Tài liệu Quản lý quá trình dạy và học theo học chế tín chỉ trong các trường đại học ở việt nam giai đoạn hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC -----o0o----- NGUYỄN MAI HƢƠNG QUẢN LÝ QUÁ TRÌNH DẠY VÀ HỌC THEO HỌC CHẾ TÍN CHỈ TRONG CÁC TRƢỜNG ĐẠI HỌC Ở VIỆT NAM GIAI ĐOẠN HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ GIÁO DỤC Chuyên ngành: QUẢN LÝ GIÁO DỤC Mã số: 62.14.05.01 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. GS. TSKH. Lâm Quang Thiệp 2. PGS. TS. Đặng Xuân Hải Hà Nội - 2011 i Lời cam đoan Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực, chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào của các tác giả khác. Tác giả luận án Nguyễn Mai Hương i Lời cảm ơn Tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và gửi lời cảm ơn sâu sắc tới GS.TSKH. Lâm Quang Thiệp và PGS.TS. Đặng Xuân Hải, những người hướng dẫn khoa học đã tận tình chỉ dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Tôi xin gửi lời biết ơn chân thành tới toàn thể tập thể giảng viên, cán bộ, viên chức Trường Đại học Giáo dục, mà người đứng đầu là Hiệu trưởng nhà trường - GS.TS. Nguyễn Thị Mỹ Lộc đã giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành nhiệm vụ nghiên cứu sinh. Tôi xin trân trọng cảm ơn các đồng chí lãnh đạo và các cán bộ của Viện Đại học Mở Hà Nội đã tạo mọi điều kiện để tôi được học tập và hoàn thành luận án. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các nhà khoa học, các cán bộ quản lý, cán bộ giảng dạy và các em sinh viên của một số trường đại học đã giúp đỡ tôi trong việc nghiên cứu cơ sở thực tiễn và thực nghiệm kết quả của đề tài. Tôi xin tri ân sự động viên, khích lệ và ủng hộ nhiệt tình của gia đình, người thân, bạn bè và đồng nghiệp trong thời gian thực hiện luận án. Hà Nội, ngày 12 tháng 5 năm 2011 Tác giả luận án Nguyễn Mai Hương ii MỤC LỤC Lời cam đoan ……………………………………………………………..…. Lời cảm ơn ………………………………………………………………….. Mục lục ……………………………………………………………………... Danh mục các ký hiệu và chữ viết tắt ………………………………………. Danh mục các bảng …………………………………………………………. Danh mục các hình vẽ, đồ thị ………………………………………………. MỞ ĐẦU ……………………………………………………………………...….. CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ QUÁ TRÌNH DẠY VÀ HỌC THEO HỌC CHẾ TÍN CHỈ Ở BẬC ĐẠI HỌC ………………………………... 1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề quản lý đào tạo theo HCTC ……………. 1.1.1. Lịch sử nghiên cứu trên thế giới ……………………………………... 1.1.2. Lịch sử nghiên cứu ở Việt Nam ……………………………………… 1.2. Một số khái niệm công cụ của đề tài nghiên cứu …………………… 1.2.1. Các khái niệm liên quan đến quản lý đào tạo đại học ……………….. 1.2.2. Các khái niệm liên quan đến HCTC …………………………………. 1.3. Đặc điểm và yêu cầu của dạy và học theo HCTC …………………... 1.3.1. So sánh quá trình dạy và học theo niên chế kết hợp học phần với QTDH theo tín chỉ ở bậc đại học ……………………………………. 1.3.2. Các đặc điểm của HCTC ảnh hưởng đến QTDH …………………….. 1.3.3. Ưu điểm của HCTC và việc phát huy các ưu điểm đó khi tổ chức triển khai dạy và học theo tín chỉ ……………………………………... 1.3.4. Một vài nhược điểm cần lưu ý khi triển khai QTDH theo HCTC …... 1.4. Quản lý QTDH theo HCTC ………………………………………….. 1.4.1. Đặc điểm của quản lý QTDH theo HCTC …………………………… 1.4.2. Quản lý các thành tố của QTDH theo HCTC ………………………... 1.4.3. Một số điều kiện cần lưu ý khi quản lý QTDH theo HCTC ………… 1.4.4. Vận dụng lý luận về quản lý sự thay đổi trong nhà trường khi quản lý QTDH theo HCTC ………………………………………………….... Kết luận chƣơng 1 …………………………………………………………. Trang i ii iii vi vii viii 1 9 9 9 10 15 15 20 23 24 24 27 30 31 31 33 46 47 51 CHƢƠNG 2: CƠ SỞ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ QUÁ TRÌNH DẠY VÀ HỌC THEO HỌC CHẾ TÍN CHỈ TRONG CÁC TRƢỜNG ĐẠI HỌC …….. 53 2.1. Kinh nghiệm quản lý QTDH theo HCTC của một số nƣớc trên thế giới …………………………………………………………………….. 2.1.1. Quản lý QTDH theo HCTC trong các trường đại học ở Mỹ ………... 2.1.2. Quản lý QTDH theo HCTC trong các trường đại học Châu Âu …….. 2.1.3. Quản lý QTDH theo HCTC trong các trường đại học Châu Á ………. 