Tài liệu Các loại người đồng phạm trong luật hình sự việt nam (trên cơ sở thực tiễn địa bàn thành phố hải phòng)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT BÙI THỊ HẰNG MONG CÁC LOẠI NGƢỜI ĐỒNG PHẠM TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM (TRÊN CƠ SỞ THỰC TIỄN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG) LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Hà Nội – 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT BÙI THỊ HẰNG MONG CÁC LOẠI NGƢỜI ĐỒNG PHẠM TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM (TRÊN CƠ SỞ THỰC TIỄN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG) Chuyên ngành : Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số : 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: TS. Trần Văn Dũng Hà nội – 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƢỜI CAM ĐOAN Bùi Thị Hằng Mong MỤC LỤC CỦA LUẬN VĂN Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục chữ viết tắt Danh mục bảng MỞ ĐẦU ...................................................................................................................4 Chƣơng 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ CÁC LOẠI NGƢỜI ĐỒNG PHẠM .....................................................................................................................12 1.1. Các khái niệm có liên quan ..........................................................................12 1.1.1. Khái niệm đồng phạm ..................................................................................12 1.1.2. Khái niệm các loại người đồng phạm ..........................................................14 1.2. Phân biệt các loại ngƣời đồng phạm với chủ thể của một số tội phạm .....16 1.2.1. Phân biệt các loại người đồng phạm với chủ thể trong tội che giấu tội phạm ..................................................................................................................................16 1.2.2. Phân biệt các loại người đồng phạm với chủ thể trong tội không tố giác tội phạm .........................................................................................................................19 1.2.3. Phân biệt các loại người đồng phạm với người hoạt động đắc lực trong một số tội phạm ...............................................................................................................20 1.3. Pháp luật hình sự của một số nƣớc quy định về các loại ngƣời đồng phạm ........................................................................................................................22 1.3.1. Pháp luật hình sự Liên bang Nga .................................................................22 1.3.2. Pháp luật hình sự Cộng hòa Liên bang Đức ...............................................23 1.3.3. Pháp luật hình sự Hoa Kỳ ............................................................................24 1.3.4. Pháp luật hình sự quốc tế .............................................................................25 Chƣơng 2. QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 1999 VỀ CÁC LOẠI NGƢỜI ĐỒNG PHẠM VÀ TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ CỦA HỌ ......28 1 2.1. Quy định của Bộ luật hình sự 1999 về các loại ngƣời đồng phạm .............28 2.1.1. Người thực hành ............................................................................................28 2.1.2. Người tổ chức.................................................................................................33 2.1.3. Người giúp sức ...............................................................................................38 2.1.4. Người xúi giục ...............................................................................................40 2.2. Quy định của BLHS năm 1999 về trách nhiệm hình sự của các loại ngƣời đồng phạm ..............................................................................................................43 2.2.1. Các nguyên tắc xác định trách nhiệm hình sự của các loại người đồng phạm ..................................................................................................................................45 2.2.2. Trách nhiệm hình sự của các loại người đồng phạm khi phạm tội chưa đạt .49 2.2.3. Trách nhiệm hình sự của các loại người đồng phạm trong trường hợp tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội ..........................................................................51 2.3. Căn cứ quyết định hình phạt trong trƣờng hợp đồng phạm ......................55 2.3.1. Căn cứ tính chất của đồng phạm ....................................................................55 2.3.2. Căn cứ tính chất và mức độ tham gia của những người đồng phạm .............57 2.3.3. Căn cứ tình tiết tăng nặng, tình tiết giảm nhẹ hoặc loại trừ trách nhiệm hình sự ..............................................................................................................................59 Chƣơng 3. THỰC TIỄN XÉT XỬ CÁC VỤ ÁN ĐỒNG PHẠM TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ, ĐỀ XUẤT .....62 3.1. Một số đặc điểm về địa lý, kinh tế, xã hội, an ninh quốc phòng có ảnh hƣởng đến tình hình phạm tội có tính chất đồng phạm .....................................62 3.2. Thực tiễn xét xử các vụ án đồng phạm trên địa bàn thành phố Hải Phòng từ năm 2011-2015 ...................................................................................................64 3.2.1. Tình hình phạm tội dưới hình thức đồng phạm ở Hải phòng ........................64 2 3.2.2. Tình hình xét xử các vụ án có đồng phạm trên địa bàn thành phố Hải Phòng từ năm 2011-2015 ....................................................................................................65 3.2.3. Vướng mắc, khó khăn trong quá trình xét xử các vụ án có đồng phạm trên địa bàn thành phố Hải Phòng ...................................................................................70 3.3. Quy định của Bộ luật hình sự 2015 về các loại ngƣời đồng phạm .............71 3.3.1. BLHS 2015 quy định cụ thể trường hợp người đồng phạm không phải chịu trách nhiệm hình sự về hành vi vượt quá của người thực hành ...................72 3.3.2. Vấn đề xác định đồng phạm trong trường hợp chủ thể là pháp nhân thương mại phạm tội ...............................................................................................74 3.4. Một số đề xuất, kiến nghị ..............................................................................76 3.4.1. Kiến nghị nhằm hoàn thiện quy định của BLHS về chế định đồng phạm và các quy định liên quan .............................................................................................76 3.4.2. Kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả xét xử các vụ án đồng phạm .................78 KẾT LUẬN ............................................................................................................80 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................83 3 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Trong giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền và cải cách tư pháp ở Việt Nam hiện nay thì việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật hình sự là hết sức quan trọng và cần thiết. Đây cũng là một nhu cầu tất yếu và quy luật đối với mỗi quốc gia trong bối cảnh toàn cầu hóa. Cùng với hệ thống các văn bản pháp luật trong lĩnh vực dân sự, thương mại, lĩnh vực hình sự cũng đặt ra yêu cầu cần phải tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện. Bên cạnh đó, tình hình tội phạm ngày càng có diễn biến phức tạp, các hình thức phạm tội do nhiều người cùng thực hiện, các loại tội phạm mang tính chất quốc tế, tội phạm xuyên quốc gia, tội phạm trên môi trường mạng không phải là các hình thức phạm tội mới, nhưng dưới góc độ khoa học, các hình thức phạm tội này đã làm thay đổi quan niệm về quyền tài phán của quốc gia, nhất là tội phạm trong môi trường mạng internet, làm cho các quốc gia phải xích lại gần nhau hơn trong việc đấu tranh phòng chống tội phạm. Đồng thời, cũng làm thay đổi quan niệm về vị trí pháp lý của các “nhà cung cấp dịch vụ mạng internet” trong tố tụng hình sự…Các nội dung nêu trên đã và đang đặt ra những thách thức cho các nhà lập pháp hình sự phải có