Tài liệu Quản lý xây dựng và đánh giá chương trình môn học trình độ đại học trong học chế tín chỉ

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC ---------------------- TRẦN HỮU HOAN QUẢN LÝ XÂY DỰNG VÀ ĐÁNH GIÁ CHƢƠNG TRÌNH MÔN HỌC TRÌNH ĐỘ ĐẠI HỌC TRONG HỌC CHẾ TÍN CHỈ LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ GIÁO DỤC Hà Nội - 2011 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC ---------------------- TRẦN HỮU HOAN QUẢN LÝ XÂY DỰNG VÀ ĐÁNH GIÁ CHƢƠNG TRÌNH MÔN HỌC TRÌNH ĐỘ ĐẠI HỌC TRONG HỌC CHẾ TÍN CHỈ LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ GIÁO DỤC Chuyên ngành: Quản lý giáo dục Mã số: 62 14 05 01 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS.TS. Nguyễn Đức Chính GS.TS. Nguyễn Thị Mỹ Lộc Hà Nội - 2011 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa được ai công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. Tác giả luận án Trần Hữu Hoan i LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin bày tỏ sự kính trọng và lời biết ơn sâu sắc tới GS.NGƯT Nguyễn Thị Mỹ Lộc và GS.NGND Nguyễn Đức Chính, người Thầy, người hướng dẫn khoa học đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo tôi trong suốt quá trình công tác, học tập và thực hiện luận án. Tôi chân thành cám ơn Ban Giám hiệu cùng toàn thể cán bộ, giảng viên, viên chức Trường Đại học Giáo dục đã luôn động viên, giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi nhất để tôi hoàn thành chương trình đào tạo tiến sĩ và hoàn thành luận án. Tôi xin gửi lời cám ơn tới các Thầy, Cô, đồng nghiệp, các bạn bè đã giúp đỡ tôi trong quá trình triển khai khảo sát số liệu cho nghiên cứu luận án. Tôi xin tri ân sự khích lệ và giúp đỡ của gia đình, người thân đã dành cho tôi trong suốt quá trình công tác, học tập và nghiên cứu khoa học. Hà Nội, ngày 20 tháng 11 năm 2010 Tác giả luận án Trần Hữu Hoan ii MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ XÂY DỰNG, ĐÁNH GIÁ CHƢƠNG TRÌNH MÔN HỌC TRONG HỌC CHẾ TÍN CHỈ ............. 8 1.1. Tổng quan lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................... 8 1.2. Chƣơng trình giáo dục đại học ....................................................................... 12 1.2.1. Chƣơng trình ...................................................................................................12 1.2.2. Chƣơng trình giáo dục đại học ........................................................................15 1.2.2.1. Yêu cầu của Luật giáo dục ...........................................................................16 1.2.2.2. Yêu cầu của thực tiễn ...................................................................................17 1.2.2.3. Công tác quản lý chƣơng trình giáo dục đại học .........................................19 1.2.3. Chƣơng trình môn học ....................................................................................20 1.2.3.1. Khái niệm môn học ......................................................................................20 1.2.3.2. Môn học và chƣơng trình đào tạo ................................................................23 1.2.3.3. Quản lý chƣơng trình môn học ....................................................................25 1.3. Yêu cầu của học chế tín chỉ đối với việc quản lý xây dựng và đánh giá chƣơng trình môn học ............................................................................................. 27 1.3.1. Đặc trƣng của học chế tín chỉ ..........................................................................27 1.3.1.1. Khái niệm về tín chỉ .....................................................................................27 1.3.1.2. Đặc trƣng của đào tạo theo học chế tín chỉ ..................................................31 1.3.2. Quản lý đào tạo trong học chế tín chỉ .............................................................34 1.3.2.1. Điều kiện triển khai đào tạo theo học chế TC ở các trƣờng đại học VN .....34 1.3.2.2. Quản lý đào tạo trong học chế tín chỉ ..........................................................36 1.3.3. Yêu cầu của học chế tín chỉ đối với việc quản lý xây dựng và đánh giá chƣơng trình môn học ...............................................................................................40 1.3.3.1. Chƣơng trình môn học trong đào tạo theo học chế tín chỉ ...........................40 1.3.3.2. Yêu cầu của học chế tín chỉ về cấu trúc nội dung CTMH ...........................43 1.3.3.3. Yêu cầu về quản lý chƣơng trình môn học ..................................................47 1.4. Xây dựng và đánh giá chƣơng trình môn học ............................................... 