Tài liệu Một số kinh nghiệm giảng dạy Sinh thái học thông qua các sơ đồ

M C ÍCH C A TÀI: rong xu th chung c a s phát tri n khoa h c, kinh t ngày nay là c n ph i có nh ng cán b khoa h c k thu t chuyên ngành, nh ng con ng i n ng ng, có tri th c và ph m ch t chu n b cho n n khoa h c, kinh t Vi t Nam c t cánh và h i nh p cùng th gi i. áp ng yêu c u c a xã h i, ngành giáo d c Vi t Nam c ng ang chuy n mình ào t o t t nh ng cán b khoa h c k thu t trong s n xu t Nông – Lâm – Ng nghi p ( ang là nh ng ngành chính, có l c l ng lao ng l n c a n c ta, là nh ng ngành góp ph n r t quan tr ng trong n n kinh t hi n nay) Sinh thái h c là l nh v c khoa h c hi n nay ang phát tri n nhanh, m nh và có nhi u ngành mà xã h i ang quan tâm nhi u nh : Công ngh môi tr ng, c i t o, b o v môi tr ng và phát tri n b n v ng. V i m c ích có t m chi n l c nh trên, nhi m v tr c m t c a m i giáo viên là: - Giúp h c sinh hi u c nh ng ki n th c ph thông c a Sinh thái h c sau này dù các em i h c ngành ngh nào thì c ng ph i hi u m i quan h h u c! gi a sinh v t v i môi tr ng. - ào t o c nh ng h c sinh có kh n ng h c lên trong các tr ng H kh i B. - Thay m"t cho phong trào h c sinh gi#i c a T$nh, cùng tham gia trong các k% thi h c sinh gi#i Qu c Gia. II. LÝ DO CH N TÀI: V n v môi tr ng, s ch xanh ng ph , ph xanh &i tr c, b o v v n gen quý hi m c a ng, Th c v t , ô mhi'm môi tr ng, c i bi n, b o v môi tr ng và phát tri n b n v ng… ang c các ban ngành trong c n c cùng th gi i quan tâm nh t hi n nay. N i dung v Sinh thái h c i h c và H c sinh gi#i. c th hi n nhi u trong thi c a các c p: T t nghi p, Vi c hi u ki n th c Sinh thái h c thông qua các s! &, bi u &, & th … làm t ng s h ng thú khi h c b môn. III. M T S THU N L I VÀ KHÓ KH N C A TÀI: 1- Thu n l i: - N i dung tài c p n m i quan h gi a Sinh v t – Sinh v t; Sinh v t – Môi tr ng; Sinh v t – Con ng i và môi tr ng…, là nh ng i t ng g n g i trong cu c s ng c a h c sinh. - N i dung c a tài là nh ng ki n th c c! b n nh(m áp ng d c ý th c b o v môi tr ng s ng cho các em. c m c ích giáo - Trong cu c s ng c a các em sau này, dù làm ngành ngh gì c ng c n có ki n th c c! b n v Sinh thái h c. 1 - N i dung Sinh thái h c có nhi u ví d th c t d' hi u, nhi u tranh nh sinh 2 – Khó kh n: Khi th c hi n ng tài, tôi g"p ph i m t s khó kh n nh sau: - N i dung ki n th c v Sinh thái h c là r ng, th i l khái ni m tr)u t ng khó hi u. ng là không nhi u, có nhi u - Trong phân ph i ch !ng trình Sinh thái h c c x p vào cu i c p h c, do ó s l nh h i ki n th c ph n này i v i h c sinh là mang tính ch t v i vàng, ch a k p ào sâu, ch a c ôn luy n k càng. - Có nh ng ki n th c khó phân bi t c m t cách chính xác. - V n s ng c a các em v i thiên nhiên còn non, nh t là nh ng h c sinh * Th tr n, Th xã, Thành ph … V i nh ng i u nh ã nêu trên, khi gi ng d y ph n sinh thái h c tôi ã xây d ng các khái ni m ho"c ki n th c bài h c b(ng nh ng s! &, & th , bi u &… giúp các em hi u bài, t tin và t k t qu t t khi g"p nh ng n i dung này. Vì v y, tôi m nh d n a ra tài: !" # R t mong c nh ng ý ki n óng góp c a quý th y cô và các b n &ng ngh êp. * * * * 2 N I DUNG C A PH N B: TÀI. : I- C TH VÀ MÔI TR NG: $ 1- Môi tr % & ' () ng và các nhân t sinh thái: a/ Môi tr ng s ng: là ph n không gian bao quanh sinh v t, mà * ó các y u t c u t o nên môi tr ng có quan h tr c ti p ho"c gián ti p lên s sinh tr *ng và phát tri n c a sinh v t. - Môi tr ng g&m 2 y u t ó là: + Y u t vô sinh (là nh ng y u t không s ng). + Y u t h u sinh ( là nh ng y u t s ng hay các sinh v t ) - Có 4 lo i môi tr ng: + MT t. + MT n c. + MT không khí + MT sinh v t b/ Nhân t sinh thái: là nh ng thành ph n c u t o nên môi tr ng, có tác ng tr c ti p ho"c gián ti p lên i s ng ,sinh tr *ng và phát tri n c a sinh v t . - Các nhóm sinh thái bao g&m : + Nhân t vô sinh : ánh sáng , nhi t , n c, gió, m…. + Nhân