Lêi më ®Çu
TriÕt häc ra ®êi vµ ph¸t triÓn cho ®Õn nay ®· cã lÞch sö gÇn
3000 n¨m. Sù ph¸t triÓn nh÷ng t- t-ëng triÕt häc cña nh©n lo¹i lµ
mét qu¸ tr×nh kh«ng ®¬n gi¶n. Cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy
vËt vµ chñ nghÜa duy t©m, vµ g¾n víi nã lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸c
ph-¬ng ph¸p nhËn thøc hiÖn thùc – ph-¬ng ph¸p biÖn chøng vµ
ph-¬ng ph¸p siªu h×nh - tuy lµ c¸i trôc xuyªn suèt lÞch sö triÕt häc,
l¯m nªn c²i “logic néi t³i kh²ch quan” cña sù ph²t triÓn, song lÞch
sö diÔn biÕn cña nã l¹i hÕt søc phøc t¹p.
TriÕt häc M¸c lµ mét hÖ thèng triÕt häc khoa häc vµ c¸ch
m¹ng, chÝnh v× vËy nã ®· trë thµnh thÕ giíi quan vµ ph-¬ng ph¸p
luËn khoa häc cña giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n lo¹i tiÕn bé trong
thêi ®¹i míi. TriÕt häc M¸c ®· kÕ thõa nh÷ng tinh hoa, tõ ®ã ®-a ra
nh÷ng nguyªn lý khoa häc gióp con ng-êi nh©n thøc ®óng vµ c¶i
t¹o thÕ giíi.
Sù ra ®êi triÕt häc M¸c t¹o nªn sù biÕn ®æi cã ý nghÜa c¸ch
m¹ng trong lÞch sö ph¸t triÓn triÕt häc cña nh©n lo¹i. C.M¸c vµ
Ph.¡ngghen ®· kÕ thõa mét c¸ch cã phª ph¸n nh÷ng thµnh tùu tduy nh©n lo¹i, s¸ng t¹o nªn chñ nghÜa duy vËt triÕt häc triÖt ®Ó,
kh«ng ®iÒu hoµ víi chñ nghÜa duy t©m vµ phÐp siªu h×nh. §Ó x©y
triÕt häc duy vËt biÖn chøng, M¸c ®· ph¶i c¶i c¶ chñ nghÜa duy vËt
cò vµ c¶ phÐp biÖn chøng duy t©m cña Hªghen. §ã lµ mét cuéc
c¸ch m¹ng thËt sù trong häc thuyÕt vÒ x· héi, mét trong nh÷ng yÕu
tè chñ yÕu cña b-íc ngoÆt c¸ch m¹ng mµ M¸c vµ ¡ngghen ®· thùc
hiÖn trong triÕt häc. V× vËy em nghiªn cøu vÊn ®Ò “Ph©n tÝch thùc
chÊt cña cuéc c¸ch m¹ng trªn lÜnh vùc triÕt häc do M¸c ¡ngghen thùc hiÖn “ ý nghÜa cña vÊn ®Ò ®ã“ cho bµi tiÓu luËn
cña m×nh.
Néi dung
1. VÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc
TriÕt häc lµ hÖ thèng nh÷ng quan ®iÓm chung vÒ thÕ giíi, nã
xuÊt hiÖn vµo thêi kú ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña x· héi chiÕm h÷u
n« lÖ ë thêi cæ ®¹i, vµo kho¶ng tõ thÕ kû VIII ®Õn thÕ kû VI tr-íc
c«ng nguyªn víi nh÷ng thµnh tùu rùc rì trong c¸c nÒn triÕt häc cæ
®¹i ë Trung Quèc, Ên §é vµ Hy L¹p.
Trong gÇn 3000 n¨m tån t¹i vµ ph¸t triÓn, triÕt häc cã nhiÒu
tr-êng ph¸i vµ hÖ thèng kh¸c nhau. C¸c hÖ thèng vµ tr-êng ph¸i ®ã
ph¶n ¸nh tr×nh ®é ph¸t triÓn vÒ kinh tÕ – x· héi, chÝnh trÞ vµ tr×nh
®é ph¸t triÓn cña c¸c tri thøc khoa häc tù nhiªn cña c¸c n-íc. LÏ
®-¬ng nhiªn, sù ph¶n ¸nh ®ã tuú thuéc vµo lËp tr-êng cña c¸c giai
cÊp nhÊt ®Þnh.
Khi nghiªn cøu c¸c hÖ thèng, c¸c tr-êng ph¸i triÕt häc, chñ
nghÜa M²c cho r´ng, vÊn ®Õ quan träng h¯ng ®Çu, “vÊn ®Ò c¬ b°n
lín” hay “vÊn ®Ò tèi cao” cña triÕt häc l¯ vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a t
duy vµ tån t¹i, gi÷a tinh thÇn vµ thÕ giíi tù nhiªn. VÊn ®Ò c¬ b¶n
cña triÕt häc cã hai mÆt:
Thø nhÊt, gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc, c¸i nµo cã tr-íc, c¸i nµo cã
sau vµ c¸i nµo quyÕt ®Þnh?
Thø hai, ý thøc cña chóng ta cã thÓ ph¶n ¸nh trung thùc thÕ
giíi kh¸ch quan kh«ng? Hay nãi mét c¸ch kh¸c, con ng-êi cã kh¶
n¨ng nhËn thøc thÕ giíi hay kh«ng?