48 1.4.1. Cách tiếp cận xây dựng chƣơng trình .............................................................48 1.4.1.1. Cách tiếp cận nội dung .................................................................................48 1.4.1.2. Cách tiếp cận theo mục tiêu .........................................................................49 1.4.1.3. Cách tiếp cận phát triển ................................................................................50 1.4.2. Mô hình phát triển chƣơng trình .....................................................................51 1.4.2.1. Mô hình phát triển chƣơng trình của Raph Tyler ........................................52 1.4.2.2. Mô hình phát triển chƣơng trình của Taba ..................................................53 1.4.2.3. Mô hình phát triển chƣơng trình của Hunkins ............................................54 1.4.2.4. Mô hình phát triển chƣơng trình của Peter F. Oliva ....................................55 1.4.2.5. Phát triển chƣơng trình theo mô hình CDIO ................................................58 1.4.3. Đánh giá chƣơng trình.....................................................................................62 iii 1.4.3.1. Khái niệm đánh giá trong giáo dục ..............................................................62 1.4.3.2. Khái niệm đánh giá chƣơng trình .................................................................63 1.4.3.3. Các loại đánh giá chƣơng trình ....................................................................64 1.4.3.4. Các mô hình đánh giá chƣơng trình .............................................................65 1.5. Quản lý xây dựng và đánh giá CTMH trong học chế tín chỉ ....................... 70 1.5.1. Quản lý xây dựng chƣơng trình môn học .......................................................70 1.5.2. Quản lý đánh giá chƣơng trình môn học .........................................................72 1.6. Thực tiễn về quản lý xây dựng và đánh giá CTMH trong học chế tín chỉ . 72 1.6.1. Kinh nghiệm thực tiễn về quản lý xây dựng và đánh giá CTMH ở một số trƣờng đại học nƣớc ngoài ........................................................................................73 1.6.2. Thực tiễn về quản lý xây dựng và đánh giá CTMH trong các trƣờng đại học ở Việt Nam hiện nay ....................................................................................................76 1.6.2.1. Nhận thức về chƣơng trình môn học trong học chế tín chỉ ..........................76 1.6.2.2. Thực trạng về quản lý xây dựng và đánh giá CTMH trong các trƣờng đại học hiện nay ..............................................................................................................78 1.6.2.3. Đánh giá về thực trạng quản lý xây dựng và đánh giá CTMH trong các trƣờng đại học hiện nay .............................................................................................81 1.7. Tiểu kết chƣơng 1 ............................................................................................. 84 Chƣơng 2: QUẢN LÝ XÂY DỰNG CHƢƠNG TRÌNH MÔN HỌC TRONG HỌC CHẾ TÍN CHỈ................................................................ 86 2.1. Nguyên tắc quản lý xây dựng chƣơng trình môn học trong học chế tín chỉ86 2.1.1. Cơ sở đề xuất nguyên tắc quản lý xây dựng CTMH .......................................86 2.1.1.1. Nguyên tắc xây dựng chƣơng trình đào tạo .................................................86 2.1.1.2. Hệ mục tiêu trong giáo dục đại học .............................................................88 2.1.1.3. Hệ mục tiêu của môn học .............................................................................90 2.1.1.4. Chuẩn đầu ra của ngành đào tạo đại học ......................................................91 2.1.1.5. Quản lý chuẩn đầu ra trong việc tổ chức xây dựng CTMH .......................103 2.1.2. Nguyên tắc xây dựng chƣơng trình môn học ................................................105 2.2. Định hƣớng quản lý xây dựng CTMH trong học chế tín chỉ ..................... 108 2.2.1. Bàn luận về thực trạng tổ chức xây dựng và quản lý CTMH .......................108 2.2.2. Định hƣớng quản lý xây dựng CTMH trong học chế tín chỉ ........................110 2.3. Quản lý qui trình tổ chức xây dựng CTMH trong học chế tín chỉ ............ 113 2.3.1. Đề xuất cấu trúc chƣơng trình môn học ........................................................113 2.3.1.1. Cấu trúc nội dung chƣơng trình môn học ..................................................113 2.3.1.2. Hƣớng dẫn trình bày nội dung chƣơng trình môn học ...............................114 2.3.1.3. Tổ chức khảo sát về cấu trúc nội dung chƣơng trình môn học ..................124 2.3.2. Quản lý qui trình tổ chức xây dựng chƣơng trình môn học ..........................129 2.3.2.1. Đề xuất mô hình quản lý xây dựng chƣơng trình môn học .......................129 2.3.2.2. Quản lý qui trình tổ chức xây dựng chƣơng trình môn học .......................131 2.3.2.3. Phân cấp quản lý qui trình tổ chức xây dựng CTMH ................................134 2.3.2.4. Tổ chức khảo sát về nội dung qui trình quản lý xây dựng CTMH ............137 2.4. Tiểu kết chƣơng 2 ........................................................................................... 