t h u sinh : các nhóm sinh v t và nhân t con ng i 2- Gi i h n sinh thái: Gi i h n sinh thái là kho ng giá tr xác nh c a m t nhân t sinh thái mà trong kho ng ó sinh v t có th t&n t i và phát tri n n nh theo th i gian. Trong gi i h n sinh thái có m t kho ng mà sinh v t có th sinh tr *ng và phát tri n t t nh t g i là kho ng thu n l i, kho ng còn l i g i là kho ng ch ng ch u. 3- N i và Sinh thái: N!i * là a i m c trú c a sinh v t hay là n!i th ch a nhi u sinh thái. ng g"p c a các loài và có th + sinh thái c a m t loài là m t “không gian sinh thái” mà * ó t t c các nhân t sinh thái quy nh s t&n t i và phát tri n n nh lâu dài c a loài. 4- Các nhân t vô sinh nh h ng n i s ng c a sinh v t: Nhi t : nh h *ng tr c ti p n i s ng c a sinh v t ho"c nh h *ng gián ti p thông qua s bi n i c a các y u t khác nh l ng m a, b ng tuy t, m, l ng b c h!i, gió… , sinh v t bi n nhi t, trong quá trình phát tri n có s k t h p ch"t ch-, gi a th i gian và nhi t c g i là “th i gian sinh lý” và bi u di'n d i d ng bi u th c: T = ( x – k).n Trong ó: T: t ng s nhi t h u hi u. x: nhi t môi tr ng. k: ng .ng nhi t phát tri n n: s ngày c n hoàn thành 1 chu k% s ng. Trong cùng m t loài T và k không i nên: 3 T = (x1 – k).n1 = (x2 – k).n2 = (x3 – k).n3 Ánh sáng: - S thích nghi c a th c v t: Liên quan n c ng ánh sáng, th c v t c chia thành 3 nhóm + Nhóm cây a sáng: nhi u loài c#, b& , phi lao, lúa… + Nhóm cây a bóng: phong lan, g)ng, ri ng, lá l t… + Nhóm ch u bóng: g&m nh ng loài phát tri n c c n!i giàu sáng và c n!i ít sáng t o nên t ng th m xanh * áy r)ng. - S thích nghi c a ng v t. , ng v t chia làm 3 nhóm: + Nhóm a ho t ng ban ngày: th giác phát tri n và thân có màu s c s"c s. ( nh n bi t &ng lo i, ngu/ tr ng, hay do n t…) + Nhóm a ho t ng ban êm: mang "c i m thích nghi : thân có màu t i, m t r t tinh hay tiêu gi m , xúc giác phát tri n…( l !n, cá bi n…) + Nhóm a ho t ng lúc chênh t i, chênh sáng (hoàng hôn nh mu i d!i ho"c bình minh nh nhi u loài chim) - Nh p i u sinh h c. m: Sinh v t có nhóm a m, a m v)a và ch u h n. II- QU N TH SINH V T: 1- Qu n th là gì? Qu n th sinh v t là m t nhóm cá th cùng loài cùng s ng trong m t kho ng không gian xác nh, trong m t th i gian nh t nh và có kh n ng sinh s n cho th h m i. 2- Quan h gi a các cá th trong qu n th : a. Quan h h tr : Trong qu n th các cá th cùng loài h tr nhau trong các ho t ng s ng nh l y th c n, ch ng k0 thù, hay sinh s n… Quan h h tr th hi n hi u qu c a nhóm cao h!n hi u qu c a t)ng cá th . b. Quan h c nh tranh: C nh tranh gi a các cá th trong qu n th x y ra khi m t cá th c a qu n th t ng lên quá cao, ngu&n s ng trong môi tr ng không cung c p cho m i cá th c a qu n th . Các cá th trong qu n th có th c nh tranh nhau v th c n, n!i *, ánh sáng, ho"c các con c giành nhau con cái giao ph i…. S c nh tranh d1n t i qu n th luôn phát tri n * m c cân b(ng. 3- Các !c tr ng c b n c a qu n th . M i qu n th có mang nh ng nét "c tr ng c! b n, ó là d u hi u phân bi t qu n th này v i qu n th khác. ó là "c tr ng v t$ l gi i tính, thành ph n nhóm tu i, s phân b các cá th , m t cá th , kích th c c a qu n th , và m i quan h gi a qu n th v i môi tr ng s ng. a. T l gi i tính: T$ l gi i tính là t$ l gi a s cá th c và s cá th cái trong qu n th . t$ l gi i tính thích h p m b o cho hi u qu sinh s n duy trì nòi gi ng. 4 T$ l gi i tính là "c tr ng cho loài và có th b thay i tu% vào i u ki n môi tr ng s ng. b. C u trúc tu i: Có th phân c u trúc tu i thành tu i sinh thái, tu i sinh lí và tu i qu n th . C ng có th chia qu n th thành nhóm có tu i còn non (tu i tr c sinh s n), nhóm tu i trung bình (tu i ang sinh s n) và nhóm già y u (tu i sau sinh s n). Khi môi tr ng s ng tr* nên kh c nghi t các cá th non và già y u b ch t nhi u nên nhóm tu i trung bình chi m u th . c. S phân b c a các cá th trong qu n th : α - Phân b theo nhóm: Các