Tài liệu Bài giảng mô phôi

TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY NGUYÊN KHOA Y DƯỢC BỘ MÔN HÌNH THÁI II BÀI GIẢNG MÔ PHÔI GIẢNG VIÊN: LÊ THỊ THÙY NGÂN Đắk Lắk, 2018 MỤC LỤC CHƯƠNG 1. BÀI MỞ ĐẦU ...........................................................................................1 I. ĐỊNH NGHĨA MÔ VÀ MÔ HỌC ...........................................................................1 1. Mô là gì .................................................................................................................1 2. Mô học là gì ..........................................................................................................2 II. HỌC THUYẾT VỀ CÁC MÔ.................................................................................2 III. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU MÔ ..................................................................3 1. Phương pháp nghiên cứu tế bào và mô sống ........................................................3 2. Phương pháp nghiên cứu mô và tế bào chết .........................................................4 IV. KÍNH HIỂN VI ......................................................................................................4 1. Kính hiển vi quang học .........................................................................................4 2. Kính hiển vi điện tử ..............................................................................................5 TÓM TẮT NỘI DUNG .............................................Error! Bookmark not defined. CÂU HỎI ÔN TẬP ....................................................Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 2. BIỂU MÔ ..................................................................................................7 I. BIỂU MÔ ..................................................................................................................7 1. Định nghĩa.............................................................................................................7 2. Đặc điểm chung của biểu mô................................................................................7 II. NHỮNG CẤU TRÚC ĐẶC BIỆT CỦA TẾ BÀO BIỂU MÔ ...............................8 1. Các bào quan đặc biệt trên tế bào .........................................................................8 2. Liên kết giữa các tế bào ........................................................................................9 III. PHÂN LOẠI ........................................................................................................10 1. Biểu mô phủ ........................................................................................................11 2. Những biểu mô đơn ............................................................................................11 3. Biểu mô tầng .......................................................................................................14 IV. TUYẾN ................................................................................................................16 1. Phân loại tuyến....................................................................................................16 2. Các kiểu chế tiết của tế bào tuyến ......................................................................21 TÓM TẮT NỘI DUNG .............................................Error! Bookmark not defined. CÂU HỎI ÔN TẬP ....................................................Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 3. MÔ LIÊN KẾT .......................................................................................23 I. ĐỊNH NGHĨA.........................................................................................................23 II. MÔ LIÊN KẾT CHÍNH THỨC ............................................................................24 1. Tế bào .................................................................................................................24 2. Chất căn bản liên kết...........................................................................................30 3. Sợi liên kết ..........................................................................................................32 TÓM TẮT NỘI DUNG .............................................Error! Bookmark not defined. CÂU HỎI ÔN TẬP ....................................................Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 4. MÔ SỤN - XƯƠNG ...............................................................................36 A. MÔ SỤN ...............................................................................................................36 I. ĐẶC ĐIỂM CỦA MÔ SỤN ...................................................................................36 1. Sụn trong .............................................................................................................36 2. Tế bào sụn ...........................................................................................................37 3. Chất căn bản sụn và sợi liên kết .........................................................................37 4. Màng sụn.............................................................................................................38 i 5. Sự tăng trưởng sụn ..............................................................................................39 6. Sự thoái hóa sụn ..................................................................................................39 7. Sự tái tạo sụn.......................................................................................................40 II. SỤN CHUN ...........................................................................................................40 III. SỤN XƠ ...............................................................................................................40 B. MÔ XƯƠNG .........................................................................................................41 I. ĐẶC ĐIỂM CHUNG..............................................................................................41 II. VI THỂ ..................................................................................................................42 1. Tế bào xương ......................................................................................................42 2. Chất căn bản xương ............................................................................................44 3. Tủy xương ...........................................................................................................45 4. Màng xương ........................................................................................................45 III. SỰ CỐT HÓA CỦA XƯƠNG .............................................................................45 1. Tạo xương trực tiếp: Tạo xương từ màng xương. ..............................................46 2. Sự tạo xương trên mô hình sụn (tạo ra xương ngắn và xương dài) ....................46 IV. CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI SỰ PHÁT TRIỂN CỦA XƯƠNG .............48 1. Bệnh scobut.........................................................................................................49 2. Bệnh còi xương ...................................................................................................49 3. Bệnh loãng xương ...............................................................................................49 4. Bệnh xốp xương ..................................................Error! Bookmark not defined. CÂU HỎI ÔN TẬP ....................................................Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 5. MÔ CƠ ....................................................................................................51 I. ĐẶC ĐIỂM CHUNG..............................................................................................51 II. CƠ VÂN ................................................................................................................51 1. Tổ chức chung của một bắp cơ ...........................................................................52 2. Cấu tạo đại cương sợi cơ vân ..............................................................................52 3. Sự co cơ vân........................................................................................................56 III. CƠ TIM ...................................................................................................................57 1. Sợi cơ tim ............................................................................................................57 2. Hệ thống mô nút .................................................................................................58 IV. CƠ TRƠN................................................................................................................58 TÓM TẮT NỘI DUNG .................................................Error! Bookmark not defined. CÂU HỎI ÔN TẬP ....................................................Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 6. MÔ THẦN KINH ...................................................................................60 I. ĐỊNH NGHĨA.........................................................................................................60 II. VI THỂ ..................................................................................................................60 1. Nơron ..................................................................................................................60 2. Synap ..................................................................................................................62 3. Tế bào thần kinh đệm .........................................................................................63 III. SINH HỌC MÔ THẦN KINH ............................................................................67 CÂU HỎI ÔN TẬP ....................................................Error! Bookmark not defined. TÓM TẮT NỘI DUNG .................................................Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 7. HỆ THỐNG THẦN KINH .....................................................................69 I. ĐỊNH NGHĨA - NGUỒN GỐC .............................................................................69 II. HỆ THẦN KINH TRUNG ƯƠNG (HTKTW) .....................................................69 ii 1. Tủy sống .............................................................................................................70 2. Vỏ não .................................................................................................................70 3. Vỏ tiểu não ..........................................................................................................72 4. Màng não tủy ......................................................................................................73 III. HỆ THẦN KINH NGOẠI BIÊN .........................................................................74 1. Hạch thần kinh ....................................................................................................74 2. Dây thần kinh ngoại biên ....................................................................................75 3. Các tận cùng thần kinh .......................................................................................75 IV. HỆ THẦN KINH TỰ CHỦ .................................................................................77 CÂU HỎI ÔN TẬP ....................................................Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 8. HỆ THỐNG TUẦN HOÀN ....................................................................78 I. ĐỘNG MẠCH ........................................................................................................78 1. Cấu tạo chung .....................................................................................................78 2. Phân loại động mạch ...........................................................................................79 II. TĨNH MẠCH.........................................................................................................81 1. Cấu tạo ................................................................................................................81 2. Phân loại tĩnh mạch ............................................................................................81 III. MAO MẠCH .......................................................................................................83 1. Cấu tạo ................................................................................................................83 2. Phân loại mao mạch ............................................................................................84 IV. NỐI ĐỘNG TĨNH MẠCH ..................................................................................85 1. Nối thẳng đơn .....................................................................................................85 2. Nối cuộn (còn gọi là cơ quan Hoyer- Grosser)...................................................86 TÓM TẮT NỘI DUNG .............................................Error! Bookmark not defined. CÂU HỎI ÔN TẬP ....................................................Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 9. CƠ QUAN TẠO HUYẾT VÀ MIỄN DỊCH .........................................87 I. ĐẠI CƯƠNG ..........................................................................................................87 II. NHỮNG TẾ BÀO THUỘC HỆ BẠCH HUYẾT .................................................88 1. Những tế bào võng (lưới) ...................................................................................88 2. Lympho bào ........................................................................................................88 III. TUỶ XƯƠNG ......................................................................................................90 IV. TUYẾN ỨC ( THYMUS ) ...................................................................................91 1. Cấu tạo ................................................................................................................91 2. Sự thoái hoá ........................................................................................................91 V. HẠCH BẠCH HUYẾT .........................................................................................92 1. Cấu tạo hạch........................................................................................................92 3. Chức năng của hạch ............................................................................................94 VI. LÁCH ...................................................................................................................94 1. Cấu tạo của lách: gồm có 2 phần cấu tạo............................................................94 2. Tuần hoàn của lách .............................................................................................96 3. Chức năng của lách .............................................................................................96 TÓM TẮT NỘI DUNG .............................................Error! Bookmark not defined. CÂU HỎI ÔN TẬP ....................................................Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 10. DA VÀ CÁC THÀNH PHẦN PHỤ THUỘC CỦA DA ......................98 I. DA ...........................................................................................................................98 iii 1. Cấu tạo ................................................................................................................98 2. Phân loại da ...................................................................................................... 100 3. Sự phân bố tuần hoàn và thần kinh da ............................................................. 101 II. CÁC THÀNH PHẦN PHỤ THUỘC CỦA DA ................................................. 101 1. Tuyến mồ hôi ................................................................................................... 101 2. Lông ................................................................................................................. 103 3. Tuyến bã .......................................................................................................... 104 4. Móng ................................................................................................................... 105 TÓM TẮT NỘI DUNG .............................................Error! Bookmark not defined. CÂU HỎI ÔN TẬP ....................................................Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 11: HỆ HÔ HẤP....................................................................................... 106 I. ĐẠI CƯƠNG ....................................................................................................... 106 II. PHẦN DẪN KHÍ ............................................................................................... 107 1. Hốc mũi: gồm hai phần : Tiền đình ở ngoài và hố mũi ở trong ...................... 107 2. Hầu ................................................................................................................... 