140 iv Chƣơng 3: QUẢN LÝ ĐÁNH GIÁ CHƢƠNG TRÌNH MÔN HỌC TRONG HỌC CHẾ TÍN CHỈ.............................................................. 142 3.1. Nguyên tắc và định hƣớng quản lý đánh giá chƣơng trình môn học ........ 142 3.1.1. Bản chất của qui trình đánh giá chƣơng trình ...............................................142 3.1.2. Nguyên tắc đánh giá chƣơng trình môn học .................................................143 3.1.3. Định hƣớng quản lý đánh giá chƣơng trình môn học ...................................144 3.2. Đề xuất bộ tiêu chí đánh giá chƣơng trình môn học ................................... 145 3.2.1. Nguyên tắc xây dựng tiêu chí đánh giá .........................................................145 3.2.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính khoa học ............................................................146 3.2.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính toàn diện ............................................................146 3.2.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính chính xác ...........................................................146 3.2.1.4. Nguyên tắc đảm bảo tính khả thi ...............................................................147 3.2.2. Bộ tiêu chí đánh giá chƣơng trình môn học ..................................................147 3.2.3. Hƣớng dẫn sử dụng tiêu chí đánh giá chƣơng trình môn học .......................154 3.3. Tổ chức khảo nghiệm bộ tiêu chí đánh giá chƣơng trình môn học ........... 155 3.3.1. Tổ chức khảo nghiệm ....................................................................................155 3.3.2. Kết quả xử lý số liệu khảo nghiệm................................................................156 3.2.2.1. Phân tích kết quả xử lý số liệu ...................................................................156 3.2.2.2. Bàn luận về kết quả khảo nghiệm ..............................................................161 3.4. Quản lý qui trình tổ chức đánh giá chƣơng trình môn học ....................... 165 3.4.1. Đề xuất qui trình tổ chức đánh giá chƣơng trình môn học ...........................165 3.4.2. Quản lý qui trình đánh giá chƣơng trình môn học ........................................170 3.4.2.1. Phân cấp quản lý qui trình đánh giá CTMH ..............................................170 3.4.2.2. Quản lý nguồn thông tin đánh giá chƣơng trình môn học .........................173 3.5. Thử nghiệm đánh giá chƣơng trình môn học .............................................. 174 3.5.1. Chuẩn bị tổ chức thử nghiệm ........................................................................174 3.5.1.1. Mục đích thử nghiệm đánh giá...................................................................174 3.5.1.2. Chƣơng trình môn học đƣợc thử nghiệm đánh giá ....................................174 3.5.1.3. Đối tƣợng và phạm vi thử nghiệm .............................................................175 3.5.2. Triển khai thử nghiệm đánh giá chƣơng trình môn học ................................175 3.5.2.1. Tổ chức thực hiện thử nghiệm ...................................................................175 3.5.2.2. Kết quả xử lý số liệu thử nghiệm ...............................................................175 3.6. Tiểu kết chƣơng 3 ........................................................................................... 181 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ....................................................................... 182 DANH MỤC CÁC BÀI VIẾT, CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .................................................. 185 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 187 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 195 v DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT CT : Chƣơng trình CTMH : Chƣơng trình môn học CTĐT : Chƣơng trình đào tạo CTGD : Chƣơng trình giáo dục CBQL : Cán bộ quản lý CNH-HĐH : Công nghiệp hoá - Hiện đại hoá ĐT : Đào tạo ĐH : Đại học ĐG : Đánh giá ĐVHT : Đơn vị học trình GD : Giáo dục GDĐH : Giáo dục đại học HĐ : Hội đồng KT-ĐG : Kiểm tra - đánh giá MH : Môn học QL : Quản lý QLGD : Quản lý giáo dục SV : Sinh viên TC : Tín chỉ vi DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1. 1. So sánh khối lƣợng kiến thức và thời lƣợng đào tạo tối thiểu thiết kế cho chƣơng trình đào tạo đại học ở một số nƣớc .................................................................. 17 Bảng 1. 2. Cấu trúc, thời lƣợng kiến thức tối thiểu của chƣơng trình GDĐH ............... 18 Bảng 1. 3. Cấu trúc kiến thức của chƣơng trình đào tạo ĐH khối ngành sƣ phạm ....... 18 Bảng 1. 4. Phân cấp quản lý chƣơng trình môn học trong chƣơng trình ĐT ................. 26 Bảng 1. 5. Phân cấp quản lý chƣơng trình môn học trong CTĐT ở ĐHQG .................. 26 Bảng 1. 6. Hình thức tổ chức thực hiện một giờ tín chỉ ................................................. 29 Bảng 1. 7. Chƣơng trình môn học trong học chế niên chế và học chế tín chỉ ............... 