VÊn ®Ò quan hÖ gi÷a tån t¹i vµ t- duy hay gi÷a vËt chÊt vµ ý
thøc lµ vÊn ®Ò c¬ b¶n trong tÊt c¶ vÊn ®Ò mµ triÕt häc tËp trung gi¶i
quyÕt. Bëi v×, mét lµ, ®ã lµ vÊn ®Ò triÕt häc réng nhÊt, chung nhÊt;
hai lµ, nÕu kh«ng gi¶i quyÕt ®-îc vÊn ®Ò nµy th× kh«ng thÓ tiÕp tôc
gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò kh¸c, nh÷ng vÊn ®Ò Ýt chung h¬n; ba lµ, gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò nµy nh- thÕ nµo sÏ quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt cña thÕ giíi
quan cña c¸c nhµ triÕt häc. Vµ thÕ giíi quan Êy lµ c¬ së t¹o ra
ph-¬ng h-íng ®Ó xem xÐt vµ gi¶i quyÕt tÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò cßn l¹i.
C¸c häc thuyÕt triÕt häc ®-îc chia thµnh hai trµo l-u c¬ b¶n: duy
vËt hay duy t©m, ®iÒu ®ã tuú thuéc vµo viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬
b¶n nµy.
C¸c hÖ thèng triÕt häc thõa nhËn tån t¹i, tù nhiªn, vËt chÊt lµ
c¸i cã tr-íc; ý thøc, tinh thÇn, t- duy lµ c¸i cã sau, ®ã lµ chñ nghÜa
duy vËt. Cßn c¸c hÖ thèng triÕt häc coi ý thøc lµ c¸i cã tr-íc, tån t¹i
lµ c¸i cã sau lµ trµo l-u duy t©m. ViÖc xem xÐt vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
c¬ b¶n cña triÕt häc lµ tiªu chuÈn khoa häc duy nhÊt ®Ó x¸c ®Þnh
c¸c häc thuyÕt triÕt häc ®·, ®ang vµ sÏ tån t¹i lµ thuéc trµo l-u nµo:
duy t©m hay duy vËt.
C¸c trµo l-u c¬ b¶n trong triÕt häc – chñ nghÜa duy vËt vµ
chñ nghÜa duy t©m – lu«n lu«n ®Êu tranh víi nhau. Cuéc ®Êu tranh
gi÷a c¸c trµo l-u triÕt häc lµ biÓu hiÖn vÒ mÆt t- t-ëng cña cuéc ®Êu
tranh giai cÊp vµ ph¶n ¸nh tån t¹i x· héi cña c¸c giai cÊp, c¸c tÇng
líp trong x· héi. Th«ng th-êng, chñ nghÜa duy vËt lµ biÓu hiÖn vÒ
mÆt triÕt häc cña hÖ t- t-ëng c¸c giai c¸p vµ c¸c tÇng líp tiÕn bé,
c¸c lùc l-îng x· héi quan t©m ®Õn sù ph¸t triÓn x· héi. Chñ nghÜa
duy t©m lµ biÓu hiÖn vÒ mÆt triÕt häc cña c¸c giai cÊp, c¸c nhãm x·
héi b¶o thñ, c¸c ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ ph¶n ®éng, kh«ng quan t©m
®Õn sù ph¸t triÓn x· héi. C¸c nhµ duy vËt víi t- c¸ch lµ c¸c nhµ tt-ëng cña c¸c lùc l-îng x· héi tiÕn bé th-êng lÊy nh÷ng thµnh tùu,
kÕt qu¶ cña khoa häc tiÕn tiÕn mµ thùc tiÔn lµm c¬ së cho thÕ giíi
quan cña m×nh. Cßn c¸c nhµ duy t©m lu«n lu«n g¾n víi t«n gi¸o,
cñng cè vÞ trÝ cña t«n gi¸o b»ng nh÷ng luËn cø triÕt häc duy t©m.
Sù xuÊt hiÖn c¸c giai cÊp ®èi kh¸ng vµ chÕ ®é ng-êi bãc lét
ng-êi, viÖc t¸ch lao ®éng trÝ ãc khái lao ®éng ch©n tay lµ nh÷ng
nguyªn nh©n x· héi lµm cho chñ nghÜa duy t©m xuÊt hiÖn. C¸c ®¹i
biÓu cña c¸c giai cÊp bãc lét, thèng trÞ ®éc quyÒn ho¹t ®éng trÝ ãc
lu«n mong muèn t¹o ra Ên t-îng r»ng, d-êng nh- lao ®éng ch©n
tay, ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt cña quÇn chóng lao ®éng lµ c¸i thø
yÕu, c¸i phô thuéc cña lao ®éng trÝ ãc. Hä cho r»ng lao ®éng trÝ ãc
®ãng vai trß chñ yÕu trong ®êi sèng x· héi. Sù kh¼ng ®Þnh nµy cña
c¸c t- t-ëng gia cña giai cÊp ph¶n ®éng kh«ng tr¸nh khái dÉn tíi
chñ nghÜa duy t©m triÕt häc, tíi nh÷ng m-u toan, luËn chøng c¸c
hiÖn t-îng tinh thÇn lµ c¸i cã tr-íc, c¸c hiÖn t-îng vËt chÊt lµ c¸i
cã sau.
2. T- t-ëng triÕt häc cña Hªghen vµ Phoi ¬b¾c vµ nguån
gèc ra ®êi cña TriÕt häc M¸cxÝt
a) T- t-ëng triÕt häc cña Hªghen vµ Phoi ¬b¾c
- Hªghen: TriÕt häc Hªghen lµ biÓu hiÖn cña sù ph¸t triÓn ®Çy
®ñ nhÊt vµ rùc rì nhÊt cña chñ nghÜa duy t©m cæ ®iÓn §øc. Hªghen
lµ nhµ t- t-ëng cña giai cÊp t- s¶n §øc, ng-êi thÓ hiÖn chÝnh s¸ch
tho¶ hiÖp vÒ chÝnh trÞ cña giai cÊp t- s¶n víi giai cÊp phong kiÕn
quý téc Phæ. Quan ®iÓm triÕt häc cña «ng lµ hÖ thèng duy t©m cæ
®iÓn cuèi cïng, lµ tr×nh ®é cao nhÊt cña sù ph¸t triÓn phÐp biÖn
chøng duy t©m.