2.1.4. Sự khác nhau về kỹ thuật thiết kế tín chỉ ở các nước ………………… 2.2. Vài nét về tiến trình chuyển đổi sang đào tạo theo HCTC ở VN …... 53 53 58 60 62 63 iii 2.2.1. Lịch sử đào tạo theo HCTC trong các trường ĐH ở VN .…................. 2.2.2. Một số chủ trương chuyển đổi sang đào tạo theo HCTC trong các trường đại học ở Việt Nam giai đoạn hiện nay ………………………. 2.3. Phƣơng pháp nghiên cứu thực trạng quản lý QTDH theo HCTC trong các trƣờng đại học ở Việt Nam ………………………………... 2.3.1. Mục tiêu của việc nghiên cứu thực trạng …………………………….. 2.3.2. Nội dung nghiên cứu thực trạng ……………………………………… 2.3.3. Phương pháp khảo sát thực trạng …………………………………….. 2.3.4. Phương pháp đánh giá thực trạng ……………………………………. 2.4. Kết quả nghiên cứu thực trạng quản lý QTDH theo HCTC trong các trƣờng đại học ở Việt Nam hiện nay …………..………………. 2.4.1. Thực trạng nhận thức về QTDH theo HCTC ………………………… 2.4.2. Thực trạng chỉ đạo triển khai chương trình đào tạo theo HCTC …….. 2.4.3. Thực trạng quản lý việc thực hiện mục tiêu, nội dung dạy và học theo học chế tín chỉ …………………………………………….……….….. 2.4.4. Thực trạng quản lý đổi mới phương pháp dạy và học theo HCTC …... 2.4.5. Thực trạng chỉ đạo triển khai các hình thức tổ chức dạy và học theo học chế tín chỉ ……………………………………………………….... 2.4.6. Thực trạng quản lý việc xây dựng và sử dụng đề cương môn học …... 2.4.7. Thực trạng quản lý công tác kiểm tra - đánh giá theo HCTC …….….. 2.4.8. Thực trạng quản lý các điều kiện triển khai QTDH theo HCTC ….…. 2.4.9. Thực trạng các xung đột thường gặp khi chuyển đổi sang QTDH theo học chế tín chỉ ………………...…………………………………….. 2.5. Đánh giá thực trạng và những kết luận từ nghiên cứu thực trạng ... 2.5.1. Một số kết quả đạt được trong quá trình triển khai dạy và học theo học chế tín chỉ ………………………………………………………… 2.5.2. Một số bất cập trong quá trình triển khai dạy và học theo HCTC …… 2.5.3. Nguyên nhân của các bất cập khi triển khai QTDH theo HCTC……... Kết luận chƣơng 2 …………………………………………………………. CHƢƠNG 3: XÂY DỰNG CÁC BIỆN PHÁP QUẢN LÝ QUÁ TRÌNH DẠY VÀ HỌC THEO HỌC CHẾ TÍN CHỈ TRONG CÁC TRƢỜNG ĐẠI HỌC Ở VIỆT NAM GIAI ĐOẠN HIỆN NAY …………………………………………... 3.1. Nguyên tắc căn bản để xây dựng các biện pháp quản lý QTDH theo HCTC trong các trƣờng đại học ở Việt Nam ……………………….. 3.1.1. Đảm bảo các nguyên tắc chung ……………………………………… 3.1.2. Xây dựng các biện pháp quản lý phù hợp với đặc điểm của QTDH theo HCTC trong bối cảnh đổi mới giáo dục đại học hiện nay ……………... 3.2. Các biện pháp quản lý QTDH theo HCTC trong các trƣờng đại học ở Việt Nam ……………………………………………….……….. iv 63 66 67 67 67 68 71 71 71 73 76 77 83 87 89 90 98 100 100 101 102 103 105 105 105 106 106 3.2.1 Biện pháp 1: Nâng cao nhận thức về QTDH theo HCTC cho các đối tượng liên quan ………………………………………………..……… 3.2.2. Biện pháp 2: Đảm bảo các điều kiện triển khai QTDH theo HCTC trong các trường đại học ở Việt Nam giai đoạn hiện nay …………….. 3.2.3. Biện pháp 3: Xây dựng lộ trình chuyển đổi sang QTDH theo HCTC phù hợp với điều kiện của nhà trường giai đoạn hiện nay …………… 3.2.4. Biện pháp 4: Triển khai đồng bộ các chức năng quản lý trong quản lý các thành tố của QTDH theo HCTC …………………………………. 3.2.5. Biện pháp 5: Tăng cường năng lực học tập của sinh viên đáp ứng yêu cầu của dạy và học theo HCTC …………………………..…………... 3.3. Mối quan hệ giữa các biện pháp quản lý QTDH theo HCTC ……… 3.4. Khảo sát về mức độ cần thiết và mức độ khả thi của các biện pháp ……. 3.4.1. Khảo sát về mức độ cần thiết của các biện pháp …………………….. 3.4.2. Khảo sát về mức độ khả thi của các biện pháp ………………………. 3.4.3. Sự tương quan giữa mức độ cần thiết và mức độ khả thi của các biện pháp …………………..………………………………………………. 3.4.4. Hướng thực hiện các biện pháp ………………………………………. 3.5. Thực nghiệm biện pháp ......................................................................... 3.5.1. Mục đích, đối tượng và phạm vi thực nghiệm ……………………….. 3.5.2. Lập kế hoạch thực nghiệm ………………………………………….... 3.5.3. Tổ chức và chỉ đạo thực nghiệm …………………………………….. 3.5.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm …………………………………….