108 3. Thanh quản ...................................................................................................... 109 4. Khí quản và Phế quản gốc ............................................................................... 109 B. ĐƯỜNG DẪN KHÍ TRONG PHỔI .................................................................. 109 1. Phế quản gian tiểu thùy.................................................................................... 110 2. Tiểu phế quản (chính thức) ............................................................................. 110 3. Tiểu phế quản tận............................................................................................. 110 III. PHẦN HÔ HẤP ................................................................................................ 111 1. Tiểu phế quản hô hấp ....................................................................................... 111 2. Ống phế nang ................................................................................................... 111 3. Phế nang ........................................................................................................... 112 TÓM TẮT NỘI DUNG .............................................Error! Bookmark not defined. CÂU HỎI ÔN TẬP ....................................................Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 12. HỆ NỘI TIẾT ..................................................................................... 114 I. ĐẠI CƯƠNG ....................................................................................................... 114 II. TUYẾN YÊN ..................................................................................................... 115 1. Thùy trước tuyến yên ....................................................................................... 116 2. Phần trung gian tuyến yên ............................................................................... 118 3. Phần củ tuyến yên ............................................................................................ 119 4. Thùy sau tuyến yên .......................................................................................... 119 III. TUYẾN GIÁP ................................................................................................... 121 1. Vi thể................................................................................................................ 122 2. Sự tổng hợp và chế tiết hormon ....................................................................... 123 3. Sự giải phóng T3 và T4 ................................................................................... 124 IV. TUYẾN CẬN GIÁP ......................................................................................... 124 1. Vi thể................................................................................................................ 124 2. Hormon tuyến cận giáp .................................................................................... 125 V. TUYẾN THƯỢNG THẬN ................................................................................ 126 1. Thượng thận vỏ ................................................................................................ 126 2. Thượng thận tủy............................................................................................... 128 3. Các hormon tuyến thượng thận ....................................................................... 129 CÂU HỎI ÔN TẬP ....................................................Error! Bookmark not defined. iv TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 13. ỐNG TIÊU HÓA CHÍNH THỨC ..................................................... 131 I. CẤU TẠO CHUNG CỦA ỐNG TIÊU HÓA...................................................... 131 1. Tầng niêm mạc................................................................................................. 131 2. Tầng dưới niêm ................................................................................................ 132 3. Tầng cơ ............................................................................................................ 132 4. Tầng vỏ ngoài .................................................................................................. 132 II. THỰC QUẢN .................................................................................................... 133 1. Tầng niêm mạc................................................................................................. 133 2. Tầng dưới niêm ................................................................................................ 133 3. Tầng cơ ............................................................................................................ 134 4. Tầng vỏ ngoài .................................................................................................. 134 III. DẠ DÀY ........................................................................................................... 134 1. Tầng niêm mạc................................................................................................. 135 2. Các tầng khác của dạ dày................................................................................. 138 IV. RUỘT NON ...................................................................................................... 138 1. Tầng niêm mạc................................................................................................. 138 2. Các tầng khác của ruột non .............................................................................. 142 V. RUỘT GIÀ ......................................................................................................... 142 VI. RUỘT THỪA ................................................................................................... 