những nghiên cứu, sửa đổi, bổ sung các quy định của pháp luật hình sự bài bản, đầy đủ hơn, góp phần đấu tranh có hiệu quả đối với các hình thức phạm tội này. Về lý luận, so với tội phạm do một người thực hiện, tội phạm được thực hiện dưới hình thức đồng phạm thường có tính chất, mức độ nguy hiểm hơn, vì khả năng gây ra hậu quả nghiêm trọng hơn, quy mô tội phạm lớn hơn và khoảng thời gian tồn tại dài hơn khi có sự câu kết chặt chẽ về tổ chức và cách thức thực hiện. Ở nước ta, những năm gần đây, tình hình tội phạm đang có chiều hướng gia tăng và có nhiều diễn biến phức tạp. Phổ biến hiện nay là những vụ án nghiêm trọng có nhiều bị cáo tham gia, đang được dư luận xã hội quan tâm theo dõi, lên án. Trong vụ án đồng phạm, mỗi bị cáo khi thực hiện tội phạm có thể có vai trò khác nhau, sự 4 liên kết, hỗ trợ lẫn nhau giữa những người cùng phạm tội càng củng cố quyết tâm phạm tội của cả bọn. Tuy nhiên, tính chất và mức độ nguy hiểm hành vi phạm tội của từng người vẫn phải dựa trên hành vi cụ thể và mức độ tham gia trên thực tế. Việc hiểu và nhận thức rõ điều này giúp chúng ta nhận ra sự nguy hiểm của loại tội phạm được thực hiện dưới hình thức đồng phạm. Chính vì vậy, việc đấu tranh phòng ngừa tội phạm nói chung và tội phạm dưới hình thức đồng phạm nói riêng là việc làm cấp bách luôn được Đảng, Nhà nước ta quan tâm, đề cao và chú trọng. Xét dưới khía cạnh địa bàn phạm tội, Hải Phòng là một trong những thành phố có diễn biến tình hình tội phạm hết sức phức tạp, rất nhiều các tổ chức tội phạm, các hoạt động phạm tội diễn ra trên địa bàn thành phố Hải Phòng được đưa ra điều tra, truy tố, xét xử với mức độ rất nghiêm trọng. Trong bối cảnh như hiện nay, tình hình tội phạm có tổ chức, tội phạm hoạt động xuyên quốc gia ở nước ta sẽ còn diễn biến phức tạp. Các tổ chức tội phạm hoạt động với những vỏ bọc đa dạng, phương thức hoạt động, hành vi che giấu tội phạm tinh vi, xảo quyệt hơn, gây khó khăn cho công tác phát hiện và điều tra. Hoạt động phạm tội của các đối tượng không giới hạn ở một địa phương, mà ngày càng thể hiện rõ xu hướng cấu kết, móc nối với các đối tượng ở các tỉnh, thành phố khác, thậm chí cả với những đối tượng là người nước ngoài, người Việt Nam định cư ở nước ngoài... hình thành những tổ chức, đường dây phạm tội liên tỉnh, thành phố và mang tính quốc tế. Tội phạm do chúng gây ra hầu hết là các nhóm tội nghiêm trọng, rất nghiêm trọng và đặc biệt nghiêm trọng. Vì vậy, việc nghiên cứu các loại người đồng phạm về khái niệm, đặc điểm, trách nhiệm hình sự là một trong những nội dung quan trọng, góp phần nâng cao sự hiểu biết đối với loại tội phạm nghiêm trọng này. Đặc biệt nghiên cứu thực tiễn xét xử các loại người đồng phạm trên địa bàn thành phố Hải Phòng trong giai đoạn 2011-2015, qua đó, đưa ra một số kiến nghị hoàn thiện các quy định của pháp luật về vấn đề đồng phạm, vận dụng nó vào thực tế để đấu tranh, phòng ngừa có hiệu quả đối với các loại người đồng phạm. 5 Với lý do trên, học viên lựa chọn đề tài: “ Các loại người đồng phạm trong Luật hình sự Việt Nam (Trên cơ sở thực tiễn địa bàn thành phố Hải Phòng) ” để làm đề tài cho luận văn nghiên cứu của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Đồng phạm, tội phạm có tổ chức hay tình hình phạm tội có tổ chức là một trong những vần đề có nội dung rất phức tạp, được sự quan tâm của hầu hết các quốc gia trên thế giới. Trong thời gian qua việc nghiên cứu về đồng phạm đã thu hút được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu lý luận, luật gia hình sự và cán bộ thực tiễn. Đến nay, đã có nhiều công trình nghiên cứu được công bố, thể hiện ở một số giáo trình của các trường Đại học, Cao đẳng, sách chuyên khảo sau Đại học như: - Những lý luận cơ bản về tội phạm trong Luật hình sự, Viện Nhà nước và pháp luật, Uỷ ban khoa học Xã hội Việt Nam, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1986; - Mô hình lý luận về BLHS Việt Nam (Phần chung), GS.TSKH Đào Trí Úc (Chủ biên), NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1993; - Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (Phần chung), Trường Đại học Cảnh sát nhân dân, Hà Nội, 1995; - Giáo