…. Kết luận chƣơng 3 …………………………………………………………. KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ……………………………………….. DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ĐÃ ĐƢỢC CÔNG BỐ ………………………… TÀI LIỆU THAM KHẢO ………………………………………………… PHỤ LỤC …………………………………………………………………... v 107 110 118 123 145 149 150 150 151 152 153 154 154 154 155 155 162 164 168 169 178 DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT CNH - HĐH CNTT CSVC CVHT GD - ĐT GDĐH ĐH ĐHQG ĐT ĐVHT GV HCTC KHGD KT - ĐG KT - XH NT PP PPDH PPNCKH QL QLDH QLĐT QLNT QLGD QTDH QTKD SV TC Tp HCM TTLĐ TW XHCN % : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Công nghiệp hóa - Hiện đại hóa Công nghệ thông tin Cơ sở vật chất Cố vấn học tập Giáo dục - Đào tạo Giáo dục đại học Đại học Đại học Quốc Gia Đào tạo Đơn vị học trình Giảng viên Học chế tín chỉ Khoa học Giáo dục Kiểm tra - đánh giá Kinh tế xã hội Nhà trường Phương pháp Phương pháp dạy học Phương pháp nghiên cứu khoa học Quản lý Quản lý dạy học Quản lý đào tạo Quản lý nhà trường Quản lý giáo dục Quá trình dạy và học Quản trị kinh doanh Sinh viên Tín chỉ Thành phố Hồ Chí Minh Thị trường lao động Trung ương Xã hội chủ nghĩa Tỷ lệ phần trăm vi DANH MỤC CÁC BẢNG TT Tên bảng Trang Bảng 1.1. Tổ chức một giờ tín chỉ ………………………..……...……... 21 Bảng 1.2. So sánh niên chế kết hợp học phần với học chế tín chỉ............. 24 Bảng 1.3. Các hình thức tổ chức dạy và học ……………..……………... 42 Bảng 2.1. Phân bổ phiếu khảo sát cán bộ quản lý và giảng viên theo trường …………………………………………..………...….. 69 Bảng 2.2. Phân bổ phiếu khảo sát sinh viên theo trường …...………...… 69 Bảng 2.3. Mức độ triển khai các hình thức tổ chức dạy và học ……........ 86 Bảng 2.4. Hiệu quả triển khai các hình thức tổ chức dạy và học ….......... 87 Bảng 2.5. Các xung đột trong quản lý QTDH theo HCTC …...……...…. 99 Bảng 3.1. Ma trận triển khai các chức năng quản lý trong quá trình dạy và học theo học chế tín chỉ …………………………….....….. 124 Bảng 3.2. Thiết kế các hình thức tổ chức dạy và học theo HCTC ........... 136 Bảng 3.3. Kết quả khảo sát mức độ cần thiết của các biện pháp ……...... 150 Bảng 3.4. Kết quả khảo sát mức độ khả thi của các biện pháp …............. 151 Bảng 3.5. Sự tương quan về mức độ cần thiết và mức độ khả thi của các biện pháp ………………………………………………..…… Bảng 3.6 152 Bảng phân bố tần số ni của số sinh viên đạt điểm tổng kết môn học ở nhóm đối chứng và nhóm thực nghiệm .................. vii 158 DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ TT Tên hình vẽ Trang Hình 1.1. Mô hình tổng thể quản lý quá trình đào tạo …………………….. 16 Hình 1.2. Quá trình dạy và học tiếp cận chuẩn quốc tế …………………… 18 Hình 2.1. Công việc chính hiện nay của đối tượng khảo sát ……………… 68 Hình 2.2. Phân bổ đối tượng khảo sát là sinh viên theo năm học ………… 68 Hình 3.1 Xây dựng lộ trình chuyển đổi ………………………………….. 119 Hình 3.2. Thiết kế nội dung chi tiết môn học ……………………………... 127 Hình 3.3. Mối quan hệ giữa các biện pháp quản lý QTDH theo HCTC ….. 149 Hình 3.4. So sánh về mức độ cần thiết và mức độ khả thi của các biện pháp …………………………………………………………….. 153 Mức độ ảnh hưởng của quản lý đề cương môn học đối với hoạt động giảng dạy …………………………………………………. 156 Phân bố tần xuất xuất hiện điểm tổng kết môn học của hai nhóm ……………………………………………………….. 162 Hình 3.5. Hình 3.6. viii MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Xuất phát từ đòi hỏi các trường đại học phải nhanh chóng thích nghi và đáp ứng các yêu cầu thực tiễn của xã hội, đồng thời tạo điều kiện cho sinh viên phát huy được năng lực học tập một cách chủ động và hiệu quả nhất, vào năm 1872, Viện Đại học Harvard đã quyết định thay thế hệ thống chương trình đào tạo theo niên chế cứng nhắc bằng hệ thống chương trình mềm dẻo cấu thành bởi các môđun mà mỗi sinh viên có thể lựa chọn một cách linh hoạt. Đây có thể coi là điểm mốc khai sinh học chế tín chỉ. Đến đầu thế kỷ 20, HCTC đã nhận được sự hưởng ứng rộng khắp trong các trường đại học ở Bắc Mỹ. Tiếp sau đó, nhiều nước lần lượt áp dụng hệ thống đào tạo này trong toàn bộ hoặc bộ phận các trường đại học của mình như: Nhật