142 CÂU HỎI ÔN TẬP ....................................................Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 14. TUYẾN TIÊU HOÁ .......................................................................... 143 I. GAN ..................................................................................................................... 153 1. Tiểu thùy gan ................................................................................................... 153 2. Khoảng cửa (khoảng Kiernan) ......................................................................... 155 3. Chức năng của gan ........................................................................................... 156 II. TUYẾN NƯỚC BỌT ......................................................................................... 144 1. Cấu tạo chung của tuyến nước bọt................................................................... 145 III. TỤY................................................................................................................... 149 1. Tụy ngoại tiết ................................................................................................... 150 2. Tụy nội tiết (tiểu đảo Langerhans)................................................................... 151 CÂU HỎI ÔN TẬP ....................................................Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 15. HỆ SINH DỤC NỮ ............................................................................ 158 I. BUỒNG TRỨNG ................................................................................................ 158 1. Các nang trứng ................................................................................................. 160 2. Sự rụng trứng ................................................................................................... 163 3. Hoàng thể ......................................................................................................... 163 II. VÒI TỬ CUNG .................................................................................................. 165 1. Tầng niêm mạc................................................................................................. 165 2. Tầng cơ ............................................................................................................ 165 3. Vỏ ngoài ........................................................................................................... 165 III. TỬ CUNG ......................................................................................................... 166 1. Hình thái và cấu tạo mô học ............................................................................ 166 2. Nội mạc tử cung (tầng niêm mạc) ................................................................... 166 3. Tầng cơ ............................................................................................................ 168 4. Tầng vỏ ngoài .................................................................................................. 169 v IV. CHU KỲ KINH VÀ NHỮNG BIẾN ĐỔI CỦA NỘI MẠC TỬ CUNG VÀ BUỒNG TRỨNG THEO CHU KỲ KINH NGUYỆT ........................................... 169 V. SỰ LÀM TỔ .........................................................Error! Bookmark not defined. VI. ÂM ĐẠO .......................................................................................................... 172 VII. BỘ PHẬN SINH DỤC NGOÀI ...................................................................... 173 CÂU HỎI ÔN TẬP ....................................................Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 16. HỆ SINH DỤC NAM ........................................................................ 174 I. TINH HOÀN ....................................................................................................... 174 II. CẤU TẠO VI THỂ CỦA TINH HOÀN ............................................................ 175 1. Ống sinh tinh .................................................................................................... 176 2. Mô kẽ tinh hoàn ............................................................................................... 180 III. NHỮNG ĐƯỜNG DẪN TINH ....................................................................... 181 1. Ống thẳng ......................................................................................................... 181 2. Ống ở lưới Haller (lưới tinh hoàn) ................................................................... 181 3. Ống ra .............................................................................................................. 181 4. Ống mào tinh ................................................................................................... 181 5. Ống tinh ........................................................................................................... 182 6. Ống phóng tinh ................................................................................................ 182 CÂU HỎI ÔN TẬP ....................................................Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 17: HỆ TIẾT NIỆU .................................................................................. 185 I. THẬN - CẤU TẠO ĐẠI CƯƠNG ...................................................................... 185 II. CẤU TẠO VI THỂ CỦA HỆ ỐNG SINH NIỆU (Nephron) ............................ 186 III. MÔ SINH LÝ CỦA THẬN .............................................................................. 190 IV. ĐÀI THẬN, BỂ THẬN VÀ NIỆU QUẢN ...................................................... 191 V. BÀNG QUANG ................................................................................................. 