46 Bảng 1. 8. Năm giai đoạn đánh giá của mô hình M. Provus ......................................... 69 Bảng 2. 1. Chuẩn đầu ra chi tiết đến bậc 2 .................................................................... 95 Bảng 2. 2. Chuẩn đầu ra chi tiết đến bậc 3 .................................................................... 96 Bảng 2. 3. Chuẩn đầu ra chi tiết đến bậc 4 .................................................................... 97 Bảng 2. 4. Nội dung chuẩn đầu ra đào tạo cử nhân sƣ phạm bậc 1,2 .......................... 100 Bảng 2. 5. Minh hoạ nội dung chuẩn đầu ra đào tạo cử nhân sƣ phạm bậc 3.............. 100 Bảng 2. 6. Minh hoạ nội dung chuẩn đầu ra đào tạo cử nhân sƣ phạm bậc 4.............. 101 Bảng 2. 7. Minh hoạ về tƣơng ứng chuẩn đầu ra của ngành ĐT và CTMH ................ 104 Bảng 2. 8. Kết quả khảo sát ý kiến của giảng viên về cấu trúc nội dung CTMH ........ 124 Bảng 2. 9. Kết quả khảo sát ý kiến CBQL về nội dung qui trình xây dựng CTMH .... 137 Bảng 3. 1. Bộ tiêu chí đánh giá chƣơng trình môn học ............................................... 153 Bảng 3. 2. Kết quả hỏi ý kiến giảng viên khảo nghiệm các tiêu chí đánh giá chƣơng trình môn học ............................................................................................................... 156 Bảng 3. 3. Kết quả hỏi ý kiến CBQL khảo nghiệm các tiêu chí đánh giá chƣơng trình môn học ........................................................................................................................ 159 Bảng 3. 4. Kết quả đánh giá của sinh viên về môn học ............................................... 176 Bảng 3. 5. Kết quả đánh giá của giảng viên về môn học ............................................. 178 vii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1. 1. Tổ chức xây dựng và quản lý chƣơng trình giáo dục đại học ....................... 20 Hình 1. 2. Phân loại các môn học trong chƣơng trình đào tạo ....................................... 21 Hình 1. 3. Quản lý xây dựng và đánh giá chƣơng trình đào tạo và CTMH ................... 24 Hình 1. 4. Mô hình phát triển chƣơng trình của Tyler ................................................... 52 Hình 1. 5. Mô hình phát triển chƣơng trình của Hunkins .............................................. 54 Hình 1. 6. Mô hình phát triển chƣơng trình của P.F.Oliva ............................................ 56 Hình 1. 7. Các bƣớc phát triển chƣơng trình ................................................................. 57 Hình 1. 8. Các khối kiến thức của chƣơng trình theo CDIO ......................................... 59 Hình 1. 9. Khối kiến thức “tƣ duy và kiến thức công nghệ” ở cấp độ 2 ........................ 60 Hình 1. 10. Trình tự thực hiện các dạng đánh giá của mô hình CIPP ........................... 67 Hình 2. 1. Các khối về kiến thức, kỹ năng và phẩm chất cần thiết trong chƣơng trình đào tạo ............................................................................................................................ 94 Hình 2. 2. CDIO trong bối cảnh doanh nghiệp và KT – XH ......................................... 94 Hình 2. 3. Khối kiến thức trong lĩnh vực tƣ duy và kiến thức công nghệ ..................... 95 Hình 2. 4. Các khối về kiến thức, kỹ năng và phẩm chất cần thiết trong chƣơng trình đào tạo cử nhân sƣ phạm ................................................................................................ 99 Hình 2. 5. Khối kiến thức trong lĩnh vực nhận thức và tƣ duy kiến thức ngành ........... 99 Hình 2. 6. Mô hình xây dựng chƣơng trình môn học tích hợp theo tiếp cận CDIO .... 129 Hình 3. 1. Bản chất liên tục của qui trình đánh giá chƣơng trình ................................ 142 viii MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1. Nền giáo dục đại học ở các nƣớc phát triển trên thế giới đang chuyển mạnh từ nền giáo dục "tinh hoa" với qui mô nhỏ sang nền giáo dục "đại chúng" với qui mô ngày càng lớn. Cùng với sự phát triển đó, giáo dục đại học nƣớc ta đứng trƣớc cơ hội mới và những thức thách mới và đang thực hiện cuộc đổi mới và cải cách sâu rộng với xu hƣớng đại chúng hoá và đa dạng hoá. Thực tế cho thấy, sau 23 năm đổi mới và gần 10 năm thực hiện chiến lƣợc phát triển giáo dục 2001 - 2010 giáo dục đại học đã và đang phát triển mạnh về cả qui mô và đa dạng về loại trƣờng và hình thức đào tạo: nếu năm học 2000-2001 số cơ sở đào tạo đại học đã lên tới 77 đại học, trƣờng đại học và 63 trƣờng cao đẳng với qui mô xấp xỉ 0,9 triệu sinh viên và đến tháng 9 năm 2009 đã có 376 trƣờng đại học và cao đẳng, trong đó có 150 trƣờng đại học và 226 trƣờng cao đẳng với số lƣợng là 1.719.499 sinh viên. Tổng số các trƣờng đại học và cao đẳng công lập là 295, chiếm 78% [11, tr. 28 -30]. Khi qui mô đào tạo tăng nhanh mà các nguồn lực tại các cơ sở đào tạo (đội ngũ giảng viên, chƣơng trình, chƣơng trình giảng dạy, điều kiện cơ sở v.v...) còn hạn chế và chƣa đủ khả năng đáp ứng, tất yếu sẽ không tránh khỏi nỗi