Bản, Philippin, Đài Loan, Hàn Quốc, Malaysia, Indonesia, Ấn Độ, Senegal, Nigeria, …. Tại Châu Á, một số nước như Trung Quốc, Thái Lan đã đưa vào luật GDĐH quy định bắt buộc các trường phải triển khai hệ thống tín chỉ học tập trong các trường đại học. Vào năm 1999, các nước trong liên minh châu Âu đã ký Tuyên ngôn Boglona nhằm hình thành Không gian GDĐH Châu Âu (European Higher Education Area) thống nhất vào năm 2010. Một trong các nội dung quan trọng của Tuyên ngôn đó là triển khai áp dụng hệ thống tín chỉ trong GDĐH để tạo thuận lợi cho việc cơ động hoá, liên thông hoạt động học tập của sinh viên trong khu vực châu Âu và trên thế giới. 1.2. HCTC với triết lý giáo dục là: Tôn trọng và tạo điều kiện thuận lợi cho người học; Người học là trung tâm của mọi hoạt động trong nhà trường. Phương thức đào tạo này được tổ chức, quản lý sao cho thuận lợi nhất cho người học, chương trình đào tạo được thiết kế mềm dẻo, linh hoạt để GDĐH dễ dàng đáp ứng các nhu cầu luôn biến động của thị trường nhân lực. Quan điểm cơ bản của HCTC được thể hiện cụ thể là: - Chương trình đào tạo được thiết kế theo môđun, với nhiều môn học tự chọn tạo điều kiện cho người học có nhiều khả năng lựa chọn chương trình học. - Người học có thể chọn tiến trình học tập cho mình thay vì học theo một tiến trình định sẵn cho từng khóa học theo niên chế. 1 - Người học thuận lợi hơn khi chuyển trường, chuyển ngành, học thêm ngành khác, học liên thông do được công nhận khối lượng kiến thức đã tích lũy. Có thể thấy rằng, triết lý giáo dục của HCTC hoàn toàn phù hợp với các định hướng phát triển của GDĐH trong thời gian tới. 1.3. Ở Việt Nam, trước yêu cầu phát triển nguồn nhân lực của xã hội và hướng tới quá trình hội nhập với GDĐH trên thế giới, triển khai đào tạo theo HCTC là một xu thế phát triển tất yếu của GDĐH. Tuy nhiên, đối với các trường đại học Việt Nam, HCTC vẫn còn khá mới mẻ. Một số trường tiên phong trong việc chuyển đổi phương thức đào tạo từ niên chế kết hợp học phần sang HCTC đã gặp nhiều khó khăn, lúng túng do việc triển khai còn mang tính tự phát, cục bộ. Trong thực tế, chưa trường nào thực hiện triệt để QTDH theo HCTC với đầy đủ các đặc điểm của học chế này. 1.4. Nhằm tăng tính liên thông của hệ thống GDĐH trong nước, phát triển GDĐH đại chúng đáp ứng yêu cầu của thị trường lao động và hội nhập với thế giới, trong những năm gần đây Đảng và Nhà nước đã đưa ra chủ trương mở rộng áp dụng HCTC trong hệ thống GDĐH nước ta. Đào tạo theo HCTC được đánh giá là một trong những bước đi quan trọng trong lộ trình đổi mới GDĐH Việt Nam giai đoạn hiện nay. Với những lý do về Lịch sử và xu thế phát triển của HCTC trên thế giới, Triết lý giáo dục của HCTC, Tình hình triển khai HCTC ở Việt Nam cũng như Tính cấp thiết của vấn đề như đã đề cập trên đây, GDĐH Việt Nam đang đứng trước một yêu cầu cấp bách, đó là phải triển khai thành công phương thức đào tạo theo HCTC trong các trường đại học. Tuy nhiên, việc chuyển đổi từ niên chế kết hợp học phần sang HCTC không đơn giản đối với những người trực tiếp thực hiện như các nhà quản lý giáo dục, giảng viên, sinh viên và đối với toàn xã hội. Thực tế triển khai trong giai đoạn quá độ này ở các trường đại học của Việt Nam đang đặt ra nhiều vấn đề cần giải quyết, đặc biệt các vấn đề liên quan đến đổi mới QTDH. Nhận thức rõ những điều nêu trên, nhằm thực hiện được các chủ trương của Đảng và Nhà nước về việc áp dụng HCTC trong các trường đại học, việc chọn vấn đề nghiên 2 cứu “Quản lý quá trình dạy và học theo học chế tín chỉ trong các trường đại học ở Việt Nam giai đoạn hiện nay” là một việc làm cần thiết và hữu ích, góp phần triển khai thành công phương thức đào tạo theo tín chỉ, đáp ứng yêu cầu đổi mới GDĐH hiện nay. 2. Mục đích nghiên cứu Đề xuất các biện pháp quản lý QTDH đáp ứng các yêu cầu của HCTC trong các trường đại học ở Việt Nam giai đoạn hiện nay nhằm triển khai thành công phương thức đào tạo theo HCTC thay thế cho phương thức đào tạo niên chế kết hợp học phần. Từ đó, góp phần thực hiện chủ trương đổi mới GDĐH và hội nhập với xu thế đào tạo đại học trên thế giới. 