Hªghen lµ nhµ duy t©m kh¸ch quan. ¤ng coi tinh thÇn thÕ giíi
lµ c¸i cã tr-íc, vËt chÊt víi tÝnh c¸ch d-êng nh- lµ sù thÓ hiÖn, sù
biÓu hiÖn cô thÓ cña tinh thÇn thÕ giíi, lµ c¸i cã sau; tinh thÇn lµ
®Êng s¸ng t¹o ra vËt chÊt.
Tinh thÇn thÕ giíi – ý niÖm tuyÖt ®èi tån t¹i vÜnh viÔn vµ
chøa ®ùng d-íi d¹ng tiÒm n¨ng tÊt c¶ mäi hiÖn t-îng cña tù nhiªn
vµ x· héi. Nã lµ nguån gèc vµ ®éng lùc cña mäi hiÖn t-îng tù nhiªn
vµ x· héi. Tinh thÇn thÕ giíi hay ý niªm tuyÖt ®èi trong qu¸ tr×nh tù
ph¸t triÓn cña nã diÔn ra qua c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau, ngµy cµng
thÓ hiÖn ®Çy ®ñ néi dung bªn trong cña nã. §Çu tiªn nã ph¸t triÓn
trong b¶n th©n nã, sau ®ã nã thÓ hiÖn d-íi h×nh thøc tù nhiªn – thÕ
giíi v« c¬, h-u c¬ vµ con ng-êi, tiÕp n÷a lµ thÓ hiÖn døoi h×nh thøc
nhµ n-íc, nghÖ thuËt, t«n gi¸o vµ triÕt häc. Theo hÖ thèng cña
Hªghen, toµn bé thÕ giíi mu«n mµu, mu«n vÎ lµ s¶n phÈm cña sù
ph¸t triÓn tù nhiªn cña ý niÖm víi tÝnh c¸ch lµ lùc l-îng s¸ng t¹o, lµ
tæng hoµ cña mäi h×nh thøc kh¸c nhau cña sù biÓu hiÖn cña ý niÖm.
Bëi vËy, häc thuyÕt cña Hªghen coi tÝnh thø nhÊt lµ tinh thÇn, tÝnh
thø hai lµ v¹t chÊt. §ã còng chÝnh lµ sù thÓ hiÖn riªng vÒ mÆt triÕt
häc nh÷ng lêi kh-¶ng ®Þnh cña t«n gi¸o r»ng Th-îng ®Õ s¸ng t¹o ra
thÕ giíi.
Cã thÓ nãi, trong viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc,
Hªghen chØ lÆp l¹i nh÷ng ®iÒu mµ c¸c nhµ duy t©m tr-íc ®ã ®· nãi.
Song, c¸i míi trong häc thuyÕt cña «ng, chÝnh lµ chç «ng xem xÐt
tinh thÇn thÕ giíi, ý niÖm tuyÖt ®èi lµ mét qu¸ tr×nh tù ph¸t triÓn
kh«ng ngõng, vµ «ng lµ mét nhµ triÕt häc hoµn chØnh phÐp biÖn
chøng duy t©m, phÐp biÖn chøng cña ý niÖm tuyÖt ®èi, tinh thÇn thÕ
giíi víi tÝnh c¸ch lµ c¬ së ®Çu tiªn vµ nguån gèc cña mäi tån t¹i.
Hªghen ®· phª ph¸n phÐp siªu h×nh thèng trÞ lóc ®ã vµ «ng ®·
lÊy phÐp biÖn chøng ®em ®èi lËp víi nã.
C¸c yÕu tè biÖn chøng duy t©m cã trong c¸c t¸c phÈm triÕt
häc duy t©m tr-íc Hªghen, nh-ng phÐp biÖn chøng duy t©m víi
tÝnh c¸ch lµ ph-¬ng ph¸p Ýt nhiÒu hoµn chØnh th× do Hªghen lËp ra
C«ng lao cña Hªghen so víi nh÷ng ng-êi tiÒn bèi cña «ng lµ
ë chç ®· ph©n tÝch mét c¸ch tæng hîp vµ biÖn chøng tÊt c¶ c¸c
ph¹m trï quan träng nhÊt cña triÕt häc vµ h×nh thµnh trªn c¬ së duy
t©m ba quy luËt c¬ b¶n cña t- duy: quy luËt chuyÓn ho¸ tõ l-îng
thµnh chÊt, quy luËt th©m nhËp lÉn nhau cña c¸c mÆt ®èi lËp vµ quy
luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh.
- Phoi ¬b¾c: lµ nhµ triÐt häc duy vËt, ®¹i biÓu cho t©ng líp d©n
chñ cÊ tiÕn trong giai cÊp t- s¶n §øc. ¤ng ®Êu tranh kiªn quyÕt
chèng chñ nghÜa duy t©m cña Hªghen. ¤ng ®· phª ph¸n ý niÖm
tuyÖt ®èi cña Hªghen còng nh- chñ nghÜa duy t©m vµ t«n gi¸o nãi
chung, kh«i phôc vÞ trÝ xøng ®¸ng cña triÕt häc duy vËt.
Khi chèng l¹i quan ®iÓm duy t©m cña Hªghen coi giíi tù
nhiªn l¯ “tån t³i kh²c” cña tinh thÇn, Phoi ¬b¾c ®± chøng minh thÕ
giíi lµ vËt chÊt, giíi tù nhiªn tån t¹i ngoµi con ng-êi kh«ng phô
thuéc vµo ý thøc con ng-êi, lµ c¬ së sinh sèng cña con ng-êi. Giíi
tù nhiªn kh«ng do ai s¸ng t¹o, nã tån t¹i, vËn ®éng nhê nh÷ng c¬ së
bªn trong nã.