191 VI. NIỆU ĐẠO ....................................................................................................... 192 CÂU HỎI ÔN TẬP ....................................................Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................Error! Bookmark not defined. CHƯƠNG 18: MÔ MÁU VÀ BẠCH HUYẾT ............Error! Bookmark not defined. I. ĐẶC ĐIỂM CHUNG .................................................Error! Bookmark not defined. II. TẾ BÀO MÁU ..........................................................Error! Bookmark not defined. 1. Hồng cầu ................................................................Error! Bookmark not defined. 2. Tiểu cầu ..................................................................Error! Bookmark not defined. 3. Bạch cầu .................................................................Error! Bookmark not defined. 3.1. Bạch cầu trung tính ..........................................Error! Bookmark not defined. 3.2. Bạch cầu ưa acid ..............................................Error! Bookmark not defined. 3.3. Bạch cầu ưa baz ...............................................Error! Bookmark not defined. 3.4. Lympho bào .....................................................Error! Bookmark not defined. 3.5. Mono bào .........................................................Error! Bookmark not defined. 3.6. Một số chỉ số cơ bản về máu ...........................Error! Bookmark not defined. III. BẠCH HUYẾT .......................................................Error! Bookmark not defined. IV. SỰ TẠO HUYẾT ....................................................Error! Bookmark not defined. 1. Tạo huyết phôi thai.................................................Error! Bookmark not defined. 1.1. Tạo huyết ở thành túi noãn hoàng ...................Error! Bookmark not defined. 1.2. Tạo huyết ở gan ...............................................Error! Bookmark not defined. 1.3. Tạo huyết ở lách ..............................................Error! Bookmark not defined. vi 1.4. Tạo huyết trong tủy xương ..............................Error! Bookmark not defined. 2. Tạo huyết sau sanh .................................................Error! Bookmark not defined. 2.1. Dòng hồng cầu .................................................Error! Bookmark not defined. 2.2. Dòng bạch cầu hạt ...........................................Error! Bookmark not defined. 2.3. Dòng mono bào ................................................Error! Bookmark not defined. 2.4. Dòng tế bào nhân khổng lồ ..............................Error! Bookmark not defined. 2.5. Dòng lymphô bào ............................................Error! Bookmark not defined. TÓM TẮT NỘI DUNG .................................................Error! Bookmark not defined. CÂU HỎI ÔN TẬP .......................................................Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................Error! Bookmark not defined. vii CHƯƠNG 1. BÀI MỞ ĐẦU MỤC TIÊU − Kiến thức: 1. Nêu định nghĩa mô, mô học 2. Kể tên 5 loại mô chính 3. Phân biệt được các mức độ cấu tạo đại thể, vi thể, siêu vi thể 4. Biết được một số phương pháp nghiên cứu về mô I. ĐỊNH NGHĨA MÔ VÀ MÔ HỌC 1. Mô là gì Muốn hiểu được mô là gì cần phải nắm được 2 khái niệm: tế bào và quá trình biệt hoá tế bào. Cơ thể người và động vật là một hệ thống nhất, toàn vẹn, có thể chia thành nhiều mức độ tổ chức khác nhau: cơ thể  hệ thống cơ quan  cơ quan  mô  tế bào  phân tử. 1.1. Tế bào Là một đơn vị sống cơ bản về mặt cấu tạo và chức năng của mọi cơ thể sống (có khả năng sinh sản, phát triển, già và chết ). 1.2. Biệt hoá tế bào Là quá trình phát triển tế bào, từ những tế bào ban đầu có cấu trúc di truyền giống nhau. Trong quá trình phát triển chúng biệt hoá theo nhiều hướng, để tạo ra những tế bào có cấu trúc và chức năng đa dạng giúp cho chúng tồn tại và phát triển. Trong cơ thể đa bào các tế bào luôn luôn tiết ra chất gian bào và vùi mình trong đó để tạo nên các mô và cơ quan. Nhờ có quá trình biệt hoá các tế bào mà ta có các mô và các cơ quan khác nhau.  Ta có thể định nghĩa các mô như sau: Mô là một hệ thống tế bào và chất gian bào có cùng một nguồn gốc có cấu tạo gần giống nhau, cùng thực hiện một số chức năng nhất định. Chúng được hình thành nên trong quá trình phát triển phôi thai và xuất hiện trong cơ thể đa bào do quá trình biệt hoá.  Trong cơ thể người và động vật có 5 loại mô chính như sau: Biểu mô, Mô liên kết, Mô máu và bạch huyết, Mô cơ, Mô thần kinh. 1 Hình 1.1. Mức độ nghiên cứu mô học [4] 2. Mô học là gì Mô học là một môn khoa học nghiên cứu sự phát triển cấu tạo và các hoạt động của các mô trong cơ thể phát triển bình thường. Ngày nay với khoa học hiện đại mô học cùng với một số môn nghiên cứu khác (sinh học tế bào, miễn dịch, sinh hoá, di truyền học…). Đã nghiên cứu nhiều ứng dụng cho Y học hiện đại. II. HỌC THUYẾT VỀ CÁC MÔ ① Mô học là một hệ thống: Mỗi mô đều được cấu tạo bởi 2 thành phần là tế bào và chất gian bào. Các thành phần này được sắp xếp theo một trật tự nghiêm ngặt tạo nên cấu trúc đặc thù của mô đó. ② Tác động tương hỗ giữa các mô: Các mô khác nhau là thành phần cấu tạo của các cơ quan hay hệ thống cơ quan chúng luôn có tác động tương hỗ với nhau theo sự điều hoà của hệ thần kinh, nội tiết, miễn dịch theo cơ chế thông tin. ③ Tính biến đổi của mô: Các mô có thể biến đổi tuỳ theo thời gian, điều kiện môi trường và có thể tự điều chỉnh các biến đổi để thích nghi và tồn tại trong điều kiện sống khác nhau. Khi sự biến đổi vượt quá giới hạn làm cơ thể không thể tự điều chỉnh được dẫn đến bệnh lý. 2 ④ Sự phát triển và biệt hoá các mô: Mọi tế bào của cơ thể sống đều có một cấu trúc di truyền giống nhau. Trong quá trình hình thành mô và cơ quan chúng phát triển theo nhiều hướng để tạo ra các mô và cơ quan khác nhau có những cấu trúc và chức năng đặc trưng. III. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU MÔ Hiện nay có nhiều phương pháp nghiên cứu mô khác nhau tuỳ theo từng đối tượng nghiên cứu mà ta lựa chọn mẫu vật và phương pháp nghiên cứu cho phù hợp. 1. Phương pháp nghiên cứu tế bào và mô sống Cho phép ta biết được những thông tin đầy đủ về hoạt động của tế bào và mô, sự chuyển động, quá trình phân chia, tăng trưởng, biệt hoá, sự tăng trưởng giữa các tế bào với nhau và với vi sinh vật. Có 2 phương pháp nghiên cứu:  Nghiên cứu in vivo (trong cơ thể): dùng kính hiển vi có đèn rọi người ta quan sát được động học của tuần hoàn trong các vi mạch, sự xuyên mạch của các bạch cầu, . Nhờ có ống nội soi phóng đại ta có thể quan sát được hoạt động của các lông chuyển, quá trình rụng trứng và thụ tinh.  Nghiên cứu in vitro (nuôi cấy): Người ta có thể nuôi cấy nhiều thể loại tế bào trong những môi trường nhân tạo khác nhau cho phép ta hiểu sâu hơn về những quy luật phân chia, biệt hoá, sự già chết của tế bào, sự tương tác của các tế bào. Phương pháp nghiên cứu cũng giúp trong việc chế tạo các vắc xin, sản xuất kháng thể hoặc hormone. Hình 1.2. Phôi dưới ống nội soi [4] 3 Hình 1. 3. Phôi người nuôi cấy nhân tạo [4] 2. Phương pháp nghiên cứu mô và tế bào chết Đây là phương pháp nghiên cứu cơ bản thường dùng trong sinh học tế bào và mô. Đối tượng nghiên cứu là những tiêu bản mô học. Những tiêu bản có thể là giọt đàn (máu, dịch, tuỷ, xương,…), áp sát(các màng) hoặc cắt lát (các cơ quan). Những tiêu bản mô học được xử lý qua các bước:  Cố định mẫu vật.  Khử nước và đúc khối.  Cắt lát mỏng.  Nhuộm tiêu bản. IV. KÍNH HIỂN VI 1. Kính hiển vi quang học Phương tiện quan sát cấu trúc mô học cơ bản là kính hiển vi (KHV) quang học, sử dụng ánh sáng thấy được, có cấu tạo từ 2 phần chính: (1) phần cơ học và (2) phần quang học. Phần cơ học của bất kỳ kính nào cũng gồm có: đế kính, thân kính, bàn kính, ống thị kính, thước cặp và các ốc điều chỉnh đại cấp và vi cấp. Phần cơ học đảm nhiệm chức năng di chuyển mẫu vật. Hệ thống quang học được cấu tạo từ những thấu kính. Quan trọng nhất là bộ vật kính gồm 3-4 chiếc với độ phóng đại khác nhau. Vật kính x10 có độ phóng đại thấp, vật kính x40 với độ phóng đại vừa, vật kính x100 với độ phóng đại cao. Do tính chất vật lý đặc biệt, khi soi ở vật kính x 100, phải dùng một loại dầu soi nhỏ lên lam kính sao cho giữa vật soi và vật kính không còn không khí. 4 Thị kính là thấu kính chiếu ảnh, có thể phóng đại x5, x8, x10, x15 lần. Trong phòng thí nghiệm mô học, thị kính loại x8 và loại x10 thường được sử dụng nhất. Chất lượng hình ảnh quan sát không chỉ phụ thuộc vào độ phóng đại mà còn phụ thuộc vào độ phân giải. Khi đã đạt đến giới hạn nhất định thì làm phóng đại tiếp tục sẽ không có hiệu quả mới. Đối với KHV quang học thông dụng thì độ phóng đại có ích tối đa là 1500 lần và độ phân giải tối ưu là 0,1 micron. Hình ảnh thu được dưới KHV quang học được gọi là hình ảnh vi thể. Hình 1.4. Kính hiển vi quang học [1] 2. Kính hiển vi điện tử Sự ra đời của KHV điện tử là một bước tiến to lớn, giúp khoa học hiểu biết cấu tạo vật thể sâu sắc hơn. Cấu tạo tinh tế được quan sát dưới KHV điện tử được gọi là cấu tạo siêu vi thể. Về mặt lý thuyết, KHV điện tử có thể có độ phân giải siêu nhỏ, khoảng 0,001 nm, tức là nhỏ hơn KHV quang học khoảng 100.000 lần. Trên thực tế hiện nay KHV điện tử mạnh nhất đã đạt đến độ phân giải 0,1 nm (1Å). Hình 1.5. Hồng cầu dưới kính hiển vi điện tử [5] 5 Trong nghiên cứu mô học có hai loại KHV điện tử được sử dụng là KHV điện tử xuyên và KHV điện tử quét. Nguyên tắc hoạt động của KHV điện tử tương tự KHV quang học nhưng nguồn sáng được thay bằng chùm tia điện tử và cát lát cắt mô phải mỏng hơn. Hình ảnh thu được dưới KHV điện tử được gọi là hình ảnh siêu vi thể. Hình 1.6a. So sánh các mức độ quan sát được dưới mắt thường [1] Hình 1.6b. So sánh các mức độ quan sát được dưới kính hiển vi quang học, kính hiển vi điện tử [1] 6 CHƯƠNG 2. BIỂU MÔ MỤC TIÊU − Kiến thức: 1. Nêu được 5 đặc điểm cấu tạo của biểu mô phủ. 2. Mô tả cấu tạo và chức năng của những cấu trúc đặc biệt trên tế bào biểu mô phủ. 3. Nêu nguyên tắc chung dùng để phân loại biểu mô phủ. Mô tả cấu tạo của 7 biểu mô phủ thường gặp. 4. Nêu các đặc điểm để phân loại biểu mô tuyến. Kể tên các kiểu tuyến ngoại tiết và nội tiết chính trong cơ thể. Cho ví dụ cụ thể. 5. Nêu các kiểu chế tiết của tuyến ngoại tiết. I. BIỂU MÔ 1. Định nghĩa Biểu mô là mô cấu tạo bởi các tế bào liên kết với nhau chặt chẽ và không có hoặc có rất ít cấu trúc gian bào . 2. Đặc điểm chung của biểu mô 2.1. Các đặc điểm về cấu tạo của biểu mô Các tế bào biểu mô luôn đứng sát nhau, tạo thành lớp và gắn vào mô liên kết qua trung gian 1 màng đáy. Biểu mô thường có tính phân cực rõ Trong biểu mô không có mạch máu. Sự nuôi dưỡng biểu mô nhờ sự thẩm thấu các chất từ mô liên kết qua màng đáy của biểu mô. Các tế bào biểu mô lân cận liên kết với nhau rất chặt chẽ bằng các hình thức liên kết phong phú. Biểu mô có tính tái tạo mạnh và thường xuyên. 