cá th h tr l1n nhau ch ng l i i u ki n b t l i c a môi tr β - Phân b ng ng. u: Làm gi m m c c nh tranh gi a các cá th . γ - Phân b ng u nhiên: Sinh v t t n d ng c ngu&n s ng ti m tàng trong môi tr ng. d. M t : M t cá th c a qu n th là s l ng cá th tính trên m t !n v di n tích hay th tích. M t cá th c a qu n th nh h *ng r t l n n vi c s2 d ng các ngu&n s ng trong môi tr ng, t$ l sinh s n và t$ l t2 vong c a các cá th . M t cá th có nh h *ng t i m c s2 d ng ngu&n s ng trong môi tr ng, t i kh n ng sinh s n và t2 vong c a cá th . M t cá th c a qu n th là không n nh mà có th b thay i theo s bi n ng c a môi tr ng s ng e. Kích th c c a qu n th sinh v t: α . Khái ni m: Là t ng s cá th hay t ng kh i l ng ho"c t ng n ng l ng ch a trong qu n th . M i qu n th có m t kích th c "c tr ng, kích th c qu n th dao ng t) giá tr t i thi u n giá tr t i a. β . Nguyên nhân: - Kích th c qu n th c mô t b(ng công th c t ng quát d i ây: Nt = NO + B - D + I - E Trong ó : Nt và No là s l ng cá th c a qu n th * th i i m t & to • B: m c sinh s n • D: m c t2 vong. • I: m c nh p c . • E: m c di c B n y u t trên là nh ng nguyên nhân gây ra s bi n i s l ng c a qu n th . γ . S t ng tr ng kích th c qu n th : Trong i u ki n môi tr ng không b gi i h n: (ch n l c r). 5 - M i nhân t không gây nh h *ng lên i s ng thì: M c sinh s n c a qu n th là t i a. M c t2 vong là t i thi u. M c t ng tr *ng là t i a, qu n th t ng tr *ng theo “ti m n ng sinh h c” v n có c a nó. S l ng cá th trong qu n th t ng r t nhanh theo th i gian, ki u hàm m v i ng cong d ng ch J Trong i u ki n môi tr ng b gi i h n: (ch n l c k). - Trong th c t , s t ng tr *ng kích th c qu n th a s loài u b gi i h n b*i các nhân t môi tr ng ó là: th c n, n c u ng, d .ng khí, d ch b nh, v t ký sinh, v t n th t… do ó qu n th ch$ có th t c s l ng t i a, cân b(ng v i s c ch u ng c a môi tr ng. ng cong có d ng ch S. 4- Bi n "ng s l #ng cá th c a qu n th : a/ Bi n ng không theo chu k%. - X y ra do các nhân t ng1u nhiên: bão l t , cháy, ô nhi'm… - Do không ki m soát c nên th ng nguy h i cho i s ng c a nhi u loài, nh t là nh ng loài có vùng phân b h3p và kích th c qùân th nh#. b/ Bi n ng theo chu k%: - Chu k% ngày êm, chu k% tu n tr ng và ho t ng c a thu4 tri u, chu k% mùa, chu k% n m. 5- C ch i$u ch%nh s l #ng cá th c a qu n th : Nh ng y u t ph thu c m t tham gia ki m soát s l ng c a qu n th g&m: * S c nh tranh trong n i b loài. * S c nh tranh gi a các loài trong qu n xã sinh v t. * Con m&i - V t d , v t ch - ký sinh và b nh t t. * S di c c a m t nhóm cá th trong qu n th . * S h sinh (hay c ng sinh)gi a các loài trong qu n xã III- QU N XÃ SINH V T: 1- Khái ni m: T p h p các qu n th sinh v t thu c các loài sinh v t khác nhau cùng s ng trong m t kho ng không gian, trong m t kho ng th i gian xác nh g i là qu n xã sinh v t. Các qu n th trong qu n xã tác ng tr c ti p n môi tr ng và tác ng qua l i v i nhau, hình thành nên m t th th ng nh t và do ó qu n xã có c u trúc t !ng n nh. 2- Các !c tr ng c b n c a qu n xã: a. Tính a d ng v loài trong qu n xã: Thành ph n loài c "c tr ng b*i s l ng loài, s cá th c a loài. ó là s a d ng v loài c a qu n xã. Các qu n xã th ng khác nhau v s l ng loài trong sinh c nh mà chúng c trú. S a d ng v loài ph thu c vào các nhân t vô sinh, s c nh tranh gi a các loài… Trong m t sinh c nh xác nh, khi s loài t ng lên, chúng ph i chia s0 nhau ngu&n s ng, do ó s l ng cá th c a m i loài ph i gi m i. b. c tr ng v c u trúc c a qu n xã: 6 - S l ng c a các nhóm loài. Trong qu n xã th ng g&m ba nhóm loài: loài u th , loài th y u, loài ng1u nhiên, m i nhóm loài có m t vai trò nh t nh. Cùng v i ba nhóm trên còn có loài ch ch t và loài "c tr ng. - Ho t ng ch c n ng c a các nhóm loài. Theo ch c n ng, qu n xã g&m sinh v t t d .ng, sinh v t d d .ng và nhóm sinh v t phân gi i. c. S phân b c a các loài trong