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu QTDH theo HCTC trong các trường đại học. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Các hoạt động quản lý QTDH theo HCTC trong các trường ĐH ở Việt Nam giai đoạn hiện nay. 4. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết khoa học 4.1. Câu hỏi nghiên cứu Luận án tập trung vào giải quyết các câu hỏi nghiên cứu sau: - QTDH theo HCTC có những nét đặc thù nào? - Quản lý QTDH theo HCTC cần có những nội dung gì để phù hợp với các đặc điểm của học chế này? - Thực trạng quản lý QTDH theo HCTC trong các trường đại học ở Việt Nam hiện nay như thế nào? - Những khó khăn, rào cản nào đối với các trường đại học khi chuyển đổi sang phương thức đào tạo theo HCTC? - Nguyên nhân của các bất cập khi triển khai QTDH theo HCTC giai đoạn hiện nay? - Có những biện pháp quản lý nào cần thực hiện để triển khai thành công QTDH theo HCTC trong các trường đại học ở Việt Nam giai đoạn hiện nay? 3 4.2. Giả thuyết khoa học Học chế tín chỉ là một phương thức đào tạo có những đặc điểm riêng phù hợp với xu thế phát triển của xã hội và yêu cầu học tập đa dạng của sinh viên. Triển khai HCTC trong các trường đại học ở Việt Nam giai đoạn hiện nay đang gặp một số rào cản và có những khó khăn, bất cập. Nếu vận dụng đồng bộ và triệt để các biện pháp quản lý QTDH thích ứng với các đặc điểm của HCTC ở bậc đại học mà luận án đề xuất thì sẽ giúp tháo gỡ được các rào cản và tăng thêm động lực, góp phần thực hiện thành công học chế tín chỉ trong các trường đại học ở Việt Nam giai đoạn hiện nay. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống hoá các cơ sở lý luận về quản lý QTDH theo HCTC ở bậc đại học. - Khảo sát thực tiễn quản lý QTDH theo HCTC ở một số trường đại học của Việt Nam giai đoạn hiện nay. Nghiên cứu kinh nghiệm quản lý QTDH theo HCTC ở một số quốc gia đã triển khai thành công hệ thống học tập này. - Trên cở sở lý luận và thực tiễn, đề xuất hệ thống các biện pháp quản lý QTDH theo HCTC trong các trường đại học nhằm thực hiện đúng quan điểm đề ra cho phương thức đào tạo này trong điều kiện của Việt Nam. - Tổ chức khảo sát và thực nghiệm kết quả nghiên cứu của đề tài. 6. Phạm vi nghiên cứu 6.1. Phạm vi khách thể nghiên cứu Nghiên cứu QTDH theo HCTC trong một số trường đại học ở Việt Nam giai đoạn hiện nay và kinh nghiệm của một số nước trên thế giới. 6.2. Phạm vi về đối tượng nghiên cứu và khảo sát - Nghiên cứu lý thuyết và kinh nghiệm quản lý QTDH theo HCTC ở một số trường đại học trên thế giới. - Khảo sát thực trạng quản lý QTDH theo HCTC ở một số trường đại học ở Việt Nam: ĐH Quốc Gia Hà Nội, ĐH Bách Khoa Tp Hồ Chí Minh, ĐH Xây dựng, ĐH Giao thông vận tải, ĐH Dân lập Công nghệ và Quản trị kinh doanh, ĐH Thái Nguyên, ĐH Đà Nẵng, ĐH Huế, ĐH Vinh... 4 6.3. Phạm vi về thời gian nghiên cứu Nghiên cứu QTDH theo HCTC trong khoảng thời gian kể từ khi nước ta bắt đầu hình thành phương thức đào tạo theo tín chỉ cho đến nay. Khảo sát thực trạng trong 4 năm học gần đây (từ 2005 đến 2009) ở một số trường đại học. 7. Phƣơng pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp luận và cách tiếp cận cơ bản để tiến hành nghiên cứu 7.1.1. Tiếp cận hệ thống QTDH theo HCTC là một tập hợp các thành tố có quan hệ tương tác nhằm thực hiện một mục tiêu xác định của QTDH. Luận án sử dụng cách tiếp cận phân tích hệ thống có cấu trúc và xem xét các mối quan hệ trong hệ thống các thành tố của QTDH theo HCTC. 7.1.2. Tiếp cận lịch sử/ logic Luận án tiến hành nghiên cứu thực trạng quản lý QTDH theo HCTC trong những điều kiện lịch sử của hệ thống GDĐH Việt Nam với truyền thống đào tạo theo niên chế. Đồng thời tìm ra những mặt hạn chế và nguyên nhân, thành tựu và triển vọng của thực trạng trên cơ sở những qui luật mang tính logic của quá trình phát triển. Vận dụng cách tiếp cận lịch sử/ logic sẽ giúp cho việc xác định các luận cứ thực tiễn nhằm đạt được mục tiêu nghiên cứu của đề tài. 7.1.3. Tiếp cận so sánh Tiếp cận so sánh cho phép xem xét QTDH theo HCTC trong tương quan với QTDH theo niên chế kết hợp học phần hay so sánh với hệ thống học tập ở các nước. Từ đó, rút ra được các kinh nghiệm để triển khai QTDH theo HCTC phù hợp với điều kiện của các trường đại học ở Việt Nam hiện nay. 7.2. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể Quá trình thực hiện đề tài kết hợp các nhóm phương pháp nghiên cứu: 7.2.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận Phân tích, tổng hợp, hệ thống hoá, khái quát hóa các nguồn tài liệu, văn bản trong và ngoài nước có liên quan đến vấn đề nghiên cứu để xây dựng các khái niệm công cụ và khung lý thuyết cho đề tài nghiên cứu. 5 Nhiều tư liệu, kỷ yếu của các hội thảo khoa học, chuyên đề về đào tạo theo HCTC được nghiên cứu, phân tích nghiêm túc. Đây là nguồn tài liệu phong phú, cập nhật và tập hợp được nhiều ý kiến của các chuyên gia trong nước và quốc tế. 7.2.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn • Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi Bảng hỏi được thiết kế với các loại câu hỏi đa dạng và trật tự logic hợp lý nhằm mục đích khai thác cao nhất, trung thực nhất ý kiến của từng cá nhân, đối tượng được hỏi về các thông tin cần khảo sát trong luận án. • Phương pháp phỏng vấn sâu Trên cơ sở điều tra, phỏng vấn các mẫu đã chọn, tác giả đã đánh giá, nhận định sơ bộ các nội dung liên quan đến quản lý QTDH theo HCTC. Để quá trình thu thập thông tin được chính xác hơn, tác giả đã thực hiện 21 cuộc phỏng vấn sâu với đối tượng là các cán bộ giảng dạy, các nhà quản lý của các trường ĐH và các chuyên gia giáo dục những người am hiểu về lĩnh vực nghiên cứu của đề tài thông qua các buổi họp chuyên môn, các hội thảo có chủ đề liên quan đến các vấn đề của luận án. 7.2.3. Nhóm phương pháp kiểm chứng và thực nghiệm kết quả nghiên cứu Tác giả đã trao đổi và xin ý kiến các cán bộ quản lý và giảng viên bằng phiếu hỏi về tính cấp thiết và tính khả thi của các biện pháp quản lý QTDH theo HCTC trong một số trường đại học giai đoạn hiện nay mà luận án đề xuất. Đồng thời luận án đã tổ chức thực nghiệm để kiểm chứng một biện pháp quản lý cụ thể. 7.3. Các phương pháp xử lý thông tin Các thông tin định tính và định lượng cần được xử lý để xây dựng các luận cứ, khái quát hóa thực trạng. Có hai phương hướng xử lý thông tin: - Đối với các thông tin định lượng: Các dữ liệu thu thập được xử lý bằng chương trình SPSS (Statistic Package for Social Studies) và chương trình thống kê toán học trên Excel nhằm xác định xu hướng diễn biến, qui luật của tập số liệu. - Đối với các thông tin định tính: Xử lý logic bằng việc đưa ra những phán đoán về bản chất các sự kiện, đồng thời thể hiện những liên hệ logic của các sự kiện. 6 Từ kết quả xử lý thông tin, luận án đưa ra các phân tích, đánh giá, bình luận và tổng kết chính xác các vấn đề nghiên cứu. 8. Luận điểm cần bảo vệ Trên cơ sở vấn đề nghiên cứu, luận án chứng minh những luận điểm khoa học sau: Luận điểm 1: Quản lý QTDH theo HCTC phải tôn trọng những đặc thù riêng của học chế này, đó là: Chú trọng mục tiêu cá nhân hóa hoạt động học tập của sinh viên; Tạo thuận lợi cho sinh viên chủ động tích lũy kiến thức trong quá trình đào tạo do chương trình được cấu trúc mềm dẻo, linh hoạt; Triển khai phương thức tổ chức dạy học thông qua đề cương chi tiết môn học được phê duyệt; Tiến hành đánh giá kết quả học tập thường xuyên, theo tiến trình. Luận điểm 2: HCTC là một thành tựu lớn của thế giới về quy trình đào tạo đại học, phù hợp với sự chuyển đổi kinh tế của nước ta. Chuyển đổi sang HCTC là một xu thế tất yếu trong các trường đại học ở Việt Nam giai đoạn hiện nay, tuy nhiên cần phải xác định lộ trình phù hợp với điều kiện thực tế của từng trường. Luận điểm 3: Những bất cập về nhận thức, điều kiện triển khai, lộ trình thực hiện, cách thức quản lý đang cản trở tiến trình chuyển đổi sang HCTC trong các trường đại học ở Việt Nam giai đoạn hiện nay. Luận điểm 4: Hệ thống các biện pháp quản lý QTDH theo HCTC được xây dựng thích ứng với đặc điểm của HCTC, phù hợp với điều kiện cụ thể của các trường đại học Việt Nam, trên cơ sở vận dụng lý luận quản lý sự thay đổi sẽ góp phần tháo gỡ các rào cản, tạo động lực cho việc triển khai thành công HCTC. 9. Những đóng góp của luận án 9.1. Về lý luận - Tổng hợp và hệ thống hóa lý luận về HCTC, đặc biệt là các đặc điểm của HCTC và các vấn đề lý luận về quản lý QTDH theo HCTC. - Vận dụng được lý luận về quản lý sự thay đổi trong việc quản lý QTDH theo HCTC trong giai đoạn hiện nay. 7 9.2. Về thực tiễn - Khảo sát và đánh giá được thực trạng quản lý QTDH theo HCTC trong các trường đại học ở Việt Nam giai đoạn hiện nay. - Xác định được các rào cản, các bất cập khi triển khai QTDH theo HCTC hiện nay và phân tích được các nguyên nhân của các bất cập trong thực trạng. - Xây dựng hệ thống các biện pháp quản lý QTDH thích ứng với các đặc điểm của HCTC và có khả năng ứng dụng trong thực tiễn nhằm giúp các trường đại học ở Việt Nam triển khai các yếu tố tích cực của HCTC một cách có hiệu quả, tiến tới chuyển đổi thành công sang phương thức đào tạo theo HCTC. 10. Cấu trúc của luận án 10.1. Mở đầu Phần này trình bày lý do chọn đề tài, mục đích, nhiệm vụ, đối tượng, phạm vi nghiên cứu. Ngoài ra, cũng đề cập đến ý nghĩa lý luận, thực tiễn của đề tài và các phương pháp nghiên cứu. 10.2. Nội dung nghiên cứu Phần nội dung gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận về quản lý QTDH theo HCTC ở bậc đại học Chương 2: Cơ sở thực tiễn về quản lý QTDH theo HCTC trong các trường đại học Chương 3: Xây dựng các biện pháp quản lý QTDH theo HCTC trong các trường đại học ở Việt Nam giai đoạn hiện nay 10.3. Kết luận và khuyến nghị Đánh giá những kết quả nghiên cứu đạt được và những đề nghị cho nghiên cứu triển khai tiếp theo. 10.4. Tài liệu tham khảo 10.5. Phụ lục 8 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ QUÁ TRÌNH DẠY VÀ HỌC THEO HỌC CHẾ TÍN CHỈ Ở BẬC ĐẠI HỌC 1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề quản lý đào tạo theo học chế tín chỉ 1.1.1. Lịch sử nghiên cứu trên thế giới HCTC đã được áp dụng ở Mỹ từ thế kỷ 19 và được triển khai rộng rãi ở nhiều nước trên thế giới. Cùng với sự phát triển của phương thức đào tạo này, rất nhiều công trình nghiên cứu đã được công bố, nhiều cuốn sách về hệ thống tín chỉ học tập và cách thức quản lý đào tạo theo hệ thống này đã được xuất bản. Các nhà nghiên cứu giáo dục ở Mỹ - cái nôi của HCTC là những người đầu tiên nghiên cứu về hệ thống học tập này và cách thức quản lý nó. - Tác giả C. James Quann của ĐH Quốc Gia Washington đã định nghĩa các khái niệm Tín chỉ, Giờ tín chỉ, Chuyển đổi giờ tín chỉ… trong tài liệu “The Academic Credit System” (Về hệ thống tín chỉ học tập) [6]. Các định nghĩa này của Quann được sử dụng phổ biến trong các nghiên cứu về tín chỉ của các tác giả Việt Nam hiện nay. Trong quá trình triển khai HCTC, việc có những định nghĩa chuẩn xác là rất quan trọng để tạo nên sự thống nhất về các khái niệm trong toàn hệ thống. - Trong tài liệu “The Credibility of the Credit Hour: The History, Use and Shortcomings of the Credits System” [119], tác giả Heffernan James đã trình bày tổng quan về hệ thống tín chỉ với những khái niệm, quá trình triển khai đào tạo, các ưu nhược điểm của hệ thống, những điều kiện tiên quyết để đảm bảo cho sự chuyển đổi thành công và khả năng áp dụng hệ thống tín chỉ trong các nước đang phát triển, một số bài học rút ra từ kinh nghiệm của Mỹ và thế giới về hệ thống tín chỉ... Công trình này đã phân tích khả năng áp dụng hệ thống tín chỉ học tập mà các nước đang phát triển có thể xem xét điều kiện triển khai nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả đào tạo của các trường ĐH. James cho rằng khi triển khai đào tạo theo hệ thống tín chỉ, các nước đang phát triển không nên chấp nhận mô hình của Mỹ một cách dập khuôn mà cần xem xét các yếu tố để xây dựng những kế hoạch thực hiện riêng gắn với điều kiện, hoàn cảnh và văn hoá. Một số yếu tố quan trọng để chuyển đổi thành 9 công QTDH theo hệ thống tín chỉ cũng được tác giả đề cập. Trước hết, đó là sự ủng hộ, đồng thuận của xã hội, chính phủ và các thành viên có liên quan trực tiếp đến quá trình đào tạo, sau đó là sự phù hợp các yêu cầu đối với các