băn khoăn, lo ngại về chất lƣợng đào tạo của toàn xã hội. Vấn đề cấp bách nhƣng rất cơ bản là làm thế nào để cải tiến, nâng cao chất lƣợng đào tạo của giáo dục đại học. Chắc chắn rằng, không ngừng nâng cao chất lƣợng đào tạo sẽ là giải pháp duy nhất giúp giáo dục đại học nƣớc ta làm tròn sứ mạng lịch sử của mình: cung cấp nguồn nhân lực có chất lượng cao cho công cuộc công nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước và vươn lên ngang tầm khu vực, tiến tới trình độ giáo dục đại học thế giới. 2. Mục tiêu của giáo dục đại học là đào tạo ngƣời học có phẩm chất chính trị, đạo đức, có ý thức phục vụ nhân dân, có kiến thức và năng lực thực hành nghề nghiệp tƣơng xứng với trình độ đào tạo. Nội dung giáo dục đại học phải có tính hiện đại và phát triển, bảo đảm cơ cấu hợp lý giữa kiến thức khoa học cơ bản với kiến thức chuyên môn v.v..., kế thừa và phát huy truyền thống tốt đẹp, bản sắc văn hoá dân tộc, tƣơng ứng với trình độ chung của khu vực và thế giới. Đề án đổi mới giáo dục đại học Việt Nam đến năm 2020 nêu rõ mục 1 tiêu: “Đến năm 2020, giáo dục đại học phải có bước chuyển cơ bản về chất lượng và quy mô, đáp ứng nhu cầu nhân lực cho sự nghiệp phát triển kinh tế xã hội và nâng cao trí tuệ của dân tộc, tiếp cận trình độ tiên tiến trong khu vực và trên thế giới, nâng một số trường đại học lên đẳng cấp quốc tế, góp phần nâng cao sức cạnh tranh của nguồn nhân lực và nền kinh tế đất nước” [10, tr. 22]. 3. Để nội dung đào tạo luôn đảm bảo tính hiện đại và phát triển thì việc xây dựng, bổ sung cập nhật hay đổi mới chƣơng trình giáo dục đại học cũng nhƣ chƣơng trình môn học phải là công việc định kỳ và rất cần thiết. Việc xây dựng mới hay bổ sung hoàn thiện chƣơng trình giáo dục sẽ là một trong những giải pháp hữu hiệu để giúp giáo dục đại học đạt đƣợc mục tiêu đào tạo nguồn nhân lực với chất lƣợng đảm bảo nhằm thoả mãn yêu cầu thị trƣờng lao động, phù hợp với các nhu cầu xã hội và đáp ứng mục tiêu đào tạo nguồn nhân lực cho sự nghiệp công nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nƣớc. Chiến lƣợc phát triển giáo dục 2001 – 2010 đã nhấn mạnh: “Tiến hành đổi mới mạnh mẽ chương trình đào tạo theo hướng đa dạng hoá, chuẩn hoá, hiện đại hoá, tạo điều kiện để mau chóng tiếp thu có chọn lọc những chương trình đào tạo của các nước phát triển về khoa học tự nhiên, kỹ thuật và công nghệ v.v…, phù hợp với yêu cầu của đất nước, phục vụ thiết thực cho sự phát triển kinh tế - xã hội nói chung, của từng ngành, từng lĩnh vực, từng vùng, từng địa phương nói riêng. Các đại học quốc gia, các trường đại học trọng điểm, các ngành mũi nhọn của khoa học - công nghệ phải đi đầu trong việc đổi mới mục tiêu, nội dung, chương trình và phương pháp giáo dục. Thiết kế các chương trình chuyển tiếp, các chương trình đa giai đoạn và áp dụng các qui trình đào tạo mềm dẻo nhằm tăng cơ hội học đại học cho mọi người v.v…” [16, tr. 29]. 4. Việc chuyển đổi qui trình tổ chức đào tạo theo niên chế sang học chế tín chỉ là chủ trƣơng lớn của Đảng và Nhà nƣớc ta trong việc đổi mới cơ bản và toàn diện giáo dục đại học. Chủ trƣơng này đƣợc khẳng định trong Nghị quyết của Chính phủ số 14/2005/NQ-CP ngày 02/11/2005 về đổi mới toàn diện giáo dục đại học Việt Nam trong giai đoạn 2006 - 2020: “Xây dựng và thực hiện lộ trình chuyển sang chế độ đào tạo theo hệ thống tín chỉ tạo điều kiện thuận lợi để người học tích luỹ kiến thức, chuyển đổi ngành nghề, liên thông, chuyển tiếp tới các cấp học tiếp theo trong nước và nước ngoài”. Để 2 triển khai chủ trƣơng này, Bộ trƣởng Bộ Giáo dục và Đào tạo đã ban hành Quy chế đào tạo đại học và cao đẳng hệ chính qui theo hệ thống tín chỉ tại Quyết định số 43/2007/QĐ-BGD&ĐT ngày 15 tháng 8 năm 2007. Đến nay nhiều đại học và trƣờng đại học đã triển khai tổ chức đào tạo đại học theo học chế tín chỉ. Việc chuyển đổi phƣơng thức tổ chức đào tạo đòi hỏi việc quản lý hoạt động đào tạo phải có sự thay đổi theo cho phù hợp. Quản lí đào tạo trong học chế tín chỉ có nhiều điểm khác so với cách quản lí theo niên chế trƣớc đây. Việc quản lý CTMH, từ khâu biên soạn, triển khai thực thi, đánh giá theo cách tiếp cận, phƣơng pháp nào để phù hợp với phƣơng thức đào tạo theo tín chỉ chính là vấn đề cần đƣợc nghiên cứu và bàn luận. Chƣơng trình môn học giúp chúng ta xác định chuẩn kiến thức kỹ năng của môn học, đây cũng chính là nhu cầu của ngƣời học. Trong đào tạo theo học chế tín chỉ cần có CTMH đƣợc biên soạn chi tiết gồm cả kế hoạch giảng dạy của môn học. Kế hoạch giảng dạy môn học cần phải chỉ rõ những nội dung sau: 1) Nội dung giảng dạy của từng buổi học (dạy cái gì?) trong suốt học kỳ (khoảng 15 tuần); 2) Phương pháp giảng dạy áp dụng cho từng nội dung dạy trong buổi học (dạy như thế nào?); 3) Người học phải làm gì, chuẩn bị những gì ứng với từng nội dung của buổi học (học như thế nào?); 4) Vào buổi học nào có kiểm tra, hình thức kiểm tra thế nào; và 5) Buổi học nào giảng viên tổng kết hay hệ thống hoá kiến thức môn học. Nhận thức rõ đƣợc những điều nêu trên, với cƣơng vị ngƣời