không gian. áp ng cho các nhu c u s ng khác nhau mà các loài sinh v t ã có ki u phân b khác nhau trong không gian. S phân t ng theo chi u th5ng ng ho"c phân b theo ph !ng ngang. S phân t ng c a th c v t kéo theo s phân t ng c a các nhóm ng v t ki m n và c trú * ó. 3- Quan h gi a các loài trong qu n xã sinh v t: a. Quan h h tr : Quan h c ng sinh: ây là ki u quan h mà hai loài chung s ng th ng xuyên v i nhau, mang l i l i ích cho nhau. Trong m i quan h c ng sinh các loài quan h ch"t ch- v i nhau, nhi u tr ng h p khi tách r i nhau c hai loài u ch t. Quan h h p tác: Trong quan h h p tác c hai loài s ng d a vào nhau, u có l i nh ng không b t bu c, không g n bó ch"t ch- nh quan h c ng sinh. Quan h h i sinh : Các sinh v t khác loài s ng chung v i nhau, trong ó loài s ng h i sinh có l i, còn loài c h i sinh là không có l i gì. b. Quan h i kháng:(c nh tranh) - 6c ch - c m nhi'm. - V t n th t – Con m&i. - V t ký sinh - V t ch . - C nh tranh gi a các loài và phân ly sinh thái. 4- M i quan h d& d 'ng: a. Chu i th c n và b c dinh d ng. Chu i th c n th hi n m i quan h v ó loài này s2 d ng loài kia làm th c n, khác hình thành nên m t chu i th c n. Ví d : C# Sâu Ngoé s c Chu b. L i th c n. L i th c n là t p h p các chu i th lo i th c n khác nhau và là th c n cho th c n c a l i th c n. c. Tháp sinh thái. dinh d .ng gi a các loài trong qu n xã, trong n phiên mình nó l i làm th c n cho m t loài t &ng R n h mang i bàng. c n, trong ó có vài m t xích s2 d ng nhi u nhi u loài khác tr* thành i m n i các chu i 7 Có ba d ng tháp chính là tháp n ng l ng, tháp s l ng và tháp sinh kh i. trong ó ch$ có tháp n ng l ng là có d ng chu n, Ngh a là n ng l ng c a v t làm m&i bao gi c ng l n, cung c p n d th)a nuôi sinh v t tiêu th mình. 5- Di(n th sinh thái: a. Khái ni m: Di'n th là quá trình phát tri n thay th tu n t c a các qu n xã sinh v t, t) d ng kh*i u qua các d ng trung gian t n qu n xã cu i cùng t !ng i n nh. b. Nguyên nhân - Do tác ng bên ngoài. Do tác ng c a thiên tai ho"c các ho t ng c a con ng i ã phá hu4 qu n xã, qu n xã bu c ph i khôi ph c l i t) u. - Do tác ng bên trong. Do s c nh tranh gi a các loài trong qu n xã. S phát tri n c a loài u th nm c làm bi n i môi tr ng s ng theo h ng b t l i cho mình, nh ng t o i u ki n thu n l i cho loài u th khác có s c c nh tranh cao thay th . c. Các d ng di n th . - Di'n th nguyên sinh. Di'n th nguyên sinh b t u t) m t môi tr ng tr ng tr!n ch a có m t qu n th sinh v t nào. Các qu n th tiên phong phát tri n tr c. T !ng ng v i s thay i c a các nhân t môi tr ng, các qu n th thay th phát tri n k ti p theo h ng hoàn thi n d n, cu i cùng hình thành nên m t qu n xã n nh. - Di'n th th sinh. Di'n th th sinh là ki u di'n th x y ra * môi tr ng mà tr c ây ã t)ng t&n t i m t qu n xã, nh ng ã b hu4 di t m t ph n hay hoàn toàn. IV- H) SINH THÁI: 1- Khái ni m: H sinh thái là t p h p qu n xã sinh v t v i môi tr ng vô sinh c a nó. Trong h sinh thái các sinh v t t !ng tác v i nhau và t !ng tác v i môi tr ng hình thành nên chu trình sinh a hoá và s bi n i n ng l ng. 2. Các thành ph n c*u trúc c a h sinh thái M t h sinh thái g&m các y u t sau: Các y u t thu c qu n xã sinh v t. Sinh v t s n xu t. Sinh v t tiêu th . Sinh v t phân gi i. Các y u t vô sinh c a qu n xã s ng. Các ch t vô c!. Các ch t h u c!. Các y u t khí h u. 3. Các ki u h sinh thái 8 b. Các h sinh thái t nhiên Các h sinh thái t nhiên c hình thành b(ng các qui lu t t nhiên. R t a d ng: t) m t gi t n c l y t) ao, n m t cánh r)ng c c l n, hoang m c hay i d !ng. b. Các h sinh thái nhân t o: H sinh thái nhân t o là h sinh thái do chính con ng i t o ra. T) h sinh thái c c bé nh trong ng nghi m, m t b cá, m t p n c, m t cánh &ng hay m t ô th .... 