại dâm mắc các bệnh lây qua đường tình dục… ốm đau, ăn uống thiếu thốn, không thể trả phí chữa trị, thiếu kiến thức chăm sóc sức khỏe là những nguyên nhân chính. Trước tình trạng đó, Chính phủ đã có những hoạt động mạnh mẽ, đặc biệt là Chương trình 134 “ bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt” với các đối tượng cụ thể. Kết quả thực tế là đã đạt được 70% mục tiêu trẻ em mồ côi, trẻ em có hoàn cảnh khó khăn được chăm sóc, giúp đỡ, trong đó 40% được chăm sóc tại gia đình, cộng đồng; 30% trẻ em bị chất độc hoá học, trẻ em mồ côi không nơi nương tựa được chăm sóc tại các Trung tâm bảo trợ xã hội, được hưởng chính sách thường xuyên của Nhà nước. 100% trẻ em hồi hương hợp pháp được chăm sóc, tái hòa nhập; trên 80% trẻ em sứt môi, hở hàm ếch được phẫu thuật nụ cười. Số trẻ em bị buôn bán, bị xâm hại, trẻ em lang thang đang có chiều hướng gia tăng….. Hoạt động chăm sóc và bảo vệ trẻ em đã được đánh dấu bằng một mốc quan trọng là việc gia nhập và phê chuẩn Công ước quốc tế về quyền trẻ em năm 1989 của Liên Hợp Quốc. Thực tế nhiều mô hình chăm sóc trẻ em có hoàn cảnh khó khăn đã được xây dựng và hoạt động trên phạm vi toàn quốc nhưng với con số 1,2 triệu trẻ em tàn tật, 140.000 trẻ em mồ côi, 21.000 trẻ em lang thang, 1.700 trẻ em bị xâm hại tình dục… và những trẻ em thuộc nhóm trẻ em nghèo cho thấy còn rất hạn chế. Và chất lượng của hoạt động chăm sóc và bảo vệ đang gặp những trở ngại về kinh tế - xã hội - hành chính – pháp lý. Vai trò của luật dân sự : Luật Dân sự với tư cách là luật chung quy định về địa vị pháp lý chung của cá nhân, pháp nhân cũng như các chủ thể khác; đồng thời, quy định quyền và nghĩa vụ của các chủ thể về nhân thân và tài sản trong các quan hệ về dân