TriÕt häc cña Phoi ¬b¾c mang tÝnh chÊt nh©n b¶n. Nã chèng
l¹i nhÞ nguyªn luËn vÒ sù t¸ch rêi gi÷a tinh thÇn vµ thÓ x¸c, «ng coi
ý thøc tinh thÇn, còng lµ mét thuéc tÝnh ®Æc biÖt cña vËt chÊt cã tæ
chøc cao lµ ãc ng-êi. Tõ ®ã cho phÐp kh¼ng ®Þnh mèi quan hÖ
kh¨ng khÝt gi÷a tån t¹i vµ t- duy.
Phoi ¬b¾c kh«ng chØ chèng l¹i chñ nghÜa duy t©m, mµ víi triÕt
häc nh©n b¶n cña m×nh «ng cßn ®Êu tranh chèng nh÷ng quan ®iÓm
duy vËt tÇm th-êng quy c¸c hiÖn t-îng t©m lý tinh thÇn vÒ c¸c qu¸
tr×nh lý ho¸, kh«ng thÊy sù kh¸c nhau vÒ chÊt gi÷a chóng, ch¼ng
h¹n nh- coi ãc tiÕt ra t- t-ëng còng nh- gan tiÕt ra mËt.
MÆt tÝch cùc trong triÕt häc nh©n b¶n cña Phoi ¬b¾c cßn thÓ
hiÖn ë chç «ng ®Êu tranh chèng c¸c quan niÖm t«n gi¸o chÝnh
thèng cña ®¹o Thiªn chóa, ®Æc biÖt quan niÖm vÒ Th-îng ®Õ. Tr¸i
víi c¸c quan niÖm truyÒn thèng cña t«n gi¸o vµ thÇn häc cho r»ng
Th-îng ®Õ t¹o ra con ng-êi, «ng kh¼ng ®Þnh, chÝnh con ng-êi s¸ng
t¹o ra Th-îng ®Õ. Kh¸c víi Hªghen nãi ®Õn sù tha ho¸ cña ý niÖm
tuyÖt ®èi, Phoi ¬b¾c nãi ®Õn sù tha ho¸ cña b¶n chÊt con ng-êi vµo
Th-îng ®Õ. ¤ng lËp luËn r»ng, b¶n chÊt tù nhiªn cña con ng-êi lµ
muèn h-íng tíi c¸i ch©n, c¸i thiÖn nghÜa lµ h-íng tíi nhøng c¸i g×
®Ñp nhÊt trong mét h×nh t-îng ®Ñp nhÊt vÒ con ng-êi, nh-ng trong
thùc tÕ nh÷ng c¸i ®ã con ng-êi kh«ng ®¹t ®-îc nªn göi g¾m tÊt c¶
-íc muèn cña m×nh vµo h×nh t-îng Th-îng ®Õ. Tõ ®ã Phoi ¬b¾c ®·
®i ®Õn phñ nhËn mäi thø t«n gi¸o vµ thÇn häc vÒ mét vÞ Th-îng ®Õ
siªu nhiªn, ®øng ngoµi, s¸ng t¹o ra con ng-êi, chi phèi cuéc sèng
con ng-êi.
TriÕt häc cña Phoi ¬b¾c còng béc lé nh÷ng h¹n chÕ. Ch¼ng
h¹n, kho «ng ®ßi hái triÕt häc míi – triÕt häc nh©n b¶n, ph¶i g¾n
liÒn víi tù nhiªn ®ång thêi ®· ®øng trªn lËp tr-êng cña chñ nghÜa tù
nhiªn ®Ó xem xÐt mäi hiÖn t-îng thuéc vÒ con ng-êi vµ x· héi. Con
ng-êi, theo quan niÖm cña Phoi ¬b¾c lµ con ng-êi trõu t-îng, phi
x· héi mang nh÷ng thuéc tÝnh sinh häc bÈm sinh. TriÕt häc nh©n
b¶n cña Phoi ¬b¾c chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè cña chñ nghÜa duy t©m.
¤ng nãi r»ng, b¶n tÝnh con ng-êi lµ t×nh yªu, t«n gi¸o còng lµ mét
t×nh yªu. Do vËy, khi thay thÕ cho thø t«n gi¸o t«n sïng mét vÞ
th-îng ®Õ siªu nhiªn cÇn x©y dùng mét thø t«n gi¸o míi phï hîp
víi t×nh yªu cña con ng-êi. ¤ng cho r»ng cÇn ph¶i biÕn t×nh yªu
th-¬ng gi÷a con ng-êi thµnh mèi quan hÖ x· héi kh¸c, thµnh lý
t-ëng x· héi. Trong ®iÒu kiÖn cña x· héi t- s¶n §øc bÊy giê, víi sù
ph©n chia vµ ®èi lËp giai cÊp th× chñ nghÜa nh©n ®¹o cña Phoi ¬b¾c
vÒ t×nh yªu th-¬ng gi÷a con ng-êi trë thµnh chñ nghÜa nh©n ®¹o
trõu t-îng, duy t©m.
Trong cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa duy t©m cña Hªghen,
Phoi ¬b¾c ®± kh«ng biÕt rót ra tõ ®ã c²i “h³t nh©n hîp lý” m¯ ®±
vøt bá lu«n c¶ phÐp biÖn chøng cña Hªghen.