4. Các chu trình sinh – &a – hoá trong h sinh thái: b. Khái ni m: Chu trình sinh a hoá hay chu trình v t ch t trong h sinh thái là s trao các nguyên t hoá h c gi a qu n xã và môi tr ng. b. Chu trình n i liên t c c: c. Chu trình Cacbon. d. Chu trình Nit e. Chu trình photpho 5. Dòng n+ng l #ng trong h sinh thái: b. Bi n i n ng l ng trong h sinh thái: Các b c x quang h p khi i vào h sinh thái thí ph n l n n ng l ng b th t thoát, ch$ m t ph n r t nh# c th c v t h p thu và chuy n thành hoá n ng tích tr trong các h p ch t h u c! tích tr trong các mô. N ng l ng di chuy n trong h sinh thái theo chu i th c n. Cu i cùng t t c xác bã c a sinh v t b phân gi i thành các ch t vô c! và gi i phóng n ng l ng ra môi tr ng * d ng nhi t. Qua m i b c th c n, n ng l ng b tiêu hao m t ph n, do không s2 d ng c, không tiêu hoá c, và thoát ra môi tr ng * d ng nhi t. Nh v y, n ng l ng i theo dòng và ch$ c sinh v t s2 d ng m t l n qua chu i th c n. Hi u su t sinh thái có th c bi u di'n b(ng bi u th c t ng quát d i ây: Hi u su t sinh thái là t$ l t !ng i % gi a n ng l ng tích t trong m t b c dinh d .ng nào ó v i m t b c phía tr c b t kì, c tính theo công th c. eff = C i+1 .100 C1 Trong ó: eff là hi u su t sinh thái (%) Ci là b c dinh d .ng. Ci+1 là b c dinh d .ng th i+1 sau b c Ci Do m t nhi u n ng l ng hao h t, nên chu i th c n không th dài, th b c i v i h sinh thái d i n c, 4-5 b c i v i h sinh thái trên c n. b. S n l ng t) 6-7 ng sinh v t: S n l ng sinh v t s c p. S n l ng sinh v t s! c p thô: là t ng s n l h p. ng c sinh ra trong quá trình quang 9 S n l ng sinh v t s! c p tinh: Là ph n v t ch t tích lu l i n cho các sinh v t d d .ng. S n l ng s! c p tinh c tính theo công th c: c s2 d ng làm th c PN = PG – R. PN: S n l ng s! c p tinh PG: s n l ng s! c p thô R: là ph n hô h p c a th c v t. S n l ng sinh v t th c p Là s n l ng tích lu c * các sinh v t d d .ng. Sinh v t * b c dinh d .ng càng cao t ng n ng l ng c a chúng là nh# nh t. V- SINH QUY N 1- Khái ni m: T p h p t t c các qu n xã sinh v t và môi tr ng vô sinh trên trái t t o thành m t h sinh thái l n nh t g i là sinh quy n. Sinh quy n là !n v t ch c l n nh t c a th gi i s ng bao g&m nhi u khu sinh h c "c tr ng cho t)ng vùng khí h u, a lí khác nhau. 2. Các khu sinh h,c chính trên trái *t: Các h sinh thái l n "c tr ng cho i u ki n th nh .ng khí h u c a m t vùng nh t nh g i là m t khu sinh h c. b. Các khu sinh h c trên c n: &ng rêu, r)ng lá kim, r)ng lá r ng r ng theo mùa và r)ng h n t p ôn i, r)ng m nhi t i, sa m c. b. Các khu sinh h c d i n c: Có th chia thành khu sinh h c n c ng t và khu sinh h c n c m"n. ============ 10 I - -T V.N : Ki n th c sinh thái h c là r ng, n(m * cu i c p và là m t trong nh ng n i dung thi t t nghi p, H và HSG các c p. Trong ch !ng trình sinh thái h c có nhi u s! & minh ho , nh ng khi phân tích m t s! & hi u rõ và kh c sâu ki n th c thì h c sinh còn lúng túng, không bi t ph i b t u t) âu? Ví d : Hình 44.2 trang 196 Sách giáo khoa 12. V i chu trình này các em không bi t phân tích t) âu tr c? phân tích theo chi u nào và c n nêu nh ng v n gì? H c sinh còn nhi u v ng m c. II- NH/NG V.N C N GI0I QUY1T: Khi gi ng d y ph n sinh thái h c, yêu c u giáo viên ph i truy n th t$ m$ các khái ni m, cho th t nhi u ví d th c t v m i quan h gi a sinh v t – môi tr ng, gi a sinh v t – sinh v t và gi a môi tr ng – sinh v t … các em có t m nhìn t ng quát h!n. Giáo viên xây d ng nh ng s! &, bi u & hay & th t) !n gi n n ph c t p phù h p v i t)ng n i dung, d a theo ó yêu c u h c sinh t xây d ng c m t s s! & !n gi n giúp các em hi u bài và kh c sâu ki n th c. Ki m tra c ng là m t trong nh ng khâu r t quan tr ng tìm hi u xem các em có thu c bài không? Có hi u bài không? Có v n d ng c trong các bài t p hay không? Vì v y xem các em ã hi u bài ch a, chúng ta nên ki m tra d i 2 hình th c: - Ki m tra t lu n. - Ki m tra tr c nghi m. III- NH/NG BI)N PHÁP GI0I QUY1T V.N : D a trên c! s* nh ng ki n th c c a sinh thái h