quản lý hoạt động đào tạo trong cơ sở giáo dục đại học, tác giả luận án chọn vấn đề “Quản lý xây dựng và đánh giá chương trình môn học trình độ đại học trong học chế tín chỉ” để nghiên cứu là rất cần thiết và hữu ích để góp phần vào việc đổi mới nội dung chƣơng trình giáo dục cho phù hợp hơn với nhu cầu xã hội, nhu cầu của thị trƣờng nhân lực lao động ở nƣớc ta và nhu cầu tiến tới hội nhập với giáo dục đại học các nƣớc trong khu vực và thế giới. 2. Mục đích nghiên cứu Qua việc nghiên cứu một cách có hệ thống những vấn đề lý luận và thực tiễn về quản lý xây dựng và đánh giá chƣơng trình giáo dục đại học, chƣơng trình môn học, luận án tiến hành nghiên cứu vấn đề quản lý xây dựng và đánh giá chƣơng trình môn học trình độ đại học trong học chế tín chỉ. Trên cơ sở 3 đó đề xuất quy trình và quản lý qui trình tổ chức xây dựng chƣơng trình môn học, đề xuất bộ tiêu chí đánh giá và qui trình đánh giá chƣơng trình môn học. 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu - Khách thể nghiên cứu: Chƣơng trình giáo dục đại học trong các cơ sở đào tạo đại học. - Đối tượng nghiên cứu: Quản lý chƣơng trình môn học thuộc chƣơng trình giáo dục đại học trong học chế tín chỉ. 4. Giả thuyết khoa học Chƣơng trình môn học là thành phần cốt lõi của chƣơng trình giáo dục đại học, là một trong những yếu tố ảnh hƣởng trực tiếp và quyết định chất lƣợng đào tạo của ngành học, của khoá đào tạo. Quản lý chƣơng trình môn học bao quát từ khâu tổ chức xây dựng, thực thi đến đánh giá luôn đƣợc coi là hoạt động quan trọng nhằm góp phần đảm bảo và nâng cao chất lƣợng đào tạo của cơ sở giáo dục đại học. Tuy nhiên, trong các cơ sở giáo dục đại học hiện nay mới chỉ chú trọng đến việc xây dựng chƣơng trình đào tạo, còn vấn đề quản lý tổ chức xây dựng và giám sát đánh giá chƣơng trình môn học vẫn chƣa đƣợc sự quan tâm đúng mức, thậm chí còn quá lỏng lẻo. Trong bối cảnh hiện nay khi thực hiện đào tạo theo học chế tín chỉ với triết lý là “lấy người học làm trung tâm” trong quá trình triển khai đào tạo, tạo điều kiện tối đa để ngƣời học chủ động trong việc tự lập kế hoạch học tập, tự quản lý việc học của mình, thì tầm quan trọng của CTMH lại càng đƣợc khẳng định rõ hơn. Tuy nhiên, để đáp ứng yêu cầu của đào tạo theo học chế tín chỉ, thì CTMH đòi hỏi phải đƣợc xây dựng với cấu trúc nội dung chỉ rõ cho ngƣời học cách học, phƣơng pháp chiếm lĩnh kiến thức, định hƣớng cho hoạt động dạy và học, giúp thầy lập kế hoạch dạy học, trò chủ động lập kế hoạch học tập. Nhƣ vậy, quản lý chƣơng trình môn học nếu bao quát tất cả các khâu từ xây dựng, thực thi truyền tải nội dung môn học và giám sát đánh giá, luôn có ý thức cải tiến chƣơng trình xuất phát từ quyền lợi ngƣời học và tập trung vào sự đáp ứng nhu cầu ngƣời học, thì chắc chắn sẽ đảm bảo đƣợc chất lƣợng môn học, đồng thời sẽ góp phần nâng cao chất lƣợng ngành đào tạo, cũng nhƣ chất lƣợng đào tạo của cơ sở giáo dục đại học nói chung. 4 5. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận án sẽ triển khai thực hiện các nhiệm vụ sau đây: 1) Nghiên cứu các vấn đề lý luận về xây dựng và đánh giá chƣơng trình giáo dục đại học, chƣơng trình môn học trình độ đại học trong học chế tín chỉ. 2) Nghiên cứu đề xuất qui trình quản lý xây dựng và đánh giá chƣơng trình môn học. Triển khai khảo sát, đánh giá thực trạng quản lý việc xây dựng và đánh giá chƣơng trình môn học ở một số cơ sở đào tạo đại học, trên cơ sở đó đề xuất định hƣớng quản lý hai hoạt động này trong cơ sở giáo dục đại học. 3) Nghiên cứu xây dựng bộ tiêu chí đánh giá chƣơng trình môn học thuộc chƣơng trình giáo dục đại học. Triển khai khảo nghiệm độ tin cậy, tính khả thi của các tiêu chí đã đƣợc đề xuất trong luận án. 4) Thử nghiệm đánh giá một chƣơng trình môn học cụ thể thuộc chƣơng trình đào tạo cử nhân đại học theo các tiêu chí đã đề xuất trong luận án. 6. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện nghiên cứu đề tài, tác giả kết hợp sử dụng các nhóm phƣơng pháp nghiên cứu sau đây: 6.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận - Nghiên cứu Luật Giáo dục, Nghị quyết của Đảng, các văn bản pháp qui của Nhà nƣớc, Bộ Giáo dục và Đào tạo qui định về GD và ĐT, vận dụng nội dung, quan điểm chỉ đạo làm cơ sở cho việc đổi mới chƣơng trình, nội dung và mục tiêu phát triển GD và ĐT. - Nghiên cứu các sách, tài liệu, công trình nghiên cứu của các nhà khoa học giáo dục trong nƣớc và nƣớc ngoài có liên quan đến vấn đề nghiên cứu của luận án. - Hệ thống hoá vấn đề lý luận về quản lý xây dựng chƣơng trình GD, CTMH, quan điểm phát triển chƣơng trình giáo dục, phân tích và khái quát hoá các vấn đề lý luận về chƣơng trình của các nhà khoa học trƣớc để thừa kế và tìm đƣợc đƣợc điểm khác biệt áp dụng cho vấn đề nghiên cứu trong luận án. 5 6.