MÆc dï cã nh-ng h¹n chÕ, triÕt häc cña Hªghen vµ Phoi ¬b¾c
cã ý nghÜa to tín trong lÞch sö triÕt häc vµ trë thµnh mét trong
nh÷ng nguån gèc lý luËn quan träng cña triÕt häc M¸c
b) Nguån gèc ra ®êi cña triÕt häc M¸c xÝt
TriÕt häc M¸c (chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa
duy vËt lÞch sö) lµ bé phËn cÊu thµnh vµ lµ c¬ së triÕt häc cña chñ
nghÜa M¸c, ®ång thêi lµ ch×a kho¸ ®Ó gi¶i thÝch trªn c¬ së khoa häc
qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña t- t-ëng nh©n lo¹i.
Quª h-¬ng cña chñ nghÜa M¸c lµ n-íc §øc. Sù ph¸t triÓn
m¹nh mÏ cña lùc l-îng s¶n xuÊt ë Anh, Ph¸p, §øc vµ c¸c n-íc tb¶n chñ nghÜa kh¸c ®· chøng tá ph-¬ng thøc s¶n xuÊt t- b¶n chñ
nghÜa -u viÖt hín h¼n ph-¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn. Song, cïng
víi sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t- b¶n, nh÷ng m©u thuÉn giai cÊp –
x· héi vèn cã cña b¶n th©n nã còng n¶y sinh vµ ngµy cµng béc lé
gay g¾t, tr-íc hÕt lµ m©u thuÉn gi÷a hai giai cÊp v« s¶n vµ t- s¶n.
M©u thuÉn nµy lµ biÓu hiÖn vÒ mÆt x· héi cña m©u thuÉn c¬ b¶n
cña ph-¬ng thøc s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa, mÉu thuÉn gi÷a tÝnh
chÊt x· héi ho¸ vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn ngµy cµng cao cña lùc l-îng
s¶n xuÊt víi quan hÖ s¶n xuÊt t- nh©n t- b¶n chñ nghÜa.
Trong thêi kú nµy, phong trµo ®Êu tranh cña giai cÊp v« s¶n
ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Cuéc ®Êu tranh cña giai cÊp v« s¶n ë nhiÒu n¬i
®· trë thµnh cuéc khëi nghÜa víi nh÷ng yªu s¸ch giai cÊp râ rµng.
Khëi nghÜa cña c«ng nh©n Li«ng (Ph¸p) n¨m 1831 vµ n¨m 1834,
cuéc khëi nghÜa cña thî dÖt ë Xilªdi (§øc) n¨m 1844, phong trµo
HiÕn ch-¬ng ë Anh vµo cuèi nh÷ng n¨m 30 ®Çu nh÷ng n¨m 40 cña
thÕ kû XIX ®· thu hót sù chó ý cña c¸c ®¹i biÓu tiªn tiÕn cña c¸c
tÇng líp tri thøc t- s¶n tiÕn bé, tr-íc hÕt lµ C.M¸c vµ Ph.¡nghen tíi
vÊn ®Ò nguyªn nh©n, b¶n chÊt cña c¸c cuéc ®Êu tranh giai cÊp – x·
héi vµ nh÷ng triÓn väng cña c¸c cuéc ®Êu tranh giai cÊp Êy. Râ
rµng nh÷ng cuéc ®Êu tranh giai cÊp ë c¸c n-íc t- b¶n chñ nghÜa
tiªn tiÕn ë ch©u ¢u nh÷ng n¨m 30-40 cña thÕ kû XIX lµ nh©n tè
kh¸ch quan chøng tá r»ng ®· cã nh÷ng tiÒn ®Ò x· héi- giai cÊp vµ
nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó xuÊt hiÖn chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ
nghÜa duy vËt lÞch sö; lµ chøng cø ®Ó nãi r»ng nhu cÇu x· héi ®·
chÝn muåi ®Ò xuÊt hiÖn mét thÕ giíi quan triÕt häc míi – triÕt häc
m¸cxÝt.
Nh÷ng t- t-ëng x· héi trùc tiÕp xuÊt hiÖn tr-íc chñ nghÜa
M¸c vµ biÓu hiÖn râ rµng nhÊt vµ kinh tÕ chÝnh trÞ cæ ®iÓn Anh, chñ
nghÜa x· héi kh«ng t-ëng ph¸p, triÕt häc cæ ®iÓn §øc. Trong nh÷ng
häc thuyÕt Êy chøa ®ùng nh÷ng gi¸ trÞ vÒ mÆt lÞch sö. §ã lµ, lý luËn
gi¸ trÞ lao ®éng cña Smith vµ Ricardo, lµ nh÷ng dù ®o¸n thiªn tµi
cña Xanh xim«ng vµ Phuriee vÒ mét sè ®Æc ®iÓm cña x· héi x· héi
chñ nghÜa t-¬ng lai vµ sù phª ph¸n cña c¸c «ng ®èi víi x· héi tb¶n. §ã lµ phÐp biÖn chøng duy t©m cña Hªghen vµ kiÕn gi¶i duy
vËt vÒ vÊn ®Ò c¬ b¶n cña TriÕt häc trong c¸c t¸c phÈm cña
Phoi¬b¾c. Nh÷ng häc thuyÕt ®ã lµ nh÷ng ®Ønh cao cña sù ph¸t triÓn
t- t-ëng lý luËn x· héi loµi ng-êi trong thêi kú tr-íc M¸c. Sù ph¸t
triÓn h¬n n÷a vÒ kinh tÕ chÝnh trÞ häc, lý luËn vÒ chñ nghÜa x· héi
khoa häc vµ triÕt häc chØ cã thÓ cã ®-îc víi sù ra ®êi cña phÐp biÖn
chøng duy vËt. Song, râ rµng nh÷ng thµnh tùu ®· ®¹t tíi cña nh©n
lo¹i l¹i lµ nh÷ng tiÒn ®Ò lý luËn tÊt yÕu vÒ mÆt lÞch sö vµ lµ nguån
gèc cña chñ nghÜa M¸c nãi chung, cña triÕt häc m¸cxÝt nãi riªng.