2.2. Nguồn gốc của biểu mô Là mô được tạo ra từ cả 3 lá phôi: ngoại bì, trung bì, nội bì. 2.3. Chức năng của biểu mô Bảo vệ: nhờ đặc tính bao phủ mặt ngoài hay lót mặt trong khoang cơ thể mà biểu mô phủ có thể bảo vệ cơ thể chống lại một số tác nhân. Ví dụ, các tế bào thuộc biểu mô lát tầng sừng hóa giúp cơ thể không bị thấm nước, chống bốc hơi nước bên trong cơ thể nhờ vào lớp tế bào bề mặt hóa sừng. Biểu bì da cũng bảo vệ cơ thể chống lại các va chạm cơ học. Hấp thu, tái hấp thu: các biểu mô vuông đơn ở ống thận có chức năng hấp thu tái hấp thu rất mạnh để tạo nước tiểu, các tế bào trụ đơn ở ruột giữ vai trò hấp thu chất dinh dưỡng nhờ vào các vi nhung mao. Chế tiết: các tế bào đài ở ruột tiết nhầy giúp tạo phân nhờ vào tính kết dính của 7 chất nhầy, các tuyến bã ở da tiết chất nhờn giúp da giữ ẩm, tuyến mồ hôi giúp cơ thể thải nhiệt, … Vận chuyển: các lông chuyển ở bề mặt của biểu mô hô hấp giúp vận chuyển chất bụi từ trong đường hô hấp ra môi trường ngoài. Thu nhận cảm giác: biểu mô không có mạch máu nhưng có đầu tận thần kinh giúp biểu mô có thể thu nhận được các cảm giác nóng, lạnh, đau. II. NHỮNG CẤU TRÚC ĐẶC BIỆT CỦA TẾ BÀO BIỂU MÔ 1. Các bào quan đặc biệt trên tế bào 1.1. Vi nhung mao Là những nếp gấp của màng bào tương ở cực ngọn tế bào trong nhung mao có các sợi actin chạy dọc và có các protein nối nối các siêu sợi lại với nhau và nối chúng với màng bào tương.Vi nhung mao có tác dụng làm tăng diện tích bề mặt tế bào. Do đó thường có ở cực các tế bào giữ chức năng hấp thu. Hình 2.1. Cấu tạo siêu vi của vi mao [3] Hình 2.2. Cấu tạo siêu vi của lông chuyển [3] 8 1.2. Lông chuyển Là cấu trúc có ở cực ngọn tế bào biểu mô của một số cơ quan, như biểu mô đường hô hấp, biểu mô vòi trứng, ống mào tinh… Cấu tạo lông chuyển là những cấu trúc hình sợi mảnh dính vào cực ngọn tế bào bởi hạt đáy, xung quanh được bọc bởi màng tế bào ở cực ngọn. Trong lông chuyển được cấu tạo bởi những cặp siêu ống sắp xếp giống cấu trúc của tiểu thể trung tâm. Giữa các các cặp ống siêu vi có một loại protein đặc biệt gọi là Dynein. Protein này đóng vai trò quan trong tạo sự lay động của lông chuyển. Tác dụng của lông chuyển: Tạo ra một chuyển động theo kiểu làn sóng và do đó đẩy các chất dịch theo một hướng nhất định. 1.3. Nếp gấp đáy Là những nếp gấp của màng tế bào lõm sâu vào trong bào tương của tế bào ở phía cực đáy tạo nên những nếp gấp hay các vách ngăn chúng được gọi là những mê đạo đáy. Tác dụng: Làm tăng diện tích tiếp xúc ở cực đáy của tế bào do đó làm tăng quá trình tái hấp thu, nên thường có ở cực đáy những tế bào giữ chức năng tái hấp thu. 2. Liên kết giữa các tế bào Tế bào biểu mô gần nhau liên kết với nhau rất chặt chẽ, nhờ các cấu trúc liên kết phong phú. Chất gắn là những phân tử kết dính tế bào nằm trong khoảng gian bào hẹp giữa các tế bào. Khớp mộng là những cấu trúc lồi lõm của tế bào khớp vào nhau. Dải bịt là vùng liên kết khít ở cực ngọn, hai màng tế bào như được may lại bởi những hàng phân tử protein. Liên kết vòng bịt ngăn cách với môi trường ngoài, không cho các đại phân tử và ion vượt qua. Vòng dính cũng tạo thành một dải quanh tế bào ở phần cực ngọn. Thể liên kết là những cấu trúc liên kết điển hình thường gặp, có dạng bầu dục (200 - 500 nm). Ở mỗi phần tế bào đối diện có một tấm bào tương đặc với nhiều siêu sợi trương lực (hay còn gọi sơi keratin). Các sợi keratin xuyên qua màng và đan vào nhau ở khoảng gian bào làm cho sự liên kết càng thêm chắc. Liên kết khe là những vùng rộng có đường kính khoảng 1000 nm, ở đó hai màng tế bào cách nhau 2 – 3 nm, trên màng tế bào có những phức hợp protein đặc biệt (connexon) tạo nên những khe thông có thể đóng mở để giúp chuyển ion có trọng lượng phân tử 2.103 từ tế bào này đến tế bào kia. Loại liên kết này có thể gặp ở tất cả các mô. 9 Hình 2.3. Liên kết giữa các tế bào biểu mô [3] III. PHÂN LOẠI Người ta phân biệt 2 nhóm biểu mô: biểu mô phủ và biểu mô tuyến. Biểu mô phủ là loại biểu mô lợp mặt trong của 1 khoang cơ thể hoặc phủ mặt ngoài 1 cơ quan. Biểu mô phủ luôn tựa lên mô liên kết. Biểu mô phủ có khả năng tái tạo mạnh, không chứa mạch máu nhưng đôi khi có phân bố thần kinh rất phong phú. Biểu mô phủ được nuôi dưỡng bằng các chất dinh dưỡng từ mô liên kết khuyếch tán qua màng đáy. Biểu mô tuyến cũng là mô được tạo bởi các tế bào liên kết với nhau chặt chẽ, và không có hoặc có rất ít cấu trúc gian bào chen giữa. Tuy nhiên, các tế bào đã được biệt hóa thành tế bào tuyến có khả năng tổng hợp và chế tiết một hay nhiều sản phẩm đặc hiệu. Biểu mô tuyến được chia thành 2 nhóm lớn: các tuyến ngoại tiết và các tuyến nội tiết. Tuyến ngoại tiết là những tuyến đổ sản phẩm chế tiết ra môi trường ngoài thông qua ống dẫn (ống chế tiết), tuyến nội tiết không có hệ thống ống dẫn, đổ sản phẩm chế tiết trực tiếp vào máu. 10 Hình 2.4. Tuyến nội tiết và ngoại tiết [4] 1. Biểu mô phủ Ta có thể phân loại biểu mô phủ theo 2 cách: Dựa vào số lượng lớp tế bào, có 2 loại: biểu mô phủ đa tầng gồm nhiều lớp tế bào và biểu mô phủ đơn tầng chỉ có 1 lớp tế bào. Dựa vào hình dạng của các tế bào biểu mô ở lớp nông nhất, có 3 loại: biểu mô lát (tế bào dẹt, mỏng), biểu mô vuông (tế bào hình khối vuông) và biểu mô trụ (tế bào hình khối chữ nhật). Tổng hợp cả 2 cách phân loại, ta có các loại biểu mô phủ như sau: Đơn: Biểu mô lát đơn, biểu mô vuông đơn, biểu mô trụ đơn và biểu mô trụ giả tầng đường hô hấp. Tầng: Biểu mô lát tầng sừng hóa, biểu mô lát tầng không sừng, biểu mô vuông tầng, biểu mô trụ tầng. Một số biểu mô không thuộc các loại biểu mô trên được gọi là biểu mô giả tầng hoặc biểu mô chuyển tiếp. Hình 2.5. Các loại biểu mô [4] 2. Những biểu mô đơn 11 Là những biểu mô chỉ có một hàng tế bào. 2.1. Biểu mô lát đơn Là 1 biểu mô phủ cấu tạo bởi 1 lớp tế bào hình đa diện, dẹt có bờ không đều. Vùng trung tâm của mỗi tế bào thường có một nhân hơi lồi vào lòng khoang. Biểu mô lát đơn thường gặp trong lá ngoài bao Bownman, đoạn lên quai Henlé. Màng bụng, màng phổi, màng tim cũng được lợp bởi biểu mô lát đơn nhưng có nguồn gốc từ trung mô nên được gọi là trung biểu mô. Mặt trong các thành mạch máu cũng được lợp bởi biểu mô lát đơn nhưng có nguồn gốc từ nội bì nên được gọi là nội mô. Hình 2.6. Biểu mô lát đơn [6] 2.2. Biểu mô vuông đơn Được thấy ở nhiều ống bài xuất của các tuyến, là một biểu mô phủ cấu tạo bởi một lớp tế bào hình khối vuông. Hình 2.7. Biểu mô vuông đơn [6] 2.3. Biểu mô trụ đơn Được tạo bởi một lớp tế bào cao nhiều hơn rộng. Mỗi tế bào có một cực đáy nằm tựa trên mô đệm và một cực đỉnh hướng vào lòng ống. Đôi khi cực đỉnh không có gì đặc biệt, tuy nhiên, thường thì cực đỉnh có biến đổi: 12