trình Luật hình sự Việt Nam, Tập I, trường Đại học Luật Hà Nội, NXB Công an nhân dân, Hà Nội, 1997; - Giáo trình Luật hình sự Việt Nam, Trường Đại học Luật Hà Nội (tập thể tác giả do GS.TS Nguyễn Ngọc Hoà chủ biên), NXB Công an nhân dân, Hà Nội, 2000; - Giáo trình Luật hình sự Việt Nam, Đại học Huế - Trung tâm đào tạo từ xa (do GS.TS Võ Khánh Vinh chủ biên), NXB Giáo dục; 6 - Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (Phần chung), của Khoa Luật trực thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội, (tập thể tác giả do GS. TSKH. Lê Cảm chủ biên), NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2003; - Hình luật xã hội Chủ nghĩa Việt Nam (Phần chung), Trường cao đẳng Kiểm sát, Hà Nội, 1983; - Sách chuyên khảo: Trách nhiệm hình sự và miễn trách nhiệm hình sự, NXB Tư pháp, Hà Nội, 2005 do TSKH Lê Cảm (chủ biên);; Ngoài ra, các luận văn, luận án như: Nguyễn Thị Trang Liên, với đề tài Các hình thức đồng phạm trong Luật hình sự Việt Nam, Luận văn thạc sỹ luật học, năm 2007, Khoa luật - Đại học Quốc Gia Hà Nội; Trần Quang Tiệp, Đồng phạm trong Luật hình sự Việt Nam, Luận án tiến sĩ luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội, 2000; Các sách bình luận, sách tham khảo, bài viết như: Bình luận khoa học Bộ Luật hình sự Việt Nam năm 1999, Tập I, Phần chung (tập thể tác giả do TS. Uông Chu làm chủ biên), NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2004; Đinh Văn Quế, Bình luận khoa học Bộ Luật hình sự, NXB Thành phố Hồ Chí Minh, 2001; Đặng Văn Doãn,Vấn đề đồng phạm, NXB Pháp lý, Hà Nội, 1986; Trần Quang Tiệp, Chế định đồng phạm trong pháp Luật hình sự ở một số nước trên thế giới, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 11/1997; Nguyễn Ngọc Hòa, Trần Quốc Dũng phạm tội gì. Bàn về các giai đoạn phạm tội và vấn đề cộng phạm, Tạp chí TAND, số 02/1980; Lê Cảm,Về chế định đồng phạm, Tạp chí TAND, số 02/1988; Đoàn Văn Hường, Đồng phạm và một số vấn đề về thực tiễn xét xử, Tạp chí TAND, số 4/2003; Lê Thị Sơn,Về các giai đoạn thực hiện hành vi đồng phạm, Tạp chí Luật học, số 3/1998; Nguyễn Trung Thành, Phạm tội có tổ chức trong Luật hình sự Việt Nam: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 9/1999; Nguyễn Trung Thành, Cơ sở và những nguyên tắc truy cứu trách nhiệm hình sự 7 trong trường hợp phạm tội có tổ chức, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 6/2002; Dương Văn Tiến, Phân biệt đồng phạm với che dấu tội phạm và không tố giác tội phạm, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 1/1985… Các tài liệu nêu trên đều đề cập đến các khía cạnh khác nhau và các mức độ nghiên cứu khác nhau về vấn đề đồng phạm. Tuy nhiên, việc nghiên cứu các vấn đề lý luận về đồng phạm gắn với thực tiễn đấu tranh phòng chống tội phạm trên địa bàn cụ thể là thành phố Hải phòng thì chưa có công trình nào nghiên cứu.Việc nghiên cứu này nhằm có cơ sở thực tiễn cho những đề xuất hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự cũng như nâng cao các giải pháp đấu tranh phòng chống tội phạm tại địa bàn. Do vậy, để góp phần khẳng định sự cần thiết của việc quy định các nội dung liên quan đến chế định đồng phạm, học viên lựa chọn đề tài “ Các loại người đồng phạm trong Luật hình sự Việt Nam (trên cơ sở thực tiễn địa bàn thành phố Hải Phòng)” để làm đề tài cho luận văn nghiên cứu của mình là phù hợp với thực tế yêu cầu về xây dựng và hoàn thiện pháp luật hình sự hiện nay. 3. Mục đích, đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu của đề tài 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích của luận văn là nghiên cứu những vấn đề lí luận liên quan đến các loại người đồng phạm theo quy định của luật hình sự Việt Nam, đặc biệt là vấn đề xác định TNHS, quyết định hình phạt của các loại người đồng phạm. Việc nghiên cứu này nhằm mục đích phân biệt cụ thể các loại người đồng phạm với nhau và phân biệt các loại người đồng phạm với một số khái niệm có liên quan trong khoa học Luật hình sự (người che giấu tội phạm, người không tố giác tội phạm, người hoạt động đắc lực). Đồng thời, nghiên cứu, đánh giá việc áp dụng pháp luật liên quan đến đồng phạm trong quá trình xét xử những vụ án có đồng phạm tại một địa bàn trọng điểm là thành phố Hải Phòng (giai đoạn 2011-2015), đưa ra kiến nghị, đề xuất góp phần hoàn thiện chế định đồng phạm trong BLHS. 8 3.2. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là những vấn đề lý luận và thực tiễn về các loại người đồng phạm trong Luật hình sự Việt Nam, cụ thể là: - Nghiên cứu một số vấn đề chung về khái niệm, đặc điểm pháp lý của các loại người đồng phạm Luật hình sự Việt Nam. - Nghiên cứu Pháp luật hình sự của một số nước quy định về các loại người đồng phạm. - Nghiên cứu các quy định của BLHS 1999 về các loại người đồng phạm, nguyên tắc xác định TNHS của người đồng phạm, quyết định hình phạt trong đồng phạm và một số vấn đề khác liên quan đến chế định đồng phạm. - Nghiên cứu tình hình phạm tội dưới hình thức đồng phạm trên địa bàn thành phố Hải Phòng, qua đó đưa ra kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định pháp luật về đồng phạm và thực tiễn xét xử các vụ án đồng phạm. 3.3. Phạm vi nghiên cứu Trên cơ sở đối tượng, mục đích nghiên cứu đã xác định phạm vi nghiên cứu của đề tài: - Luận văn chỉ tập trung nghiên cứu những quy định của pháp luật hình sự hiện hành về đồng phạm mà cụ thể là các loại người đồng phạm. Bao gồm: nghiên cứu khái quát khái niệm các loại người đồng phạm; phân tích vị trí, vai trò của các loại người đồng phạm qua đó xác định các nguyên tắc xác định trách nhiệm hình sự trong đồng phạm, quyết định hình phạt trong đồng phạm. - Về tư liệu thực tế, tác giả nghiên cứu dựa trên thực tiễn xét xử các vụ án có đồng phạm của tòa án nhân dân thành phố Hải Phòng, giai đoạn 05 năm (20112015) phân tích, làm sáng tỏ, từ đó đưa ra các biện pháp hoàn thiện quy định của BLHS liên quan đến chế định đồng phạm, đồng thời nâng cao hiệu quả đấu tranh phòng chống tội phạm trên địa bàn thành phố Hải Phòng. 9 4. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và những chủ trương, đường lối của Đảng, Nhà nước về đấu tranh phòng, chống tội phạm. Quá trình nghiên cứu trong đề tài còn sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: - Phương pháp phân tích: Phương pháp này thể hiện trong luận văn là những lý giải, phân tích những điều luật qui định về chế định đồng phạm của các nhà nghiên cứu khoa học luật hình sự Việt Nam qua đó rút ra được sự cần thiết, vai trò, mục tiêu, ý nghĩa của việc nghiên cứu vấn đề này trong đời sống pháp luật, trong quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền của Việt Nam. - Phương pháp so sánh: Luận văn sử dụng phương pháp so sánh để đưa ra kiến giải cho các qui định về các loại người đồng phạm, từ đó rút ra được những kết luận về thực trạng, giải pháp và các đề xuất nhằm hoàn thiện pháp luật. - Phương pháp thống kê xã hội học: Phương pháp này được thể hiện thông qua những tài liệu, số liệu cũng như các báo cáo của Viện kiểm sát nhân dân thành phố Hải Phòng trong thời gian vừa qua về tình hình xét xử đồng phạm để làm cơ sở phân tích, nghiên cứu nhằm tìm ra nguyên nhân, giải pháp. Ngoài ra trong đề tài còn sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: phân tích thuần túy quy phạm pháp luật; nghiên cứu, điều tra án điển hình... để phân tích và luận chứng các vấn đề khoa học cần nghiên cứu trong luận văn này. Trong quá trình thực hiện đề tài luận văn, học viên đã tiếp thu có chọn lọc kết quả của các công trình đã công bố; các đánh giá, tổng kết của các cơ quan chuyên môn và các chuyên gia về những vấn đề có liên quan đến các vấn đề nghiên cứu trong luận văn. 5. Những đóng góp mới của luận văn Dưới góc độ lý luận, kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần hoàn thiện lý luận về các loại người đồng phạm trong khoa học Luật hình sự Việt Nam. Cụ thể, 10 đã làm rõ các khái niệm về người thực hành, người tổ chức, người xúi giục, người giúp sức trong đồng phạm, phân biệt các loại người đồng phạm với một số chủ thể không trong vụ đồng phạm mà hiện nay thường có sự nhầm lẫn trong thực tiễn; làm sáng tỏ chế định đồng phạm theo quy định của Bộ luật hình sự năm 1999; phân tích thông qua nghiên cứu thực tiễn xét xử các vụ án đồng phạm trên địa bàn thành phố Hải Phòng từ năm 2011 đến năm 2015, qua đó chỉ ra những mâu thuẫn, bất cập của các quy định hiện hành; chỉ ra các sai sót trong quá trình áp dụng quy định, đưa ra nguyên nhân để tìm giải pháp khắc phục, nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định của Bộ luật hình sự về đồng phạm . Về thực tiễn, luận văn còn có ý nghĩa làm tài liệu tham khảo lý luận, có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo, nghiên cứu, học tập. Những đề xuất, kiến nghị của luận văn sẽ cung cấp những luận cứ khoa học phục vụ cho công tác lập pháp và hoạt động thực tiễn áp dụng BLHS Việt Nam liên quan đến việc xác định các loại người đồng phạm, góp phần nâng cao hiệu quả công tác đấu tranh phòng, chống các tội phạm dưới hình thức đồng phạm. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài kết cấu cơ bản của một luận văn, gồm lời mở đầu, nội dung, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo thì luận văn được chia làm ba chương. Chương 1: Một số vấn đề lý luận về các loại người đồng phạm Chương 2: Quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam 1999 về các loại người đồng phạm và trách nhiệm hình sự của họ Chương 3: Thực tiễn xét xử các vụ án đồng phạm trên địa bàn thành phố Hải Phòng và một số kiến nghị, đề xuất 11 Chƣơng 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ CÁC LOẠI NGƢỜI ĐỒNG PHẠM 1.1. Các khái niệm có liên quan 1.1.1. Khái niệm đồng phạm Nghiên cứu lịch sử pháp luật hình sự của nước ta trong những năm đầu của chính quyền nhân dân, vấn đề đồng phạm chưa được quy định một cách đầy đủ, cụ thể, đồng phạm mới chỉ được phân biệt thành chính phạm và tòng phạm, đồng nhất TNHS của những người tham gia trong bất kỳ trường hợp nào. Từ những năm 60 đến trước năm 1985, cùng với sự phát triển của khoa học luật Hình sự, vấn đề đồng phạm đã được quan tâm, đề cập nhiều hơn trong các sách báo pháp lý, các công trình nghiên cứu. Tại Hội nghị tổng kết xét xử năm 1963, Tòa án nhân dân tối cao có định nghĩa về đồng phạm (cộng phạm) như sau: “Coi là cộng phạm nếu hai hoặc nhiều người cùng chung ý chí, cùng chung hành động, nghĩa là hoặc tổ chức, hoặc xúi giục, hoặc giúp sức hoặc trực tiếp cùng tham gia thực hiện hành vi phạm tội để cùng đạt tới kết quả phạm tội”. Định nghĩa này về cơ bản đã xây dựng được khái niệm đồng phạm, trong đó xác định được những dấu hiệu điển hình của đồng phạm. Tuy nhiên, nó chưa mang tính khái quát và chưa phản ánh được những dấu hiệu đặc trưng của đồng phạm. Mặc dù thực tiễn xét xử từ những năm 1946 đã đề cập đến vấn đề đồng phạm trong các văn bản pháp luật hình sự nhưng vấn đề đồng phạm vẫn chưa được quy định thành một chế định cụ thể. Đồng phạm là một khái niệm cơ bản trong khoa học luật hình sự, Bộ luật Hình sự đầu tiên của nước ta năm 1985, được Quốc hội thông qua vào ngày 27/6/1985 lần đầu tiên ghi nhận khái niệm đồng phạm, tại Điều 17:“Hai hoặc nhiều người cố ý cùng thực hiện một tội phạm là đồng phạm”. Quy định này đã đánh dấu một bước phát triển tích cực trong hoạt động lập pháp hình sự ở nước ta. Thuật ngữ đồng phạm thay thế cho thuật ngữ cộng phạm được sử dụng trong 12 các văn bản pháp luật hình sự trước đây, mặc dù bản chất pháp lý không thay đổi, nhưng chính xác hơn. Tuy nhiên, khái niệm đồng phạm được quy định trong Bộ luật hình sự 1985 vẫn tồn tại nhược điểm về mặt kỹ thuật lập pháp hình sự, đó là thuật ngữ “hai người” được hiểu thuộc phạm trù “nhiều người”, nói cách khác có sự lặp lại không cần thiết. Do đó, Bộ luật Hình sự 1999, được Quốc hội thông qua vào ngày 21/12/1999 đã đưa ra định nghĩa pháp lý về khái niệm đồng phạm tại Khoản 1 Điều 20 như sau: “Đồng phạm là trường hợp có hai người trở lên cố ý cùng thực hiện một tội phạm”. Trong luật hình sự Việt Nam, khái niệm đồng phạm là khái niệm cơ bản để từ đó xác định các quy phạm khác của chế định đồng phạm về các loại người đồng phạm, các giai đoạn thực hiện tội phạm, tự ý nửa chừng chấm dứt việc thực hiện tội phạm trong đồng phạm, các hình thức đồng phạm và trách nhiệm hình sự trong đồng phạm. Việc nhận thức đúng đắn khái niệm đồng phạm và xác định chính xác đồng phạm trong thực tiễn xét xử là bảo