c, d a vào m c hi u bi t c a h c sinh v n i dung sinh thái h c, s suy lu n logic c a toán h c, s am hi u v th c t c a các 11 em, tài c chia làm 3 ph n c! b n ó là: - T) n i dung ki n th c xây d ng thành s! &. - T) các s! &, phân tích hi u c n i dung ki n th c. - Hoàn thi n n i dung ki n th c b(ng s! & câm. 1- Các d ng ki n th2c c b n: D ng 1: T3 N I DUNG KI1N TH4C XÂY D5NG THÀNH S 6. bài cho bi t n i dung và các i u ki n c n thi t 7 t) ó xây d ng thành s! & V i d ng này thì giáo viên yêu c u h c sinh ph i hi u m t s khái ni m, tính ch t, "c tr ng…c a sinh thái h c. Tr c khi bi u di'n b(ng s! & hay & th c n quy c s bi u th gi a i u ki n sinh thái v i ho t ng s ng c a sinh v t. Nh v y d ng bài này g&m 2 b c: + Xác nh m c, i m và các y u t c n thi t trên tr c to . + Bi u di'n s! &, & th , bi u & theo yêu c u c a bài. a) th v các nhân t vô sinh và gi i h n sinh thái: - Trong thiên nhiên sinh v t sinh tr *ng và phát tri n ph thu c vào m t s y u t c a môi tr ng. - Do v y khi v- s! & d ng này, chú ý m t s i m sau: * Tr c tung là s sinh tr *ng và phát tri n c a sinh v t c th . * Tr c hoành là m t trong nh ng nhân t nh h *ng n s sinh tr *ng và phát tri n c a sinh v t ó nh : Nhi t , ánh sáng, m… * ng cong c a & th th hi n kho ng gi i h n mà sinh v t có th t&n t i và phát tri n, trong ó: + Có kho ng thu n l i th hi n s sinh tr *ng, sinh s n là t i u. + T) kho ng thu n l i càng ti n v gi i h n d i và gi i h n trên là kho ng mà sinh v t có th ch ng ch u c, t&n t i nh ng sinh tr *ng và sinh s n gi m sút. V i nh ng ki n th c chung * trên ta xây d ng c s! & t ng quát mô t gi i h n sinh thái c a sinh v t. !* % + ," 12 D a vào s! & t ng quát ó, các em có th vnhân t vô sinh nh m, nhi t , ánh sáng… tác c b t k% s! & c th nào c a các ng n loài sinh v t c th . 14 5 !" # $ % & '()" &3 40 5 6 " &* 7 8 9& : => + ( ? &@;' " &* A# 0 Gi iB ,-. /0 7 120 . % D (&E Sinh tr *ng và phát tri n c a cá rô phi C " &*+ ;6 < !" # ! - 5,60 D ih nd + i 300 i m c c thu n . / 01 2 3% 420 t0 Gi i h n trên. 30 + " b) Bi u tháp sinh thái: - M t hình tháp chu n luôn có áy r ng và càng lên cao càng h3p l i thành chóp tháp. - V i d ng này chúng ta xây d ng thành bi u & c t n(m ngang. - Tuy nhiên, không ph i luôn luôn tháp sinh thái có hình tam giác v i áy r ng. Do v y khi xây d ng bi u & ph i chú ý d ki n v- cho chính xác. FE#;6%4 3 (GB => ;I+ (&@ !7 W Q 3 !7 W 2 (G < M* " 2. -S : 58 JK Gi i: 3 < H &# < H #( ( +L ;6 6 (G &# N & 8 : 58 & 8 T % U(# < 3 < (G #( < O P5 6Q0/)#5 R 2R 6 8 V% E : 58 13 $3 9& % 9 5 6X0S Y W +N Z W & 8 #R=> 7 < 58 +R!I L ;' : 58 a/ S n l ;N ( W +N Q0S U(# \ +N A#;7 W $Z W & 8 QS [ ;N ( ] Gi i: ng sinh thái qua m i b c dinh d .ng. S nl S nl 10 6 x 2,5 = 2,5.104 kcal. 100 2,5.10 4 x10 ng th c t c a sinh v t s n xu t: = 2,5.103 kcal. 100 ng sinh v t toàn ph n: S n l ng sinh v t tiêu th b c I ch$ 1% c a sinh v t s n xu t = 25% kcal. S n l ng sinh v t tiêu th b c II s2 d ng 10% s n l ng toàn ph n c a sinh v t tiêu th b c I b(ng 2,5 kcal . b/ V- hình tháp n ng l ng. Y!VV+N B 2. -)#5 Y!VV+N B 2-)#5 Y 26 ;N < _(9B 2. -Q04 )#5 7 38 9 . :) ;<= 7 * L u ý: - V i ví d này, chúng ta ph i tính toán r i m i dây x ng bi u . - Chú ý m i quan h gi a các b c dinh d ng sinh v t s n xu t sinh v t tiêu th b cI sinh v t tiêu th b c II. c) Xây d ng s l i th c n: d ng c 1 l i th c n, u tiên chúng ta c n tìm xem trong i u ki n bài cho có m y lo i xích th c n c! b n. + Xích th c n b t u t) sinh v t s n xu t, hay + Xích th c n b t u t) sinh v t phân gi i mùn b h u c! (ph li u). - Sau ó tách các loài ng v t thành 2 nhóm: + ng v t n th c v t. + ng v t n th t: trong nhóm này chú ý có ng v t bi t bay, ng v t n th t c. nh#, ng v t n th t c. l n, s p x p cho phù h p. - T o các chu i th c n t) 3 m t xích 7 4 m t xích 7 5 m t xích. - T p h p các chu i th c n có m t xích chung t