Vµo gi÷a thÕ kû XIX, nh©n lo¹i ®· ®¹t têi nh÷ng ®Ønh cao
trong khoa häc tù nhiªn. C¸c nhµ khoa häc tù nhiªn nh- R.Maye
(§øc), P.P Giul¬ (Anh), E.Kh. Lenx¬ (Nga), L.A.C«n®inh (§an
M¹ch) ®· x¸c ®Þnh sù thËt vÒ chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng. R.Maye vµ
P.P Giul¬ ®· nªn lªn thµnh ®Þnh luËt b¶o toµn vµ chuyÓn ho¸ n¨ng
l-îng, ®· chøng minh sù ph¸t triÓn cña vËt chÊt lµ mét qu¸ tr×nh v«
tËn cña sù chuyÓn biÕn nh÷ng h×nh thøc vËn ®éng cña chóng. C¸c
nhµ sinh vËt häc ng-êi §øc nh- Svan vµ Sl©y®en ®· ®-a ra lý luËn
tÕ bµo, chøng minh r»ng c¸c tÕ bµo lµ c¬ së cña kÕt cÊu vµ sù ph¸t
triÓn cña tÊt c¶ c¸c c¬ thÓ ®éng vËt vµ thùc vËt, vµ do vËy t×m ra b¶n
chÊt sù ph¸t triÓn cña c¬ thÓ ®éng vËt, thùc vËt ®Òu lµ sù ph¸t triÓn
b»ng sù h×nh thµnh tÕ bµo.
Nhµ khoa häc ng-êi Anh lµ §¸cuyn còng ®· ph¸t hiÖn lµ lý
luËn duy vËt vÒ nguån gèc vµ sù ph¸t triÓn cña c¸c loµi thùc vËt vµ
®éng vËt. ChÝnh ®Þnh luËt b¶o toµn vµ chuyÓn ho¸ n¨ng l-îng, lý
luËn tÕ bµo, häc thuyÕt vÒ sù xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn c¸c loµi lµ tiÒn
®Ò vÒ mÆt khoa häc tù nhiªn cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng.
Chñ nghÜa M¸c ra ®êi trong bèi c¶nh Êy vµ nã lµ s¶n phÈm
mang tÝnh quy luËt cña khoa häc vµ triÕt häc mµ nh©n lo¹i ®· ®¹t
tíi, nã ®-îc h×nh thµnh nh- lµ kÕt qu¶ cña c¸c ph¸t hiÖn cña M¸c
vµ ¡ngghen vÒ nh÷ng quy luËt chung nhÊt cña sù ph¸t triÓn thÕ
giíi. Chñ nghÜa M¸c do C.M¸c vµ Ph.¡ngghen s¸ng lËp lµ mét häc
thuyÕt thèng nhÊt, hoµn chØnh, gåm ba bé phËn cÊu thµnh: triÕt häc
m¸cxÝt, kinh tÕ chÝnh trÞ häc m¸cxÝt vµ chñ nghÜa x· héi khoa häc.
3. Thùc chÊt cuéc c¸ch m¹ng trªn lÜnh vùc triÕt häc do
M¸c - ¡ngghen thùc hiÖn
Sù h×nh thµnh thÕ giíi quan duy vËt cña M¸c vµ ¡ngghen
còng ®ång thêi lµ qóa tr×nh nghiªn cøu nh÷ng c¬ së cña chñ nghÜa
duy vËt biÖn chøng cña c¸c «ng diÔn ra trong nöa ®Çu cña nh÷ng
n¨m 40 thÕ kû XIX d-íi ¶nh h-ëng trùc tiÕp cña phong trµo c«ng
nh©n vµ nh÷ng ph¸t minh vÒ khoa häc tù nhiªn vµ khoa häc x· héi,
trong qu¸ tr×nh ®Êu tranh chèng phÐp biÖn chøng duy t©m cña
Hªghen vµ phª ph¸n chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh cña Phoi¬b¾c.
Trong giai ®o¹n ®Çu, tr-íc nöa n¨m sau cña n¨m 1843, M¸c
vµ ¡ngghen lµ nh÷ng nhµ biÖn chøng duy t©m. Hai «ng tiÕp nhËn
phÐp biÖn chøng cña Hªghen, song cã th¸i ®é ®èi lËp víi hÖ thèng
siªu h×nh cña triÕt häc Hªghen vµ c¸c kÕt luËn chÝnh trÞ ph¶n ®éng
xuÊt ph¸t tõ hÖ thèng triÕt häc Êy. Quan ®iÓm chÝnh trÞ vµ x· héi
cña M¸c vµ ¡ngghen thêi kú nµy lµ quan ®iÓm d©n chñ c¸ch m¹ng.
Song, ngay tõ n¨m 1842, khi M¸c cßn lµm biªn tËp viªn B¸o Rain¬
t¹i C«l«nh¬ vµ khi ¡ngghen ®ang nghiªn cøu t×nh c¶nh giai cÊp
c«ng nh©n Anh, c¸c «ng ®· cã nh÷ng biÓu hiÖn chuyÓn tõ chñ
nghÜa duy t©m sang chñ nghÜa duy vËt, tõ chñ nghÜa d©n chñ c¸ch
m¹ng sang chñ nghÜa céng s¶n.