đảm quan trọng cho việc thực hiện nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa trong lĩnh vực hình sự. Nguyên tắc này nhằm mục đích xử lý đúng người, đúng tội, không kết tội oan và không để lọt tội phạm. Từ khái niệm đồng phạm nêu trên, ta có thể đưa ra những căn cứ để xác định một vụ đồng phạm bao gồm: Thứ nhất, về mặt khách quan: số lượng người tham gia trong vụ án phải có từ hai người trở lên, những người này đều phải có đủ năng lực trách nhiệm hình sự, đủ độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự theo quy định của BLHS và họ phải cùng nhau thực hiện một tội phạm. Hành vi của người đồng phạm này liên kết chặt chẽ với hành vi của người đồng phạm kia. Hành vi của những người đồng phạm phải hướng về một tội phạm, phải tạo điều kiện, hỗ trợ cho nhau để thực hiện một tội phạm thuận lợi, nói cách khác hành vi của đồng phạm này là tiền đề cho hành vi của đồng phạm kia. Hành vi của tất cả những người trong vụ án đồng phạm đều là nguyên nhân dẫn đến hậu quả tác hại chung của tội phạm, mặc dù có người trực 13 tiếp, người gián tiếp gây ra hậu quả tác hại. Đây là đặc điểm về quan hệ nhân quả trong vụ án đồng phạm. Thứ hai, về mặt chủ quan: tất cả những người trong vụ án đồng phạm phải có hình thức lỗi cố ý cùng thực hiện một tội phạm. Họ đều thấy rõ hành vi của toàn bộ những người trong vụ án là nguy hiểm cho xã hội , mong muốn thực hiện tội phạm hoặc có ý thức để mặc cho hậu quả xảy ra. Mỗi người đồng phạm đều thấy trước hành vi của mình, thấy trước hành vi của tất cả những người đồng phạm là nguyên nhân dẫn đến hậu quả tác hại. Đối với những tội phạm mà động cơ và mục đích nêu trong điều luật là dấu hiệu bắt buộc của cấu thành tội phạm thì chỉ những người phạm tội có động cơ và mục đích giống nhau thì mới có thể là đồng phạm của nhau. Trên thực tế, trường hợp đồng phạm thường gây ra hoặc đe doạ gây ra thiệt hại nghiêm trọng hơn trường hợp chỉ có một người phạm tội. Do số người, thời gian thực hiện tội phạm nhiều hơn và giữa họ có điều kiện giúp đỡ nhau về tinh thần và vật chất, dẫn đến hoạt động phạm tội kiên quyết và táo bạo hơn. Trong vụ đồng phạm, các đối tượng phạm tội dễ che giấu vết tích của tội phạm, trốn tránh sự truy tìm của các cơ quan điều tra. Những tội phạm nguy hiểm nhất thường được thực hiện dưới hình thức đồng phạm như: các tội xâm phạm an ninh quốc gia, các tội xâm phạm sở hữu…Đồng phạm có tính nguy hiểm cao hơn cho xã hội nên được quy định rất kỹ trong phần chung BLHS 1999 (Điều 20, Điều 48 khoản 1 điểm a) và trong phần các tội phạm, ví dụ: Điều 79 tội hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân, Điều 82 tội bạo loạn… 1.1.2. Khái niệm các loại người đồng phạm Nghiên cứu lịch sử khoa học luật hình sự nước ta, có thể thấy khái niệm người đồng phạm chưa được các nhà làm luật quan tâm, ghi nhận về mặt pháp lý, mà chỉ đề cập đến từng loại người đồng phạm cụ thể. Như vậy, để có một 14 khái niệm chính xác về người đồng phạm chúng ta phải đi từ khái niệm đồng phạm là khái niệm cơ bản, từ khái niệm đó, có thể hiểu người đồng phạm là người cố ý tham gia vào việc thực hiện tội phạm cùng với người khác, người đồng phạm phải là người thỏa mãn các điều kiện cơ bản của tội phạm, đồng thời phải cùng tham gia thực hiện hành vi phạm tội với người khác. Theo quy định pháp luật hình sự và các văn bản pháp luật chính thống hiện nay, các loại người đồng phạm được phân biệt thành bốn loại người, bao gồm: người thực hành, người tổ chức, người xúi giục và người giúp sức. Cơ sở để phân biệt các loại người đồng phạm là dựa trên vai trò, tính chất, sự tham gia của họ vào việc thực hiện tội phạm. Trong một vụ đồng phạm, mỗi loại người đồng phạm khác nhau sẽ tham gia với một vai trò khác nhau, hành vi, tính chất phạm tội cũng khác nhau, nhưng động cơ, mục đích phạm tội là giống nhau. Việc phân biệt các loại người đồng phạm có một ý nghĩa rất quan trọng cả về mặt lý luận và thực tiễn. Phân biệt các loại người đồng phạm giúp các cơ quan áp dụng pháp luật có được cái nhìn tổng quan, đúng đắn xuyên suốt quá trình xét xử vụ án có đồng phạm. Theo khoa học Luật hình sự, người thực hành là người có