o thành l i th c n. !7 W C< Z 3 * U(^ _> ;N +#% @ 5 %6 #(B . E ;N.; ;N. a.b . (*. % #Rc E (\ d : 3 3 % U(^ _> ;N +Rc E 5 d: , (\ d : &3 R $# b _7 ( 9 A#5 d: `. ( E ;N. ( Gi i: a)- Xây d ng chu i th c n : 1/ Th c v t 7 th# 7 cáo 7 vi sinh v t. 14 2/ Th 3/ Th 4/ Th 5/ Th b)- L c v t 7 th# 7 cú 7 vi sinh v t. c v t 7 chu t 7 cú 7 vi sinh v t. c v t 7 sâu h i th c v t 7 ch nhái 7 r n 7 vi sinh v t. c v t 7 sâu h i th c v t 7 ch nhái 7 r n 7 cú 7 vi sinh v t. i th c n: Th# Cáo Th7c v t Cú Chu t Vi sinh v t 8ch nhái Sâu h i th c v t. R n c)- M t xích chung nh t là cú: L u ý: Khi t o các chu i th c n thì v! u “ m"i tên” h ng v phía sinh v t tiêu th . V i ví d trên ta th y t t c sinh v t u b# vi sinh v t phân gi i nên s! nh m khi ch n vi sinh v t là m$t xích chung nh t V y hi u m$t xích chung nh t là gì? là loài sinh v t ó tiêu th c nhi u loài khác và nó b# loài khác tiêu th . D ng 2: T3 CÁC S 6, PHÂN TÍCH HI U N I DUNG KI1N TH4C. a) th sinh thái: ây là m t d ng khó do ó phân tích c nh ng n i dung ki n th c th hi n * s! &, chúng ta c n h ng d1n cho h c sinh cách quan sát t4 m$ nh ng d u hi u có th có nh sau: + Hình d ng & th . + D u m i tên. + Y u t bi u th trên tr c tung và tr c hoành. T) ó ph i h p v i s hi u bi t, s t duy ho"c s am hi u v th c t k t lu n yêu c u c a bài. !7 W Q <& '( LA#U(^ Gi i: e=> < 7 ;6 %;7 W 5 %6 Y 58 @ D 0 . 3: Th i gian >? % 15 tr & th bi u di'n s t ng tr *ng kích th ng không b gi i h n. c c a qu n th trong i u ki n môi - M i nhân t không gây nh h *ng lên i s ng thì: M c sinh s n c a qu n th là t i a. M c t2 vong là t i thi u. M c t ng tr *ng là t i a, qu n th t ng tr *ng theo “ti m n ng sinh h c” v n có c a nó. S l ng cá th trong qu n th tr ng r t nhanh theo ki u hàm s m . ng cong có d ng hình ch J Ví d : a s các loài vi sinh v t, ng v t nguyên sinh, th c v t phù du, cây m t n m… Y 58 !7 W 2 2 . 3: >? % " & th trên mô t i u gì c a qu n th ? Hãy gi i thích và cho ví d loài. Gi i: & th trên bi u di'n s t ng tr *ng kích th c c a qu n th trong i u ki n môi tr ng b gi i h n: S t ng tr *ng kích th c qu n th * a s loài u b gi i h n c a các nhân t môi tr ng. Qu n th ch$ có th t c s l ng t i a, cân b(ng v i s c ch u ng c a môi tr ng. Khi ngu&n s ng gi m, t c t2 vong t ng lên và cu i cùng s l ng cá th trong qu n th * tr ng thái n nh, cân b(ng v i s c ch a c a môi tr ng.. T c sinh s n và t c t2 vong x p x$ nhau. ng cong có d ng ch S Ví d : Thú n th c v t, thú n th t, th c v t b c cao… b) Bi u tháp sinh thái: - D a vào hình d ng c a các bi u & phân tích và k t lu n theo yêu c u c a bài. - Bi u & c a bài th ng bi u th v %,s l ng, kh i l ng ho"c n ng l ng … !7 W Q 2 V ? +j U(^ A# + (&@ #( V P (f .g h# &3 > #;6 (i(& 8 + ( 7 ;' A# 16 @ * 80 70 - 79 65 - 69 60 - 64 55 - 59 50 – 54 45 – 49 40 – 44 35 – 39 30 – 34 25 – 29 20 – 24 15 – 19 10 – 14 5–9 0-4 10% 30% 35% 45% 44% 45% 45% 26% 20% A( B CD > 2 A( E Gi i: - Tháp dân s c a Châu Phi là các n c ang phát tri n, tháp dân s là m t tam giác cân, áy r ng, do nhóm tu i tr c sinh s n chi m t4 l cao nh t, l c l ng b sung cho nhóm ang sinh s n.. - Tháp dân s c a Liên Bang Nga là các n c ang n nh v dân s , c u trúc tu i không thay i, m c sinh và m c nh p c cân b(ng v i m c t2 vong và m c xu t c . - Tháp dân s c a Châu Âu là các n c ang suy gi m, có áy tháp thu h3p, nhóm tu i tr c sinh s n gi m so v i nhóm ang sinh s n, dân s c a các n c ó b co l i Cá thu Cá trích !7 W 2 2 V t ký sinh Giáp xác V t ch => ) Y!VV+N B 2-)#5 Th c v t phù du A 3 Y!VV+N B 2. -)#5 B < 7 P e 58 k;6 ) Y )#5 h A# (l ; N <_ (9B 2. -Q04 / 6 ;N % 7 38 ^ 5 Gi i: - Tháp n ng l ng luôn có d ng chu n, ngh a là n ng l ng con m&i bao gi c ng n d th)a nuôi con v t tiêu th mình. - Hai tháp còn l i ôi khi b bi n d ng nh : + Tháp s l ng gi a v t ch và v t ký sinh: v t ch có s l ng ít, v t ký sinh ông nên áy tháp