§Æc ®iÓm næi bËt trong ho¹t ®éng cña hai «ng khi nghiªn cøu
c¸c thµnh tùu cña khoa häc vµ triÕt häc lµ nghiªn cøu mét c¸ch cã
phª ph¸n vµ sù s¸ng t¹o cña c¸c «ng lµ nh»m gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn
®Ò thùc tiÔn chÝnh trÞ – x· héi. Khi M¸c lµm biªn tËp viªn B¸o
Rain¬, «ng ®· bµy tá ý kiÕn cña m×nh trªn b¸o trÝ vÒ vai trß vµ ý
nghÜa cña c¸c lîi Ých vËt chÊt trong ®êi sèng x· héi, nh÷ng vÊn ®Ò
kinh tÕ x· héi ®Æt ra ë tØnh Rain¬, vÒ vÊn ®Ò së h÷u ®Êt, vÊn ®Ò ®èn
rõng, vÒ th-¬ng nghiÖp vµ vÒ thuÕ quan b¶o hé... Nh-ng khi sö
dông phÐp biÖn chøng duy t©m vµ häc thuyÕt vÒ nhµ n-íc vµ ph¸p
quyÒn cña Hªghen, M¸c ®· r¬i vµo t×nh tr¹ng khã xö, kh«ng gi¶i
®¸p ®-îc c¸c vÊn ®Ò cña thùc tiÔn chÝnh trÞ x· héi ®Æt ra. Lóc nµy,
chÝnh M¸c ®· c¶m thÊy r»ng nh÷ng lîi Ých vËt chÊt cña con ng-êi
trong ®êi sèng x· héi d· ®ãng mét vai trß quan träng ®Æc biÖt. M¸c
®· ®i tíi kÕt luËn r»ng, ph¶i nghiªn cøu s©u s¾c h¬n n÷a nh÷ng vÊn
®Ò kinh tÕ chÝnh trÞ vµ ph¶i xem xÐt l¹i mét c¸ch cã phª ph¸n nh÷ng
quan ®iÓm triÕt häc vµ ph¸p quyÒn cña Hªghen.
Trong thêi kú c«ng t¸c t¹i B¸o Rain¬, trong quan ®iÓm cña
M¸c cã c¶ quan ®iÓm cña chñ nghÜa x· héi kh«ng t-ëng, song, v×
ch-a ®ñ nh÷ng tri thøc s©u s¾c vÒ nh÷ng vÊn ®Ò ®ã, nªn «ng ®·
kh«ng thÓ bµy tá quan ®iÓm cña m×nh vÒ c¸c häc thuyÕt x· héi chñ
nghÜa cña nh÷ng ng-êi tiÒn bèi.
Sau khi rêi ban biªn tËp B¸o Rain¬, M¸c hoµn toµn dµnh thêi
gian ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®· ®Æt ra cho «ng trong thêi kú
c«ng t¸c t¹i tê b¸o. ¤ng ®· biÕt mét bµi luËn v¨n lín dµnh cho viÖc
phª ph¸n triÕt häc ph¸p quyÒn cña Hªghen. Th¸ng 10-1843, «ng
sang Pari, cè g¾ng nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ – chÝnh trÞ häc
vµ lÞch sö c¸c phong trµo c¸ch m¹ng. T¹i ®©y, «ng ®· tham gia c¸c
cuéc héi häp cña c«ng nh©n, ®Æt mèi quan hÖ víi c¸c nhµ l·nh ®¹o
cña c¸c tæ chøc c«ng nh©n bÝ mËt Ph¸p vµ §øc. Nh÷ng n¨m 18431844 lµ thêi kú «ng chuyÓn hoµn toµn sang lËp tr-êng cña chñ
nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa céng s¶n. C¸c bµi cña M¸c
®¨ng trªn Niªn gi¸m Ph¸p – §øc mµ sè ®Çu xuÊt b¶n t¹i Pari vµo
th¸ng 2 –1844 ®· thÓ hiÖn râ sù chuyÓn biÕn ®ã. Trong thêi kú nµy
M¸c ë Pari, ¡ngghen ë Anh, hai «ng ®éc lËp trong viÖc nghiªn cøu
t×nh c¶nh giai cÊp c«ng nh©n, sèng gÇn gòi víi hä, gi¶i thÝch vai trß
lÞch sö thÕ giíi cña giai cÊp c«ng nh©n víi tÝnh c¸ch lµ giai cÊp
c¸ch m¹ng triÖt ®Ó, tiªu biÓu cho lùc l-îng s¶n xuÊt míi vµ ph-¬ng
thøc s¶n xuÊt míi trong t-¬ng lai, v-ît chñ nghÜa t- b¶n. Trong thêi
kú nµy, qua nghiªn cøu vµ thùc tiÔn, c¸c «ng ®· kh¾c phôc ®-îc
phÐp biÖn chøng duy t©m, vµ sù h¹n chÕ cña chñ nghÜa duy vËt siªu
h×nh, h×nh thµnh nh÷ng c¬ së cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng.
Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn thÕ giíi quan cña M¸c lµ mét qu¸ tr×nh
kh«ng ®¬n gi¶n, mµ nã ®-îc g¾n víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc vµ
thùc tiÔn chÝnh trÞ – x· héi. §ã lµ mét qóa tr×nh thèng nhÊt hai
mÆt, c¶i biÕn theo chñ nghÜa duy vËt c¸i néi dung hîp lý cña phÐp
biÖn chøng duy t©m cña Hªghen vµ gi¶i thÝch theo phÐp biÖn chøng
c¸ch gi¶i quyÕt duy vËt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc, kh¾c phôc phÐp
siªu h×nh. §ã lµ mét qu¸ tr×nh ®ång thêi kh¾c phôc phÐp biÖn
chøng duy t©m vµ chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh, ®Æt nÒn mãng cho
chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng.
TriÕt häc cña M¸c kh¸c vÒ chÊt víi triÕt häc cña Phoi ¬b¾c vµ
Hªghen. PhÐp biÖn chøng cña Hªghen lµ phÐp biÖn chøng ý niÖm.