vai trò quan trọng nhất, vì họ là người thực hiện hành vi nguy hiểm được mô tả trong cấu thành tội phạm. Người thực hành chính là người hiện thực hóa ý định phạm tội của cả nhóm đồng phạm. Mức độ thiệt hại của tội phạm do họ quyết định. Do đó, nhiều quy định xác định TNHS của vụ đồng phạm phụ thuộc vào hành vi của người thực hành. Tuy nhiên, người thực hành không phải là người nguy hiểm nhất. Theo quan điểm hiện nay, người tổ chức, người xúi giục được coi là người nguy hiểm nhất, vì họ là tác giả tinh thần của tội phạm. Người giúp sức cũng có đóng góp vai trò trong vụ đồng phạm, nhưng mức độ nguy hiểm không như hành vi của người tổ chức, người xúi giục. 15 1.2. Phân biệt các loại ngƣời đồng phạm với chủ thể của một số tội phạm Trong Bộ luật hình sự, có những hành vi bị coi là tội phạm, có tính chất tương đối giống với hành vi của một trong những người đồng phạm như: người che dấu tội phạm, người không tố giác tội phạm, người hoạt động đắc lực… Do đó, trên thực tế và lý luận cần phân biệt để đảm bảo sự nhận thức thống nhất. 1.2.1. Phân biệt các loại người đồng phạm với chủ thể trong tội che giấu tội phạm Che giấu tội phạm là hành vi của người tuy không hứa hẹn trước, nhưng sau khi biết tội phạm được thực hiện đã che giấu người phạm tội, dấu vết, tang vật của vụ án hoặc có hành vi khác cản trở việc phát hiện, điều tra, xử lý người phạm tội. Người thực hiện hành vi che giấu tội phạm phải chịu TNHS về tội che giấu tội phạm trong các trường hợp được quy định tại Điều 313 BLHS 1999. Tuy nhiên, đến BLHS 2015, vấn đề TNHS của người che giấu tội phạm đã có sự thay đổi. Người che giấu tội phạm sẽ được loại trừ TNHS trong một số trường hợp người che giấu là ông, bà, cha, mẹ, con, cháu, anh chị em ruột, vợ hoặc chồng của người phạm tội, trừ trường hợp che giấu các tội xâm phạm an ninh quốc gia hoặc tội đặc biệt nghiêm trọng khác quy định tại Điều 389 của BLHS 2015. Về cơ bản, tội che giấu tội phạm có các đặc trưng như sau: a) Chủ thể: chủ thể của tội phạm này tuy không phải là chủ thể đặc biệt, nhưng không phải ai cũng có thể trở thành chủ thể của tội phạm này, mà chỉ những người từ đủ 16 tuổi trở lên mới có thể là chủ thể của tội phạm này. Vì theo quy định tại khoản 1 và khoản 2 của Điều 313 BLHS 1999 thì không có trường hợp nào là tội phạm rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng. Trong khi đó theo quy định tại Điều 12 BLHS 1999 thì người đủ 14 tuổi trở lên, nhưng chưa đủ 16 tuổi chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội 16 phạm đặc biệt nghiêm trọng, còn người đủ 16 tuổi trở lên mới chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm. b) Mặt khách quan: hành vi khách quan của tội che giấu tội phạm là hành vi che giấu tội phạm. Những hành vi này được thực hiện một cách độc lập, sau khi người khác đã thực hiện tội phạm . Tuy nhiên hành vi che giấu này không phải do hứa hẹn trước với người thực hiện tội phạm mà chỉ che giấu sau khi biết tội phạm đã thực hiện. Hành vi che giấu tội phạm có thể được thực hiện dưới một trong các hình thức sau: - Che giấu người phạm tội: là biết rõ một người đã thực hiện một tội phạm nhưng đã chứa chấp, nuôi giấu trong nhà mình, tìm địa điểm cho người phạm tội ẩn náu để không bị bắt, giúp đỡ người phạm tội bỏ trốn, giúp người phạm tội thay hình đổi dạng để tránh sự truy tìm, phát hiện của mọi người hoặc có những hành vi khác che giấu người phạm tội. - Che giấu các dấu vết của tội phạm: một tội phạm xảy ra bao giờ cũng để lại các dấu vết, các dấu vết mà tội phạm để lại có ý nghĩa rất quan trọng cho việc chứng minh tội phạm, từ dấu vết mà cơ quan tiến hành tố tụng tìm ra thủ phạm. Thông thường, người thực hiện hành vi phạm tội tự mình xoá các dấu vết, nhưng cũng nhiều trường hợp người phạm tội do không kịp xoá các dấu vết nên sau khi phạm tội đã nhờ người khác hoặc tuy không được nhờ nhưng người khác tự mình xoá các dấu vết của tội phạm nhằm che giấu hành vi phạm tội của người đã thực hiện tội phạm đó. - Che giấu tang vật của tội phạm: tang vật của vụ án là công cụ, phương tiện mà người phạm tội dùng vào việc thực hiện tội phạm. Che giấu tang vật là hành vi 17