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Nghiên cứu chƣơng trình, chƣơng trình môn học của một số ngành trong các cơ sở đào tạo khác nhau, nhằm hiểu đƣợc thực trạng quản lý việc xây dựng và đánh giá CTMH. - Lấy ý kiến chuyên gia qua việc trao đổi, phỏng vấn và khảo sát bằng phiếu hỏi với đối tƣợng là chuyên gia chƣơng trình, cán bộ lãnh đạo, quản lý trƣờng đại học, giảng viên và sinh viên về thực trạng quản lý quy trình xây dựng và đánh giá CTMH. - Thống kê, xử lý số liệu với hỗ trợ của phần mềm, phân tích các dữ liệu đã xử lý, trên cơ sở đó đƣa ra các nhận xét bàn luận của tác giả. 7. Những luận điểm bảo vệ - Để đảm bảo trình độ của ngành học, cũng nhƣ bậc đào tạo, và chất lƣợng của CTĐT, việc đầu tiên phải xây dựng đƣợc CTMH trong đó xác định đƣợc chuẩn đầu ra (learning outcomes) về kiến thức, kỹ năng. Đây cũng chính là cơ sở xây dựng CTMH. Chuẩn kiến thức, kỹ năng đƣợc thể hiện thông qua CTMH đƣợc tổ chức xây dựng theo luận điểm “lấy ngƣời học làm trung tâm”, theo cách tiếp cận khoa học phù hợp mục tiêu của môn học, ngành học và thực thi gắn kết với việc giảng dạy môn học đó. - Chƣơng trình môn học là yếu tố cốt lõi cho các hoạt động dạy và học, định hƣớng cho hoạt động này và là cơ sở giúp thầy lập kế hoạch dạy, giúp trò lập kế hoạch học, đồng thời là công cụ hữu hiệu cho quản lý đào tạo, quản lý việc giảng dạy và học tập, kiểm tra - đánh giá môn học. Vai trò đặc biệt quan trọng của CTMH kèm lịch trình giảng dạy, chỉ rõ hình thức tổ chức dạy học cũng nhƣ phƣơng pháp dạy từng nội dung của môn học càng đƣợc nhấn mạnh và khẳng định hơn trong việc tổ chức đào tạo theo học chế tín chỉ. - Quản lý chƣơng trình môn học chặt chẽ từ khâu biên soạn, thực thi, truyền tải chƣơng trình đến ngƣời học, giám sát đánh giá chƣơng trình để cải tiến, hoàn thiện dựa vào các tiêu chí đánh giá đƣợc đề xuất trong luận án có vai trò quan trọng trong việc đảm bảo chất lƣợng môn học, ngành học và chƣơng trình đào tạo của cơ sở giáo dục đại học. 6 8. Đóng góp mới của luận án - Luận án nghiên cứu một cách có hệ thống để làm rõ một số vấn đề lý luận về quản lý xây dựng và đánh giá chƣơng trình giáo dục đại học, đặc biệt là chƣơng trình môn học. - Đề xuất qui trình và quản lý qui trình xây dựng và đánh giá CTMH, các định hƣớng quản lý hai hoạt động này trong cơ sở giáo dục đại học nhằm đáp ứng yêu cầu đào tạo theo học chế tín chỉ. - Đề xuất khung chuẩn đầu ra CTĐT cử nhân sƣ phạm theo triết lí mô hình CDIO để làm cơ sở cho việc quản lý xây dựng CTMH. - Đề xuất bộ tiêu chí đánh giá CTMH nhằm giúp các cơ sở giáo dục đại học trong việc đánh giá, rà soát lại CTMH hiện hành và đánh giá thẩm định các môn học mới trƣớc khi bổ sung vào chƣơng trình. - Luận án đã tổ chức thử nghiệm đánh giá một chƣơng trình môn học cụ thể thuộc chƣơng trình đào tạo cử nhân đại học trên cơ sở các tiêu chí đã đề xuất trong luận án. 9. Giới hạn nghiên cứu của đề tài - Luận án đề xuất qui trình và quản lý việc xây dựng và đánh giá chƣơng trình môn học trình độ đại học. - Trong khuôn khổ luận án, tác giả chọn một CTMH thuộc khối ngành sƣ phạm để triển khai thử nghiệm bộ tiêu chí đề xuất trong luận án. 10. Cấu trúc luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, khuyến nghị, mục lục, tài liệu tham khảo và các phụ lục, nội dung luận án đƣợc trình bày trong 3 chƣơng: - Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý xây dựng, đánh giá chƣơng trình môn học trong học chế tín chỉ. - Chương 2: Quản lý xây dựng chƣơng trình môn học trong học chế tín chỉ. - Chương 3: Quản lý đánh giá chƣơng trình môn học trong học chế tín chỉ. 7 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ XÂY DỰNG, ĐÁNH GIÁ CHƢƠNG TRÌNH MÔN HỌC TRONG HỌC CHẾ TÍN CHỈ 1.1. Tổng quan lịch sử nghiên cứu vấn đề Phát triển chƣơng trình giáo dục là một ngành khoa học đã đƣợc các nhà khoa học, chuyên gia chƣơng trình của nhiều nƣớc trên thế giới đầu tƣ nghiên cứu nhiều năm nay. Trải qua hơn 100 năm phát triển, ngành khoa học này đã nghiên cứu hàng chục mô hình phát triển chƣơng trình giáo dục, phản ánh trung thực từng giai đoạn phát triển kinh tế xã hội, trong từng thời đại mà nó đáp ứng. Nhƣ vậy, phát triển chƣơng trình giáo dục cũng nhƣ chƣơng trình môn học là lĩnh vực nghiên cứu có bề dày lịch sử, là công việc thƣờng xuyên đối với các trƣờng đại học tiên tiến, song đối với nƣớc ta lĩnh vực này vẫn còn là mới mẻ. Có nhiều công trình nghiên cứu về lĩnh vực phát triển chƣơng trình giáo dục nói chung, sau đây là nét khái quát về một số công trình nghiên cứu ở trong và ngoài nƣớc liên quan gần với vấn đề nghiên cứu của luận án. + Nghiên cứu ở nước ngoài Trƣớc hết phải đề cập đến tài liệu “Xây dựng và đánh giá môn học và chương trình học” [102] của Robert M. Diamond (1998). Tác giả đã trình bày và phân tích các vấn đề về xây dựng chƣơng trình, chƣơng trình môn học theo quan điểm lấy ngƣời học làm trung tâm; quan hệ giữa mục tiêu, môn học, chƣơng trình và giảng dạy; và thực thi, đánh giá và cải tiến chƣơng trình giáo dục và chƣơng trình môn học. Trong tài liệu “Chương trình: Những cơ sở, nguyên tắc, và chính sách xây dựng” [87] của Allan C. Ornstein và Francis P. Hunkins (1998), các tác giả đã tổng thuật khá toàn diện về: 1) Các cơ sở xây dựng chương trình (cơ sở triết học, lịch sử, tâm lý học, xã