nh# còn $nh l i l n. + Trong các qu n xã sinh v t n i trong n c, sinh kh i c a vi khu n , t o phù du r t th p, trong khi sinh kh i c a v t tiêu th l i l n, tháp tr* nên m t cân c) Chu trình sinh i. a hoá: - D ng này ph c t p không bi t ph i phân tích b - M i lo i v t ch t nh ph m và quá trình bi và khó h!n vì chu trình i theo ng vòng nên h c sinh t u t) âu. : C, N2, H2O, P…di chuy n trong chu trình có nh ng s n n i s n ph m là khác nhau, vì v y khi phân tích nên chú ý 17 * Các d u m i tên. * V trí các m c, i m. * M i quan h gi a các y u t trong h sinh thái. Dù cho chu trình H2O, cacbon, nit! hay chu trình photpho… u c phân tích chung là: - Chu trình v t ch t trong t nhiên có 4 ph n chính: Ph n v t ch t i t) môi tr ng ngoài vào qu n xã (quang h p) Ph n trao i v t ch t trong qu n xã qua các b c dinh d .ng (các m t xích c a chu i và l i th c n) Ph n v t ch t tr* l i môi tr ng t nhiên (hô h p * sinh v t, ch t th i…) Ph n v t ch t l ng ng trong t, n c. - T) ó giáo viên xây d ng c s! & t ng quát mô t s trao i ch t trong t nhiên qua các chu trình sinh a hoá nh sau: 9 ] P E =tVow =Y % f^ ; N 9 #%&G n# U(^ _ >; 6 P = x k=py Y ; N <_ (9 Y ; N ( W Vokp q !rV =iV Vop Cstu cv Y f^ ; N 5 b &m ; N < 9 F .- * , G . - F D . H ? -" L u ý: Phân tích cho h c sinh hi u rõ s t ng quát này thì h c sinh s! t phân tích các s v t ch t khác m t cách d dàng. Dù s v! theo d ng nào, h c sinh ch c n phân tích 4 ý trên là c. !7 W 2 FE#;6% AIJ . . 3: &@ .> TV QH G/ + gb &m ^ & A M F < ( L #+% 8/ G >- ,N/ ( % E A K & 7 3% L 6 + ," % 7 18 Gi i: Mô t chu trình Cacbon: Chu trình Cacbon g&m có 4 ph n chính. 1- Cacbon i t) môi tr ng vô c! vào qu n xã d i d ng cacbon iôxít, c th c v t h p th và thông qua quang h p ã t ng h p nên các ch t h u c! có Cacbon. 2- Cacbon trao i trong qu n xã thông qua các chu i th c n và l i th c n. 3- Cacbon tr* l i môi tr ng vô c! qua quá trình hô h p * th c v t, ng v t và s phân gi i các ch t h u c! thành ch t vô c! * trong t c a vi sinh v t ã th i ra m t l ng l n khí cacbonic vào b u khí quy n. 4- Có m t ph n cacbon l ng ng trong môi tr ng t, n c hình thành nên nhiên li u hoá th ch nh than á, d u l2a… D ng 3: HOÀN THI)N N I DUNG KI1N TH4C B8NG S 6 CÂM. V i d ng này th ng dùng ki m tra ki n th c c a h c sinh.. ây là m t d ng khó, yêu c u h c sinh ph i v n d ng t ng h p nh ng ki n th c ã h c, kh n ng t duy logic xác nh c m t) cho phù h p v i yêu c u c a bài. Trình bày d ng này h c sinh c n n m các b c nh sau: u tiên c n có t m nhìn t ng th v s! & câm. - D a vào nh ng d ki n trong s! &, các d u m i tên, m i quan h gi a các ô tr ng, l p lu n th t logic ch n c m t) cho thích h p. - i n t) vào ô tr ng. => a 7 * ( 7 8 ; &@ A# * " !7 W Q 1 2 5 3 4 Phân tích: Phân tích ch n k t qu : - Ta bi t thành ph n c a m t h sinh thái g&m qu n xã sinh v t và sinh c nh c a qu n xã. - T) 2 7 3 7 4 và c 2, 3, 4 u có m i tên n 5 ch ng t# 2,3,4,5 là các b c dinh d .ng trong qu n xã, do ó: * 2 là sinh v t s n xu t. * 3 là sinh v t tiêu th b c I. * 4 là sinh v t tiêu th b c II 19 l * 5 là sinh v t phân gi i - Sinh v t s n xu t nh n n ng l ng ánh ng c chuy n qua các b c dinh d .ng K t qu : 1- N ng l ng ánh sáng m"t tr i 3- Sinh v t tiêu th b c 1 3- Sinh v t phân gi i. 2- Sinh v t s n xu t. 3- Sinh v t tiêu th b c 2. i n các c m t) thích h p vào s! & d i ây v quá trình di'n th th sinh d1n n s hình thành m t qu n xã khác. !7 W 2 O 5 ; J C# &% ) sáng m"t tr i t o ch t h u c! và n ng nên (1) ph i là ánh sáng m"t tr i. Q C# &% &^( O n# C# &% Gi i: 1- R)ng lim nguyên sinh. 3- Cây g nh# và cây b i 5- Tr ng c#. !7 W 4 P Hoàn thi n chu trình n ( 2- R)ng th a cây g nh# a sáng. 4- Cây b i nh# và c# chi m u th . c trên toàn c u theo s! & sau: Q J Núi l9a O P Các ch#m b ng Dòng b m"t 1- Mây 5- B ng tan 2- Tuy t r!i 6- i d !ng Gi i: = . 3- M a 4- B c h!i 7- N c ng m. 20