Hªghen chØ míi pháng ®o¸n phÐp biÖn chøng cña sù vËt trong phÐp
biÖn chøng cña ý niÖm. §èi lËp víi Hªghen, M¸c vµ ¡nghen cho
r»ng phÐp biÖn chøng cña kh¸i niÖm chØ lµ sù ph¶n ¸nh phÐp biÖn
chøng cña thÕ giíi kh¸ch quan trong ý thøc cña con ng-êi. Lêi më
®Çu t¸c phÈm Phª ph¸n triÕt häc ph¸p quyÒn cña Hªghen ®¨ng
trong Niªn gi¸m Ph¸p - §øc th¸ng 2 –1844, ®· thÓ hiÖn râ sù
chuyÓn biÕn cña M¸c tõ chñ nghÜa duy t©m sang chñ nghÜa duy vËt
biÖn chøng. M¸c tõng viÕt: t¸c phÈm ®Çu tiªn mµ «ng dµnh ®Ó gi¶i
quyÕt nh÷ng nghi ngê ®· cã trong «ng lµ sù ph©n tÝch cã phª ph¸n
triÕt häc ph¸p quyÒn cña Hªghen. M¸c cßn viÕt: nghiªn cøu cña
«ng ®· dÉn «ng ®Õn kÕt luËn r»ng, nh÷ng quan hÖ ph¸p quyÒn, còng
nh- c¸c h×nh thøc nhµ n-íc, kh«ng thÓ hiÓu tõ b¶n th©n chóng, tõ
c¸i gäi lµ sù ph¸t triÓn chung cña t×nh thÇn con ng-êi, mµ ng-îc l¹i,
chóng ta cã nguån gèc tõ nh÷ng quan hÖ vËt chÊt cña ®êi sèng.
Còng trong Lêi më ®Çu nµy, M¸c ®· gi¶i thÝch trªn c¬ së chñ
nghÜa duy vËt vÊn ®Ò nhµ n-íc, ph¸p quyÒn, triÕt häc, t«n gi¸o.
Kh¸c víi nh÷ng nhµ triÕt häc tr-íc M¸c, «ng ®· hiÓu mét c¸ch
hoµn toµn míi nh÷ng nhiÖm vô cña triÕt häc do «ng ®Ò ra, «ng ®·
coi triÕt häc lµ thø vò khÝ ®Ó c¶i t¹o thÕ giíi, nã cã nhiÖm vô phôc
vô cho thùc tiÔn ®Êu tranh chÝnh trÞ – x· héi. Cung víi viÖc phª
ph¸n triÕt häc ph¸p quyÒn cña Hªghen, M¸c ®· phª ph¸n trªn quan
®iÓm chÝnh trÞt thùc tiÔn c¸i mµ nhµ n-íc ®-¬ng thêi, c¸i hiÖn thùc
“tån t³i l¯ hîp lý” cña Hªghen, M²c ®± kiªn quyÕt phñ ®Þnh c° c²i
h×nh thøc ®ang tån t¹i cña ý thøc ph¸p quyÒn vµ nÒn chÝnh trÞ §øc
®ang tån t¹i lóc ®ã. §ång thêi, M¸c nhÊn m¹nh ®Õn ý nghÜa to lín
cña t- t-ëng tiªn tiÕn trong c¶i t¹o x· héi vµ nhµ n-íc. ¤ng chØ ra
sù tÊt yÕu ph¶i ph¸t triÓn nh÷ng t- t-ëng tiªn tiÕn trong quÇn chóng
nh©n d©n, ®Ó nã trë thµnh mét ®éng lùc thóc ®Èy sù tiÕn bé x· héi.
LuËn chøng mét c¸ch duy vËt vai trß cña lý luËn tiªn tiÕn trong mèi
quan hÖ cña nã víi thùc tiÔn c²ch m³ng, M²c viÕt “ Vò khÝ cña sù
phª ph¸n cè nhiªn kh«ng thÓ thay thÕ ®-îc sù phªn ph¸n cña vò
khÝ, lùc l-îng vËt chÊt chØ cã thÓ bÞ ®¸nh ®æ b»ng lùc l-îng vËt
chÊt; nh-ng lý luËn còng sÏ trë thµnh lùc l-îng vËt chÊt, mét khi nã
th©m nhËp v¯o quÇn chóng”
ý nghÜa lín lao cña Lêi më ®Çu trong t¸c phÈm Phª ph¸n triÕt
häc ph¸p quyÒn cña Hªghen lµ ë chç, lÇn ®Çu tiªn, M¸c ®· ph¸t
biÓu víi t- c¸ch lµ nhµ c¸c m¹ng, trùc tiÕp h-íng tíi giai cÊp v«
s¶n, víi tÝnh c¸ch lµ l·nh tô cña quÇn chóng nh©n d©n, vµ coi triÕt
häc cña «ng lµ triÕt häc cña giai cÊp v« s¶n, lµ vò khÝ t- t-ëng cña
cuéc ®Êu tranh giai cÊp v« s¶n ®Ó c¶i biÕn c¸ch m¹ng ®èi víi x·
héi. M²c viÕt: “Gièng nh triÕt häc thÊy giai cÊp v« s°n l¯ vò khi
vËt chÊt cña m×nh, giai cÊp v« s¶n còng thÊy triÕt häc lµ vò khÝ tinh
thÇn cña m×nh”
Khi phª ph¸n triÕt häc cña Hªghen vÒ mÆt nhµ n-íc vµ ph¸p
quyÒn, M¸c thùc hiÖn mét thÓ nghiÖm ®Çu tiªn ®Æc biÖt cã kÕt qu¶
lµ më réng chñ nghÜa duy vËt sang lÜnh vùc c¸c hiÖn t-îng x· héi.
- Xem thêm -