hội) cùng hệ thống lý luận về chương trình; 2) Phát triển chương trình giáo dục (thiết kế xây dựng, thực thi và đánh giá chương trình); và 3) Các chính sách và khuynh hướng phát triển chương trình. Những vấn đề này cũng đƣợc tìm thấy trong công trình “Chương trình: các phương pháp tiếp cận và vấn đề đang tiếp diễn” [89] của Collin J. Marsh và George Willis (2003). Tác giả Susan Tooshey (1999) trong cuốn “Thiết kế môn học trong giáo dục đại học” [105] đã trình bày về mô hình, phƣơng pháp 8 thiết kế môn học trong GDĐH và các chiến lƣợc giảng dạy trong thực thi chƣơng trình môn học. Trong công trình rất nổi tiếng “Xây dựng chương trình học” (Developing the Curriculum) [71], tác giả Peter F. Oliva đã phân tích một cách toàn diện về triết lý, mục đích giáo dục; các vấn đề lý luận và quá trình xây dựng chƣơng trình học (thiết kế, thực thi và đánh giá); các mô hình xây dựng chƣơng trình học; phân tích mối quan hệ giữa chƣơng trình học và giảng dạy. Đặc biệt, tác giả đã đƣa ra quan điểm về phát triển chƣơng trình của chính tác giả, một mô hình phát triển chƣơng trình đƣợc cho là toàn diện nhất, bởi lẽ mô hình của tác giả đã gắn kết quá trình phát triển chƣơng trình với quá trình giảng dạy (thực hiện chƣơng trình). Vấn đề về thiết kế, xây dựng và đánh giá chƣơng trình giáo dục và chƣơng trình môn học đƣợc phân tích làm sáng tỏ trong nhiều công trình nghiên cứu của các nhà khoa học, chuyên gia chƣơng trình nổi tiếng khác nhƣ: tác giả Hilda Taba (1962) trong “Xây dựng chương trình: Lý luận và thực tiễn”; Kelly A.V (1977) trong “Chương trình: những vấn đề lý luận và thực tiễn”; tác giả Tanner, Daniel and Laurel (1995) trong “Xây dựng chương trình: từ lý luận đến thực tiễn”; và nhiều tác giả khác. + Nghiên cứu trong nước Ở Việt Nam, trong những năm gần đây số lƣợng công trình nghiên cứu về khoa học phát triển chƣơng trình giáo dục cũng đã nhiều, song phần lớn chỉ ở mức độ tài liệu tham khảo cho giảng dạy và học tập, các bài báo hoặc báo cáo khoa học tại các hội nghị khoa học. Tác giả Lê Viết Khuyến trong nhiều bài viết đã phân tích làm sáng tỏ một số vấn đề về chƣơng trình đào tạo, thiết kế nội dung chƣơng trình, tổ chức triển khai chƣơng trình đào tạo bậc đại học trong học chế tín chỉ và đổi mới phƣơng thức quản lý nhà nƣớc về chƣơng trình nội dung đào tạo đại học và cao đẳng theo tinh thần Luật giáo dục [45]. Trong bài viết cho chƣơng trình tập huấn về phƣơng thức đào tạo theo tín chỉ tại Đại học Quốc gia Hà Nội “Cấu trúc lại chương trình đào tạo để chuyển từ đào tạo theo niên chế sang chương trình đào tạo theo tín chỉ ở các trường đại học hiện nay” tác giả Ngô Doãn Đãi đã phân tích đặc điểm của học chế tín chỉ, yêu cầu của học chế tín 9 chỉ đối với việc cấu trúc nội dung, phân bổ thời lƣợng chƣơng trình đào tạo và nêu các yêu cầu để có đƣợc chƣơng trình đào tạo phù hợp với học chế tín chỉ. Những vấn đề về chƣơng trình ĐT, tổ chức xây dựng và quản lý chƣơng trình ĐT trong học chế tín chỉ đƣợc đề cập và phân tích trong một số bài viết khác của tác giả Lâm Quang Thiệp, Lê Viết Khuyến và một số tác giả khác. Trong hai bài viết “Cơ sở khoa học của việc xây dựng chương trình đào tạo đại học và sau đại học” và “Chương trình chi tiết và ngân hàng câu hỏi trắc nghiệm môn học là công cụ để đổi mới phương pháp dạy và học nhằm nâng cao chất lượng đào tạo” đăng tại kỷ yếu Hội thảo “Xây dựng chƣơng trình đào tạo đại học” [83] năm 2003, tác giả Lê Đức Ngọc đã đề cập và phân tích nội hàm chất lƣợng đào tạo đại học, các nguyên tắc xây dựng và phát triển chƣơng trình đào tạo; vai trò chƣơng trình môn học trong quản lý, giảng dạy, học tập và nội dung chƣơng trình môn học. Cũng trong kỷ yếu Hội thảo này, trong bài viết “Xây dựng chương trình đào tạo hướng đến rèn luyện kỹ năng” [83] tác giả Lê Văn Hảo đã đề cập đến thực trạng về xây dựng chƣơng trình đào tạo bậc đại học ở Việt Nam và đề xuất về xây dựng chƣơng trình đào tạo hƣớng đến tích hợp rèn luyện các kỹ năng cần thiết đối với ngƣời tốt nghiệp đại học, đây cũng là ý tƣởng mới trong xây dựng chƣơng trình đào tạo ở thời điểm đó. Đã có nhiều tài liệu, bài viết về đánh giá chƣơng trình đào tạo, trong đó các tác giả cũng đề cập đến tiêu chí đánh giá, qui trình đánh giá chƣơng trình. Tác giả Nguyễn Đức Chính trong tài liệu “Chương trình đào tạo và phát triển chương trình đào tạo” (2007) đã phân tích các giai đoạn phát triển chƣơng trình đào tạo, đề xuất các tiêu chí đánh giá chƣơng trình đào tạo: 1) Tính trình tự; 2) Tính gắn kết; 3) Tính thích hợp; 4) Tính cân đối; 5) Tính cập nhật; và 6) Tính hiệu quả [21]. Trong bài viết “Một số vấn đề cần quan tâm khi xây dựng chương trình đào tạo đại học” [83], tác giả Phùng Rân đã phân tích các nguyên tắc cơ bản trong xây dựng chƣơng trình và đề xuất 5 tiêu chí mà chƣơng trình đào tạo bậc đại học cần đáp ứng: 1) Phù hợp với sự phân cấp, phân luồng trong hệ thống giáo dục quốc dân; 2) Phù hợp với trình độ khoa học kỹ thuật, công nghệ trong nước; 3) Đào tạo lực lượng lao động phù hợp với sự phân công 10