thành tố của QTDH (Chương trình, nội dung, phương pháp dạy và học; Đội ngũ giảng viên; Kiểm tra đánh giá;…). - Tác giả Arthur Levin đã nghiên cứu về quản lý đào tạo theo hệ thống tín chỉ và văn bằng trong cuốn “The credit and degree” (Tín chỉ và văn bằng). Ông khẳng định rằng có thể tham khảo mô hình Mỹ về đào tạo theo tín chỉ:“Trừ trường hợp ngoại lệ, hiện nay mọi chương trình ĐH dẫn đến văn bằng ở Mỹ được dựa trên hệ thống tín chỉ…” [6, tr.79]. Sau khi hình thành và phát triển ở Mỹ, hệ thống tín chỉ đã lan rộng ra nhiều nước khác trên thế giới. Trong đó phải kể đến các nước ở châu Âu với hơn 40 trường ĐH triển khai hệ thống học tập này. Từ đó, các nhà khoa học giáo dục của châu lục này cũng đã vào cuộc với các nghiên cứu về hệ thống tín chỉ và các điều kiện triển khai. - Hai nhà khoa học nổi tiếng là Robert Allen & Geoff Layer đã có công trình nghiên cứu: “Credit - Based Systems as Vehicles for Change in Universities and Colleges” (Hệ thống tín chỉ là phương tiện thay đổi trong các trường ĐH và cao đẳng) [123]. Các tác giả khẳng định sự phát triển của GDĐH đại chúng là một thách thức đối với các nhà quản lý và nhu cầu tất yếu phải có sự thay đổi trong hệ thống GDĐH. Hiện nay, quá trình dạy học theo hệ thống tín chỉ của rất nhiều trường ĐH ở Mỹ, Anh, Nhật Bản, Philippin, Đài Loan, Hàn Quốc, Malaisia, Nigeria, Uganda, Trung Quốc, Thái Lan... đã đi vào nề nếp. Tuy nhiên, các nhà khoa học giáo dục vẫn không ngừng nghiên cứu về hệ thống học tập này nhằm ngày càng cải thiện chất lượng giáo dục cũng như cách thức quản lý để phát huy các mặt tích cực của quá trình đào tạo và phù hợp với sự phát triển của xã hội. 1.1.2. Lịch sử nghiên cứu ở Việt Nam Ở Việt Nam, triển khai đào tạo theo HCTC trong các trường ĐH là một vấn đề đã được đề cập cách đây trên 20 năm nhưng gặp rất nhiều lúng túng trong cả khâu 10 quản lý và triển khai. Ngay từ năm 1988, theo chủ trương của Bộ GD & ĐT, một số trường ĐH đã áp dụng học chế mềm dẻo: kết hợp niên chế với học phần (Đơn vị học trình). Trong giai đoạn 1993-1998 các tác giả ở Vụ ĐH mà đứng đầu nhóm nghiên cứu là các nhà khoa học Lâm Quang Thiệp (Vụ trưởng Vụ ĐH) và Lê Viết Khuyến (Vụ phó Vụ ĐH) đã có nhiều bài nghiên cứu về quản lý đào tạo khi chuyển đổi sang hệ thống tín chỉ. Gần đây, vấn đề này đã được nêu trong các văn bản, quyết định của Đảng, Nhà nước, Bộ GD&ĐT và ngày càng thu hút sự quan tâm của đông đảo các nhà nghiên cứu giáo dục, các cấp lãnh đạo nhà trường, đội ngũ GV, SV và các tổ chức xã hội sử dụng sản phẩm giáo dục. Nhiều vấn đề về quản lý đào tạo theo HCTC và quá trình chuyển đổi sang học chế này đã được các nhà KHGD nghiên cứu. * Về tài liệu, phải kể đến cuốn sách rất có giá trị là “Về hệ thống tín chỉ học tập” của Vụ ĐH - Bộ GD & ĐT, xuất bản năm 1994. Công trình này tuyển dịch bốn tài liệu của nước ngoài về hệ thống tín chỉ với những kiến thức rất cơ bản kèm theo nhiều tài liệu tham khảo được giới thiệu đã thực sự cần thiết với các trường ĐH ở Việt Nam trong quá trình chuyển đổi từ học chế niên chế sang HCTC và các kinh nghiệm quản lý đào tạo theo tín chỉ của một số nước. * Cùng với việc biên soạn và phát hành các tài liệu trên, Bộ GD&ĐT và một số trường ĐH đã tổ chức nhiều cuộc hội thảo với các ý kiến đóng góp của các chuyên gia giáo dục bàn về vấn đề này. Nhiều hội thảo tập trung bàn về các vấn đề lý luận và các quan điểm mới trong việc thiết kế chương trình đào tạo theo tín chỉ của kỷ nguyên công nghệ; Vai trò của Internet trong giảng dạy và học tập [63, 64]... Một số hội thảo đi sâu vào phân tích các yếu tố quan trọng để thực hiện thành công HCTC; Phân tích cơ hội và thách thức của hệ thống chuyển đổi từ niên chế sang HCTC; Nhận diện các xung đột hệ thống khi triển khai HCTC trong điều kiện của Việt Nam và cách thức khắc phục chúng…; Nghiên cứu các phương pháp sư phạm đặc thù và các hình thức tổ chức dạy học hiệu quả trong HCTC [33 - 35]. Trong các diễn đàn khoa học này, nhiều nhà khoa học đã có các tham luận khá được chú ý. Những kinh nghiệm triển khai đào tạo theo HCTC của một số nước trên thế 11